Сборник статей 20 лет независимости Республики Казахстан в свете формирования гражданского общества

1. 
   Закон Республики Казахстан «О рынке ценных бумаг» от 02.07.2003 г.
   
2. 
   Гулькин П.Г., Практическое пособие по первоначальному публичному предложению акций (IPO) – СПб: Аналитический Центр «Альпари СПб», 2002. С.15.
   
3. 
   Журнал « Рынок ценных бумаг» РФ,№ 15 за 2005 год, официальный сайт www.rcb.ru
   
4. 
   Презентация директора группы NYSE по работе с российскими компаниями Штефана Жекела на втором IPO конгрессе, апрель 2006 года.
   

университета им. Б. Ельцина

Научный руководитель: Подкорытова О.В., к.ю.н., доцент

ВНОВЬ ОТКРЫВШИЕСЯ ОБСТОЯТЕЛЬСТВА КАК ОСНОВАНИЯ ПЕРЕСМОТРА СУДЕБНЫХ АКТОВ В ГРАЖДАНСКОМ И АРБИТРАЖНОМ ПРОЦЕССАХ: ВОПРОСЫ ПОНЯТИЯ И СОСТАВА
В статье изучается сущность оснований пересмотра судебных постановлений по вновь открывшимся обстоятельствам, появившихся в последние годы в российском процессуальном законодательстве (п.5 ч.2 ст. 392 ГПК РФ, ч. 6,7 ст. 311 АПК РФ), исследуется их соответствие основным признакам вновь открывшихся обстоятельств. Автор приводит мнения различных ученых о месте данных оснований в системе производства, предлагает собственную классификация оснований пересмотра.
Ключевые слова: пересмотр судебных актов, основания пересмотра, новые обстоятельства, ретроспективные обстоятельства, конституционный суд
This paper studies the essence of the grounds for review of judicial decisions on newly discovered circumstances that have emerged in recent years in Procedural law of Russian Federation (Clause 5 Part 2 of Art. 392 Civil Procedure Code of RF, Parts 6,7 of Art. 311 Arbitration Procedure Code of RF). Also the article investigates their compliance with the basic characteristics of newly discovered circumstances. The author cites the opinions of various scholars about the place of these circumstances in system of procedure, offers its own classification of the grounds for review.
Keynotes: revision of judicial decisions, the grounds for review, newly discovered circumstances, retrospective circumstances, the constitutional court
Федеральным законом «О внесении изменений в гражданский процессуальный кодекс Российской Федерации» от 04.12.2007 ч.2 ст.392 ГПК РФ²¹ дополнена п.5, ст. 311 АПК РФ²² содержит пункты 6,7. В них говорится что, основаниями пересмотра судебных актов по вновь открывшимся обстоятельствам являются:

Признание Конституционным Судом Российской Федерации не соответствующим Конституции Российской Федерации закона, примененного арбитражным судом в конкретном деле, в связи с принятием решения по которому заявитель обращался в Конституционный Суд Российской Федерации (п.5 ч.2 ст. 392 ГПК, п.6 ст. 311 АПК);

Установленное Европейским Судом по правам человека нарушение положений Конвенции о защите прав человека и основных свобод при рассмотрении арбитражным судом конкретного дела, в связи с принятием решения по которому заявитель обращался в Европейский Суд по правам человека (п.7 ст. 311 АПК).

Появление в ГПК и АПК указанных оснований (в статье они будут называться новыми основаниями), ставит перед наукой процессуального права вопрос об их месте в производстве по пересмотру судебных актов по вновь открывшимся обстоятельствам. Их несоответствие основным признакам оснований пересмотра требует либо их исключения из оснований пересмотра, либо, формирование иного взгляда на признаки пересмотра.

В науке утвердилось отношение к вновь открывшимся обстоятельствам как:

1) к юридическому факту, уже существовавшему в момент рассмотрения дела;

2) к юридическому факту, имеющему важное значение для данного дела, т.е. он влечет возникновение, изменение или прекращение правоотношения;

3) к обстоятельству, которое не было и не могло быть известно во время рассмотрения дела ни лицу, заявившему об этом впоследствии, ни суду, рассматривающему дело.²³

Одним из основных признаков вновь открывшихся обстоятельств считается то, что они существовали в момент рассмотрения дела. Этот взгляд поддерживается большинством ученых²⁴.

«Традиционные основания», соответствуют данному критерию, они существовали на момент рассмотрения дела, но в последующем с развитием законодательства появляются новые основания для пересмотра судебных постановлений, не соответствующие данному признаку.

Новые основания не существовали на момент вынесения решения, в связи, с чем возникает вопрос об их соответствии признакам вновь открывшихся обстоятельств.

В научной литературе по гражданскому процессу предлагается несколько вариантов решения проблемы, связанной с определением правовой природы новых оснований.

Авторы первой группы предлагают исключить указанные основания пересмотра.

Данного взгляда придерживаются, в частности М.С. Шакарян, С.М. Ахметов. В обоснование своей позиции авторы приводят следующие аргументы.

Обстоятельства, не обладающие свойствами вновь открывшихся, служат основанием для предъявления нового иска (под свойствами вновь открывшихся понимается их существование на момент вынесения судебного постановления).

Нарушение положений Конвенции о защите прав человека или Конституции, установленное полномочными судебными органами, не является вновь открывшимся обстоятельством, поскольку ратифицированная Конвенция и Конституция входят в состав нормативно-правовой базы, применяемой в гражданском судопроизводстве. При правоприменении указанные акты имеют приоритет в связи с их большей юридической силой.²⁵

Не согласимся с указанными авторами по следующим причинам.

Данные обстоятельства не совсем подходят под классические признаки вновь открывшихся обстоятельств. По меткому выражению Е.А. Борисовой, “для обеспечения адекватных возможностей для достижения, насколько это возможно, restitutio in integrum законодатель "пристроил" рассматриваемые случаи к классическим основаниям пересмотра по вновь открывшимся обстоятельствам”.²⁶ Но на сегодняшний момент они устоялись в законодательстве и судебной практике, в связи с чем, должны занять свое, подобающее им место.

Следует заметить, что данные основания соответствуют сущности пересмотра судебных постановлений, именно в рамках данного института осуществляется наиболее эффективная защита прав участников процесса. Кроме того, указанные основания имеют большое сходство с ч.4 п.2 ст. 392 ГПК РФ, что отражает их схожую правовую природу.

Если отталкиваться от позиции авторов, суд, при принятии решения применяя определенный закон должен проверять его на соответствие Конституции и Конвенции. Данное положение несет серьезную нагрузку на суды, обязанные применять Конституцию и Конвенцию, однако, не занимающимися их трактовкой, выявлением смысла, т.е. узкоспециальными вопросами.

Также следует согласиться с Рекомендацией R (2000) 2 Комитета министров Совета Европы по пересмотру дел и возобновлению производства по делу на внутригосударственном уровне в связи с решениями Европейского суда по правам человека: "в определенных обстоятельствах пересмотр дел или возобновление производства по делу являются самыми эффективными, если не единственными, мерами для достижения restitutio in integrum".²⁷

Авторы второй группы признают, что существуют основания пересмотра, которые не существовали на момент вынесения судебного постановления. Данной позиции придерживается, в частности, С.С. Завриев, по его мнению, к обстоятельствам, не существовавшим на момент вынесения решения относятся п. 2 - 5 ч.2 ст. 392 ГПК РФ, однако в связи с тем, что они перечислены в законе автор считает, их “приравненными к вновь открывшимся обстоятельствам”. Т.е. к вновь открывшимся обстоятельствам относятся существовавшие на момент рассмотрения дела, а также “возникшие после вступления пересматриваемого решения в законную силу, приравненные к вновь открывшимся”.²⁸

Данная позиция также вызывает критику.

История развития законодательства показывает, что пересмотр судебных актов постепенно эволюционирует, изменяется, подстраивается под современное состояние правовой системы. Включение новых оснований пересмотра – вынужденная мера, которая заключалась в том, чтобы найти наиболее подходящий институт для меняющихся общественных отношений.

Употребление названных автором понятий не облегчит понимание и без того сложного института пересмотра, не внесет единообразия в употреблении терминов. Термин “обстоятельства, приравненные к вновь открывшимся” совсем не отражает сущности указанных оснований.

Авторы третьей группы считают, что для того чтобы быть последовательным в регулировании оснований пересмотра судебных постановлений, а также для того, чтобы добиться необходимого единства в понимании терминов необходимо закрепить в законодательстве деление на обстоятельства:

1. существовавшие на момент рассмотрения дела и,

2. появившиеся позднее, после принятия решения по делу. Данной позиции придерживается Е.А. Борисова. Данный вариант решения проблемы представляется наиболее оптимальным.

Обстоятельства, существовавшие на момент рассмотрения дела, следует называть «вновь открывшимися» – т.к. они существовали, но не были известны.

Для того чтобы прояснить вопрос об обстоятельствах, появившихся позднее, после принятия решения по делу, обратимся за опытом к уголовно-процессуальному законодательству.

Ст. 413 УПК²⁹ под влиянием судебной практики закрепляет следующее:

Основаниями возобновления производства по уголовному делу ввиду новых или вновь открывшихся обстоятельств, являются:

1) вновь открывшиеся обстоятельства – обстоятельства, которые существовали на момент вступления приговора или иного судебного решения в законную силу, но не были известны суду;

2) новые обстоятельства - обстоятельства, не известные суду на момент вынесения судебного решения, устраняющие преступность и наказуемость деяния.

Таким образом, УПК предлагает классификацию на вновь открывшиеся обстоятельства и новые обстоятельства.

К новым обстоятельствам относятся обстоятельства, предусмотренные ч.4 ст. 413 УПК, которые идентичны новым основаниям (п.5 ч.2 ст. 392 ГПК РФ, ч. 6,7 ст. 311 АПК РФ).

Подобного употребления терминов придерживается и Е.А. Борисова.

Представляется, что термин «новые обстоятельства» в литературе и законодательстве устоялся и употребляется в ином смысле (для обозначения обстоятельств, которые возникли после рассмотрения дела и не являются основаниями для пересмотра по вновь открывшимся обстоятельствам). Для того чтобы избежать терминологической неточности необходимо найти другое понятие.

Наиболее подходящим является термин “ретроспективные обстоятельства”.

Ретроспективный - (от лат. retro - назад и specto - смотрю) (книжн.). Содержащий изложение или обзор прежнего, переходящий от настоящего к прошлому.³⁰

Ретроспективный, -ая, -ое; -вен, -вна (книжн.). Обращённый к прошлому, в ретроспективу.³¹

Мы считаем, что данный термин отражает суть оснований, прежде всего в силу того, что они новые, но обращены назад к прошлому, к рассмотренному делу.

Связь их с прошедшим заключается:

1. В той или иной форме они присутствовали при рассмотрении дела, т.к. применялся закон, который в последующем признается не соответствующим определенному акту.

2. Установление в законе распространения, влияния их на рассмотренное дело, т.е. придание обратной силы данным обстоятельствам.

Определившись с понятиями, теперь рассмотрим основания, которые можно отнести к каждому из них.

К вновь открывшимся обстоятельствам относятся – п.1-4 ч.2 ст. 392 ГПК РФ, п.1- 5 ст. 311 АПК РФ.

К ретроспективным обстоятельствам относятся – п.5 ч.2 ст. 392 , п.6,7 ст. 311 АПК РФ.

Некоторые ученые не поддерживают отнесение ретроспективных обстоятельств к возникшим после вынесения решения судом. Так, Л.В. Туманова, считает, что "признание Конституционным Судом неконституционным примененного закона и установление приговором суда "заведомо неправильного перевода" по своей сути очень близкие понятия, так как фактически и неправильный перевод, и неконституционный нормативный акт были, но требуется соответствующее процессуальное закрепление этих фактов, чтобы они могли повлиять на решение вопроса о пересмотре по вновь открывшимся обстоятельствам".

С ней не согласна Е.А. Борисова: “Различие между этими основаниями состоит в том, что при рассмотрении и разрешении дела перевод уже был неправильным, но этого не знали ни суд, ни стороны. В отношении примененного закона ситуация другая: суд при принятии решения применил закон, подлежащий применению, зная о том, что данный закон применению подлежит. Решение Конституционного Суда РФ, признавшее закон неконституционным, - обстоятельство, появившееся позднее, после принятия решения по делу”.³²

Согласимся с мнением Е.А. Борисовой. Указанная аргументация подходит к оценке и других ретроспективных обстоятельств.

Таким образом, новые основания пересмотра органично вписываются в пересмотр судебных постановлений, однако их появление требует взглянуть по-другому на данный институт, это пересмотр не только в связи с обстоятельствами, существовавшими в момент рассмотрения дела, но и в связи с обстоятельствами, появившимися позднее, после вынесения решения. Уяснение этого момента позволит определить содержание и других понятий – новых обстоятельств, новых доказательств и др. Разъяснение указанных моментов в законодательстве поможет снизить количество ошибок в квалификации вновь открывшихся обстоятельств.

Научный руководитель: Капсалямова С.С., к.ю.н., доцент

Согласно Декларации прав и свобод человека 1948 года, принятой нашим государством, а значит и обязательной для претворения в жизнь, каждый человек имеет право «на труд и его результаты, на благоприятные условия труда и защиту от безработицы, на достаточный и достойный уровень жизни, улучшение условий жизни и социальную защищенность, на социальное обеспечение в старости, в случае болезни, утраты трудоспособности и утраты кормильца, а также при рождении ребенка, на охрану здоровья, включая бесплатное пользование широкой сетью здравоохранения»[2, 7-8]

Международная организация труда определяет понятие социальной защиты как систему, призванную обеспечить определенный уровень доступа к жизненно необходимым благам и определенный уровень благосостояния граждан, которые в силу обстоятельств (старость, состояние здоровья, потеря кормильца или работы) не могут быть экономически активными и обеспечивать себя доходами путем участия в достойно оплачиваемом труде.

В Казахстане строится собственная система социальной защиты населения, адекватная рыночным общественным отношениям. Отличительной чертой рыночной экономики является высокая степень ответственности каждого человека за формирование условий своей жизни. Совершенствование системы социального обеспечения в нашей стране было закреплено в «Концепции социальной защиты населения Республики Казахстан» 2001 года, где были определены основные отрасли социальной защиты: 1) государственные пособия; 2) обязательное социальное страхование; 3) накопительное пенсионное обеспечение; 4) социальная помощь. [3, 3-4]

На сегодня в Казахстане создана трехуровневая система социального обеспечения.
Первый уровень – гарантированные Конституцией Республики Казахстан социальные выплаты, то есть выплаты всем гражданам на одинаковом уровне без учета персонального вклада гражданина в развитие общества (базовая пенсионная выплата, государственные пособия, единовременные выплаты на рождение ребенка).Второй уровень – солидарные пенсии в зависимости от стажа работы и размеров оплат труда, социальные выплаты за счет обязательных пенсионных взносов и социальных страховых отчислений, то есть дополнительное социальное обеспечение граждан, учитывающее их персональный вклад в развитие общества. Третий уровень – социальные выплаты за счет добровольных или профессиональных накопительных взносов населения.[5, 50-51]

С 2005 года социальное страхование в Казахстане становится универсальным механизмом социальной защиты экономически активного населения и является органичной составной частью многоуровневой системы. Обязательное социальное страхование своей главной целью определило защиту интересов работающего населения, сохранение и улучшение социального положения, материального уровня, качества жизни. Поэтому социальным страхованием в первую очередь охвачены наемные работники и люди, живущие за счет собственного труда, основным источником существования которых является заработная плата или доход.

Таким образом, под системой обязательного социального страхования понимается совокупность норм и правил, устанавливаемых и гарантируемых государством, регулирующих отношения между участниками системы обязательного социального страхования.[4, 3-4]

Государственное социальное страхование также является механизмом перераспределения финансовых ресурсов. Система его функционирования позволяет государству аккумулировать значительные денежные средства для поддержания стабильной социальной обстановки в стране

Можно выделить основные особенности казахстанской модели социального страхования.

Система социального страхования в Казахстане имеет обязательный статус, закрепленный в законе «Об обязательном социальном страховании» от 2003 года. Другой важной особенностью казахстанской модели социального страхования, является создание Государственного фонда социального страхования. ГФСС учрежден государством, как внебюджетная организация и не входит в бюджетную систему государства. Определяющим моментом деятельности Фонда является не коммерческая, а социальная цель: осуществление социальных выплат при наступлении социальных рисков участников системы обязательного социального страхования. Также особенностью казахстанской модели социальной защиты, адекватной рыночной экономике, является сочетание базового государственного социального обеспечения, социального страхования и социальной помощи.

На начальном этапе обязательное социальное страхование  Казахстана предусматривало три вида социальных рисков, а именно: на случай утраты трудоспособности, потери кормильца и потери работы. С 2008 года в рамках Послания Главы государства народу Казахстана 2007 года  «Новый Казахстан в новом мире»  в поддержку материнства и детства введены социальные выплаты на случаи потери дохода в связи с беременностью и родами, усыновлением (удочерением) новорожденного ребенка и по уходу за ребенком по достижении им возраста одного года.

Введение обязательного социального страхования беременности, родов и материнства соответствует Конвенции Международной организации труда относительно охраны материнства и детства, где рекомендуется денежные пособия женщине, находящейся в отпуске по материнству, предоставлять за счет средств органов обязательного социального страхования, а не из средств работодателя.

Так как все финансовые обязательства Государственного фонда социального страхования перед женщинами в период перед родами и в первый год после рождения ребенка будут гарантированы Законом “Об обязательном социальном страховании”, в значительной степени будет решена проблема дискриминационного отношения некоторых работодателей к беременным женщинам.

Только на период с 2005 года по 30 октября 2010 года общая сумма социальных выплат из Государственного фонда социального страхования составила 121,5 млрд. тенге.[5, 55-56]

Произошедшие изменения еще не позволяют считать, что система социального страхования в достаточной степени адаптировалась к современным социально-экономическим условиям. Эти изменения должны быть более существенными. Сегодня уже ясно видно, что новая система социального страхования имеет ряд значительных недостатков.

Серьезным недостатком является то, что в преобразованиях данной сферы наибольшее внимание уделяется организационным и финансовым вопросам. Однако создания автономных систем страхования и обеспечения состоит не только в организации финансового возмещения утраты трудоспособности, но и в формировании соответствующей инфраструктуры, обеспечивающей приемлемый уровень социальных услуг. Это относится к медицинскому обслуживанию, к службам помощи безработным и, особенно к социальной защите пострадавших на производстве, поскольку фактически отсутствуют системы медицинской, социальной и профессиональной реабилитации.

Не разработаны основные государственные стандарты оказания поддержки для круга лиц, связанных с сохраняющейся в стране бедностью, и которые не регулируются законами социального страхования, это многодетные семьи, сельскохозяйственные рабочие в отдельных регионах; жители зон экологического бедствия.

Стремление правительственных и законодательных органов создать принципиально новые структуры социального страхования, игнорируя их профессиональную принадлежность и накопленный опыт, вызывает целый ряд нежелательных последствий. Так не работает принцип личной заинтересованности гражданина в формировании достойных условий жизни, т.е. у людей отсутствует стремление быть застрахованными по различным видам социального страхования, как в обязательной, так и в добровольной формах. Не создана система расчетов финансовых средств для различных видов страхования, не учитываются профессиональный и региональный признаки. Не развиты принципы самоорганизации и самоуправления системы социального страхования и сеть негосударственных учреждений страхования, практически не привлечены к управлению непосредственные участники страхования — работники и работодатели, в результате отсутствует ее «прозрачность», а значит, и доверие к ней.

А несоответствие страховых выплат страховым рискам приводит к недостаточности социальной защиты и разбалансированию всей системы социального страхования.

Не менее важным является и вопрос о финансовом обеспечении системы социального страхования. Мировая практика свидетельствует, что самым надежным и испытанным методом в рыночных условиях является трехканальное формирование фондов, когда большая часть нагрузки приходится на нанимателей, а меньшая распределяется между работниками и государством, заботящимся о самых незащищенных слоях населения.

Много проблем существует и в новой пенсионной системе нашего государства. Это низкая инвестиционная доходность пенсионных активов; наличие нескольких пенсионных фондов у одного вкладчика. В результате на 01.05.2010 года в РК  зарегистрировано 7 789 тыс. счетов, что составляет не более 48% численности населения. А также низкий уровень пенсионных накоплений. На июль 2010 года сумма накоплений составила 1,9 трлн. тенге.[6, 154]

Хочу отметить, что системы социального страхования должны строиться таким образом, чтобы обеспечить экономическую приемлемость, индивидуальную справедливость и социальную эффективность.

Сложившиеся в сознании населения упрощенные стереотипы представлений о социальном страховании как объекте особых забот государства и профсоюзов затрудняют выработку его новой модели. Необходимо проведение разъяснительной работы в обществе, в ходе которой должны быть доказательно представлены положения о том, что успешное осуществление всех социально-экономических реформ возможно только при достижении общественного согласия относительно уровня социальной защиты трудящихся и всего населения.

Принятые Республикой законодательные акты в сфере социального страхования соответствуют международным нормам и принципам, однако требуются дополнительные законы, которые могли бы обеспечить механизмы предоставления социальной защиты для более широкого круга лиц.

Кроме этого, необходимо предпринять шаги, направленные на повышение эффективности администрирования расходов, предназначенных для страхового возмещения социальных рисков. Для этих целей в среднесрочной перспективе следует создать единую информационную базу по всем видам ОСС, разработать систему присвоения гражданам единого социального номера и выдачи персональных карточек социального страхования.

Введение персонифицированного учета всех застрахованных граждан позволит избежать случаев получения страхового возмещения по одному и тому же основанию из разных источников, а также сделать систему социальной защиты более адресной.

Также следует развить самоорганизацию социального страхования, привлекая работников и работодателей к управлению социальных взносов накоплений, чтобы система была открытой, прозрачной и доступной длявсех участников.

Следует расширить рамки накопительной пенсионной системы, включив в нее лиц, работающих в режиме самозанятости, и фермеров (около 3 млн. человек). По статистке, граждане, не имеющие стаж работы на 01 января 1998 года, при выходе на пенсию не смогут накопить  денежных средств на достойную старость.[6,158] Поэтому, я поддерживаю мнение, что дополнительно необходимо развивать компаний по страхованию жизни. И только в таком контексте накопительная система позволяет дальше стимулировать как поступления пенсионных взносов, так и страхования жизни.  

С учётом этих условий граждане могут быть уверены, что в случае нетрудоспособности по возрасту, они смогут надеяться на достойную жизнь в достойном государстве.

Государственное социальное страхование представляет собой обязательный и неотъемлемый компонент любого развитого общества

Успех социальной защиты будет во многом зависеть и от того, как организована сама эта система, какова ее структура и их соответствие изменившимся условиям.
Список литературы:

1. 
   Конституция РК, Алматы 2009, 48 с.
   
2. 
   Декларации прав и свобод человека, принятая Генеральной Ассамблеей ООН 10 декабря 1948г, Москва 2006, 12 с.
   
3. 
   «Концепция социальной защиты населения РК,правительство РК от 27.06.2001 ,Астана 2001 , 23 с.
   
4. 
   Закон РК «об обязательном социальном страховании» от 25 апреля 2003 года, Астана 2003, 65 с.
   
5. 
   Доклад «Система обязательного социального страхования» Курманов А. М.,президент АО «Государственный фонд социального страхования» в сборнике международной конференции «Социальное обеспечение в условиях мирового кризиса» Астана 2010. 190 с.
   
6. 
   Павлюченко, В. Г. Социальное страхование: Учебное пособие / Москва 2007, 255 с.
   
7. 
   Доклад «Некоторые проблемы развития накопительной пенсионной системы в Республике Казахстан» Кусаинова Лариса Ислямовна - Заместитель Председателя Правления АО Накопительный пенсионный фонд «НефтеГаз-Дем»в сборнике международной конференции «Социальное обеспечение в условиях мирового кризиса» Астана 2010,190 с.
   

университетінің 2 курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Нұғыманов Е.Е., з.ғ.к., доцент
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР
В данной статье обсуждается применение авторского права, а так же приведены примеры правонарушений. Эта тема является актуальной в данное время и мы считаем, что подобрана она очень кстати. В статье приведены четкие примеры, которые несут отрицательный характер. К сожалению, в наше время эти правонарушения встречаются все чаще и чаще. Обращено внимание на законодательные акты, которые регулируют эти отношения. Так же привлекают внимание пробелы и недостатки в некоторых нормативно-правовых актах. В конце статьи можно прочитать заключение и предложения, которые могли бы предотвратить данные правонарушения.
Ключевые слова: авторское право, собственность, правонарушения
In given article is discussed using the copyright also cite an instance of offence. Also is paid attention to disadvantages and gaps in the our legislation. Both positive and negative examples occurring in practice. In the end of article are given examples, which might prevent these offences.
Keynotes: legislation, copyrights, disadvantages
Авторлық қатынастар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы өзге де заң актілермен, ал ол арда көзделген жағдайда өзге де заң актілерімен реттеледі . Қазақстан егемендік алғаннан бастап, дүниежүзілік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық қатынастарда өзіне сәйкес құқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың бірі зияткерлік меншікті қорғау.

1995 жылғы 15 қарашада ЮНЕСКО-ның 28-сессиясында 23 сәуір (1996 жылдан бастап) - Кітап және авторлық құқық күні болып жарияланды. Интеллектуалдық меншік құқығы, оның ішінде авторлық құқық адамзат өмірінде өте маңызды жайттардың бірі болып табылады.

Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік Ұйымының мүшесі, сондықтан да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке мүліктік және мүліктік емес құқығы, немесе оның жеке меншігі. Жалпы автор ол шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға болса, авторлық құқық – автордың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары болып табылады. Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берілу әдісі мен нысанына қарамастан шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет туындыларына қолданылады. Авторлық құқық жазбаша, ауызша, үнжазба немесе бейнежазба, бейнелеу, көлемді-кеңістікті сипатта жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да қолданылады. Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердің, әдістердің, жүйелердің, процестердің, жаңалықтардың, фактілердің өздеріне қолданылмайды. Жалпы авторлық құқық ғылым, әдебиет және өнер туындысына, оның жасалу дерегіне қарай туындайды.

Осы авторлық құқықтың пайда болуы және оны әрі жетілдіру, дамыту үшін ол туындыны тіркеу, өзге де арнайы ресімдеу немесе кез келген шарттылықтың жүзеге асуы басты талап емес. Авторлық құқықтың қолданылу аясына келетін болсақ, ол автордың бүкіл ғұмыр бойы және автор қайтыс болғаннан кейін жетпіс жыл бойы күшін сақтайды. Автордың өзінің құқығын, оның есімінің құқығын және автордың беделін қорғау құқығын қорғауға шек қойылмайды. Белгілі бір туындыға авторлық құқықтың пайдалану уақытының бітуі олардың қоғамдық игілікке айналғандығын білдіреді. Біздің еліміздің аумағында қорғауға алынбаған туындылар да қоғамдық игілікке айналған болып табылады. Ал қоғамдық игілікке айналған туындыларды кез келген адам авторлық сыйақы төлемей еркін қолдана алады. Ондай жағдайда авторлық құқық автор есімінің құқығы мен беделін қорғау құқығы сақталуға тиіс. Негізінен, авторлық құқық шарт бойынша және мұра ретінде беріледі және ол мұрагерлік тәртібімен заң бойынша немесе өсиет бойынша беріледі. Автордың құқығын қадірлеу және қорғау шараларын одан әрі дамыту, жетілдіру үшін болашақта бірқатар қосымша құжаттарды қабылдаумен сипатталады, өйткені автор құқығын қорғау – еліміздің мүддесін қорғаумен пара-пар. Қазіргі уақытта автордың құқығын бұзып, оның еңбегін, маңдай термен жеткен жетістігін өзгенің пайдалану жағдайлары әлі толастар емес. Солардың ішінде әсіресе авторлық құқық нысандарын пайдалану, музыка саласында, бұқаралық ақпарат құралдарында, кітап шығару ісінде кеңінен етек жайғаны да жасырын емес. Сол себептен де авторлық құқық дегеніміз – бұл жай ғана сөз, жалған жансыз түсінік емес, ол әрбір өнерге құштар адамның, ғалымның, өнертапқыштың толағай жемісі, еңбегінің нәтижесі.

Қазіргі уақытта тек дүние жүзінде емес, өз еліміздің аумағында да авторлық құқықтың бұзылуын, өкінішке орай, күнде көруімізге болады. Бұның барлығы авторлық құқық саласындағы сауатымыз кемшін екенін мойындағанымыз жөн. Соның салдарынан әр түрлі құқық бұзушылықтар орын алып жатады. Алайда, заңды білмеу жауапкершіліктен босатпайтыны анық. Көше бойын жағалай заңсыз диск саудалаушылар қаптап кеткен. Оның арасында не жоқ дейсіз? Адамның қанын суша ағызатын қылмысты насихаттайтын, тіпті өзін-өзі өлімге итермелеуді жарнамалайтын фильмсымақтар өріп жүр. Сатушылар, әсіресе, бүгінде шетелдік боевиктер, ресейлік сериалдар мен өзбек фильмдеріне сұраныс көп екендігін айтады. Сондай-ақ сатира театрларының қойылымдары да қағаз қорапта көп жатпайтын көрінеді.

Диск сатушыларға тыйым салу мүмкін болмай отырғандығын жасыруға болмас. Олардың көпшілікке ұсынып отырған өнімдерінің дені заңсыз көшіріліп басылған. Оны таратушылардың тайраңдап кеткені соншалықты, тіпті заңда бұған арнайы бап бар екендігіне пысқырмайды да. Өтімді тауардың бағасы да тым арзан. Бар болғаны – 200-300 теңге. Ал ескіріп қалғандарының өзін 100 теңгеге бере қояды. Бүгінде шоу-бизнесте жүргендер аудио, бейне таспалар арқылы табыс табу мүмкін емес екендігін әлдеқашан-ақ мойындап қойған. Таспа шығысымен-ақ оның көшірмелері қаптап кетеді. Авторлық құқық туралы заңның аяққа тапталғанына осылайша куә болып жүрміз. Ал жасырын цехтар жұмысын тияр емес. Оған мысал ретінде өткен жылдың өзінде Жамбыл облысы бойынша Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес департаменті қызметкерлерінің күшімен меншікке қарсы барлығы 78 қылмыс анықталса, соның ішінде авторлық құқықты заңсыз пайдалану фактісі бойынша 18 қылмыстық іс қозғалған.

Былтырғы жылы Тараз қаласында жеке кәсіпкер тұзаққа түскен болатын. Ол қазақстандық иегер компаниялардың рұқсатынсыз олардың авторлық құқықтарын заңсыз пайдаланған. Облыс орталығындағы Қазыбек би көшесінде орналасқан үйлердің біріндегі өзінің жасырын цехында жүздеген дана контрафактілік DVD дискілеріне шетелдік фильмдер көшіріп жазған. Тексеру барысында аталған цехтан сатуға дайындалған қолдан жасалған DVD дискілер, жазатын аудио-видео аппаратуралар және дайын дискілерді қаптайтын қорапшалар табылған. Қолға түскен кәсіпкер қазір осы тауардың өтімді екендігін алға тартыпты. Заңнан хабары бола тұра, осы кәсіпті нәсіп етуге мүжбүр болғанын мойындаған. Департаменттің тергеу басқармасы осы факті бойынша Қылмыстық кодекстің 184-ші бабы 2-ші тармағы бойынша (авторлық және сабақтас құқықтарды бұзу) қылмыстық іс қозғап, іс материалдарын сотқа жолдады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекінің Ерекше бөлімінің 6-тарауы, яғни «Меншікке қарсы қылмыстар» деп аталатын тарауының 184-бабына сәйкес авторлықты иеленіп алу немесе тең авторлыққа мәжбүрлеу, егер бұл әрекет авторға немесе өзге құқық иеленушіге елеулі зардап келтірсе немесе олардың құқықтарына немесе заңды мүдделеріне айтарлықтай зиян келтірсе жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бір айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға не жүз сағаттан жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге жазаланады. Егер келтірілген залалды орнына келтірген әр кәсіпкер осылайша жеңіл жазамен құтылып кете беретін болса, ендігәрі қайта жаза баспасына кім кепіл? Аудандық сот осылайша жеке кәсіпкерге жеңілдік жасап отырған сыңайлы. Мұның өзі авторлық құқықты бұзу сияқты заңсыздықтарға даңғыл жол ашып бермей ме? Қалай болғанда да меншік құқығына залал келтіріп, пайда тапқыштардың қатары көбейіп барады. Оған әзірге тыйым болар түрі жоқ. «Алаш айнасы» газетінің бір санындағы заңгердің авторлық құқықтың тапталуы туралы мынадай ойы бар екен:

Нышан АҒАБЕКОВ, заңгер:

– Авторлық құқықты аяққа таптап, заңға қайшы әрекетке баратындардың тым көбейіп бара жатқаны жасырын емес. Әсіресе аудио, бейнетаспалар нарығында алаяқтық әрекетке баратындардың қарасы тым көп. Бұған арнайы заң бар болғанымен, оған тосқауыл бола алмай отыр. Шетелдік өнер жұлдыздары осы бір ғана бейнетаспалар арқылы жылына бірнеше миллиардтаған қаржыны қалтасына басады. Оларда көшіріп басу, авторлық құқыққа қарсы әрекетке бару заңмен қатаң қадағаланады. Біздің елімізде расында бейнетаспалар сату арқылы байып кету мүмкін емес. Өйткені заңның солқылдақ тұсы көп. Авторлық құқыққа залал келтіріп, көшіріп басып пайда тапқыштарды 100 айлық есептік көрсеткішпен жазалау деген күлкілі нәрсе. Сондықтан заң талаптарын қатайту керек. «Авторлық құқық туралы» заңның кейбір баптарын қайта қарап, қатаңдатуды ұсынар едім.[3]

Авторлық құқықтар және оларды қорғау туралы елімізде семинарлар, коференциялар өткізілуде. Мысал ретінде 2008 жылғы 15 қыркүйекте Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитеті Алматы каласында «Авторлық құқықтарды қорғау және сақтау» тақырыбында семинар өткізілгенін айтуға болады. Семинар жұмысына қатысу үшін Қазақстандағы эфирлік және кәбілдік хабар тарту ұйымдарының, фонограмма өндірушілердің және орындаушылардың өкілдері шақырылды. Семинарда сабақтас құқық саласында туындайтын сұрақтар мен мәселелер, оның ішінде фонограмма өндірушілердің, орындаушылардың, эфирлік және кәбілдік хабар тарту ұйымдарының құқықтарын қорғау, сонымен қатар құзыретті органның сабақтас құқықтарды ұжымдық басқару бойынша қоғамдық ұйымдармен өзара іс-әрекетіне байланысты мәселелер қаралды.

Сонымен қатар, Қазақстанда авторлық құқықты бұзу жөнінде жыл сайын 50-ден кем емес іс қаралады. Бұл туралы 11 қарашада бүгін ҚР президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының әділ сот институтының директоры Мұрат Бейбітов "Авторлық құқық - ХХІ ғасыр. Авторлық құқықты дамыту және оны сотпен қорғау проблемаларын шешудегі ТМД келешегі" атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция барысында журналистерге берген сұхбатында мәлім етті. "Қазақстанда авторлық құқықты бұзу жөнінде жыл сайын 50-ден кем емес іс қаралады", - деді М. Бейбітов. Оның айтуынша, "ТМД шеңберінде авторлық құқық бойынша заңнаманың орындалуы аса үлкен қиындық тудырады".

Авторлық құқық - өнер мен әдебиетті, ғылымды өмірінің айнасы ретінде көретін адамның өмір сүруіне қажетті табыс көзі болуымен қатар, оның адами бейнесін, рухани жан дүниесін айрықша білдіретіндіктен бұл қасиетті ұғымның тамыры терең, аясы өте кең. Қандай меншік түрі болмасын, санаткерлік меншікпен теңдестірілмейді. Өйткені, ол қанша мезгіл өтсе де тозбайтын, ескірмейтін қазына, халықтың рухани байлығы. Сол себептен де оны әрқашан қолдап, жұмыла қорғау – баршамыздың қасиетті борышымыз, міндетіміз болып қала бермек. Сол үшін авторлық құқықты қорғау, оның бұзылуын болдыртпау – бәрімізге де қатысты мәселе. Зияткерлік меншікке, соның ішінде авторлық құқыққа қатысты мәселелерге Авторлық құқықтың болдыртпауын қадағалайтын авторлар қоғамынан басқа ешкім басын ауыртпайды. Астанада Зияткерлік меншік жөніндегі комитет бар. Бірақ бұл туралы біреу білсе, біреу білмейді. Негізінде, авторлардың жыртысын жыртып, жырын жырлайтын осы мекеме болуы керек. Бірақ олардың жұмысынан халық бейхабар. Осындай комитеттердің өз жұмысын дұрыс атқаруы бұл мәселені біршама жеңілдетер еді.

Заң шикі, бірақ біз сол шикі заңның өзін дұрыс жүзеге асыра алмаймыз. Біреудің ақысын жейтіндер үшін біздің заңды білмегеніміз, сауатсыз болғанымыз, өз құқығымызды қорғай алмағанымыз тиімді. Сондықтан заңның кейбір баптарымен шектелмей, оның аясын кеңейтіп, жетілдіріп, сондай-ақ өз құқықтық білімімізді де арттыру керек. Ал енді елімізде қабылданған заңдардың өзін тек біз ғана емес, мемлекеттің өзі құрметтей алмайды. Өткен жылы Елбасы «интеллектуалдық меншікке жіті назар аудару керек» деген мәселені қойған кезде ғана прокуратурасы бар, министрліктері бар – барлығы бір-екі айдай даурығып, өздерінше қимылдай бастады да, кейін қайтадан тыншып қалды. Сонымен қатар авторларымыз да өздерін-өзі айдаһардың аузына итереді де, құқықтарын дұрыс қорғата алмай жүреді. Ал құқық бұзушылар авторлардың селқостығын, мемлекет тарапынан қатаң бақылаудың жоқтығын пайдаланады.

Ғылыми жұмысты жазу барысында авторлық құқықтың қалай қорғалуына аз да болса ұсыныстар бергім келеді. Авторлық құқықтың бұзылуының ең басты мәселесі халқымыздың құқықтық сана сезімінің төмендігінде деп ойлаймын. Кез келген жердегі авторлық құқықтың бұзылуына куә болып тұрған азаматтар оны жоюға, немесе жоғарыда аталған заңсыз дискілердің өзінде ақ оларды сатып алуға ешбір ұмтылмауы керек деп есептеймін. Бұл құқықтың басқа құқық бұзушылықтардан айырмашылығы – жәбірленушілердің барлық халық емес, тек қана атаулы авторлар ғана болуында. Яғни, бұл құқық бұзушылық барлығымызға бірдей зиян әкелмейді, тек қана санаулы адамдардың қатарына ғана өзінің зиянды жақтарын әкеледі. Авторлар өз құқықтарын орында қолдана алуы қажет. Республикада ұжымдық құқықтарды қорғайтын ұйым бар. Автор өз құқығын сол ұйымдар арқылы қорғай алады. Өз шығармаларына құқығын тіркеуге ниет білдірген автор тек өтініш толтырады. Онда ойлап тапқан дүниесінің атауы мен күнін көрсетеді. Міндетті түрде жеке куәлігінің көшірмесі және 3 айлық көрсеткіш көлеміндегі баж салығын төлегендігі туралы түбіртекті қоса тіркейді. Ал егер де ешқандай авторлық құқығы жоқ халық әндері немесе қоғамдық игілікке айналған мұралар болатын болса, олардың арнайы тізбесі көрсетілуі тиіс деп ойлаймын. Яғни ол заңсыз әрекеттердің санын азайтады деп ойлаймын. Ең алдымен авторлық құқық бұзушыларға тағайындалатын жазаны қатаңдату шараларын қарастыру қажет, ал ол үшін кейбір заңнамаларды қайта қараған жөн. Ал кейін, дұрыс қабылданған заңдар арқылы оларды дұрыс пайдаланғанымыз жөн. Әрбір автор өзінің құқықтары мен міндеттерін білгені жөн. Ал аталған заңнамалардың дұрыс орындалуын қадағалайтын және олардың дұрыс жүзеге асыруын тексеретін, халыққа көмек бере алатын комитеттер мен мекемелердің көп болғаны және олардың дұрыс жұмыс жасауын қадағалаған жөн.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы, 2011.
   
2. 
   Қазақтан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы, 2010.
   
3. 
   «Алаш айнасы» газеті // «Авторлық құқық және плагиаттар». 25.04.2009.
   
4. 
   Bnews.kz. «Жамбылдық қаржы полициясы авторлық құқықтарды бұзу фактілерін анықтады» 05.08.2009.
   
5. 
   www.tor.kz
   

университетінің 2 курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Нұғыманов Е.Е., з.ғ.к., доцент

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
В данной статье обсуждается интеллектуальное право, а так же приведены примеры правонарушений. Эта тема является актуальной в данное время. В статье приведены четкие примеры, которые несут отрицательные или положительные характеры. Обращено внимание на законодательные акты, которые регулируют эти отношения. Так же привлекают внимание пробелы и недостатки в некоторых нормативно-правовых актах. В конце статьи можно прочитать заключение и предложения, которые могли бы предотвратить данные правонарушения.
Ключевые слова: интеллектуальное право, пробелы, правонарушения
In given article is discussed using the copyright also cite an instance of offence. Also is paid attention to disadvantages and gaps in the our legislation. Both positive and negative examples occurring in practice. In the end of article are given examples, which might prevent these offences.
Keynotes: copyrights, offences, disadvantages
Интеллектуалдық меншік құқығы азаматтық құқықтың халықаралық деңгейіндегі ең жоғары дамып отырған салаларының бірі. Теориялық жағынан интеллектуалдық меншікті қоғау қатынастары бойынша халықаралық келісім-шартқа отыру – ерікті іс, шартқа отырмаған елдер Бүкіләлемдік сауда ұйымының мүшесі бола алмайды, оларға ұлы сауда державалар мәжбүрлеп енгізу әрекеттерін жүргізе отырып қысым жасай алмайды.

«Интеллектуалдық меншік» түсінігі кейбір құқықтық институттарға қатысты, соның ішінде аса маңызды коммерциялық құпия, патенттік құқық, авторлық құқық және тауарлық белгілер сияқты құқықтық институттарға қатысты жалпы сипатқа ие. Коммерциялық құпия және патенттік құқық туралы заңнамалар жаңа зертеу мен идеяларға жол ашады. Авторлық құқық жаңадан әдеби, көркем және музыкалық шығармалар, сонымен қатар компьютерлерді программалық қамсыздандыруға жағдай жасайды. Товарлық белгілер туралы заңнамалар өнім мен өндірушінің байланысын құрайды.

Интеллектуалдық шығармаларға және оларға теңестірілген объектілірге қатысты ерекше құқықтарға арналған Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің нормалары өзінің жиынтығы бойынша қазақстандық азаматтық құқықтың ерекше саласын құрайды. Интеллектуалдық меншік объектілердің жиындық көлемі бойынша және қайнар көздерінің жүйесі бойынша қарастырып отырған азаматтық құқық саласы өзара тәуелсіз төрт институтқа бөлінеді. Өзара ұқсас ерекшеліқтеріне қарамастан, әрбір институттың құқықтық нормаларда көрініс тапқан өзіне тиесілі белгілері бар

Коммерциялық құпия өндірістік құпия нысанында ежелгі дәуірден бастап қалыптасты. Ежелгі шеберлер тастан қару жасаудың тәсілдерін құпия етіп ұстады. Бұл шеберлер құқықтық қорғауға дейінгі уақытта бұл құпияны білуден елеулі тиімділік алатынын білген.

Өндірістік құпияны басқа айналым қатысушыларынан сақтау шығармашылық нәтиженің қорғаудың ең басты және ежелгі нысандарының бірі болып табылады. Бірақ өндірістік меншік объектілермен байланысты құқықтық реттеу әрекеттері соңғы жүз жылдықта заңшығарушы бәсекені бұзуға қарсы күрес жүзгізуді бастағаннан кейін ғана пайда болды. Қазақстанда 70 жылға жуық әкімшіліқ-жоспарлы экономиканың әрекет етуіне байланысты құқықтық реттеудің мұнадй түрі болмаған. Өндірістік құпияны сақтау ең алғаш рет 04.06.1990 жылы «КСРО-ң кәсіпорындары туралы» КСРО заңының негізінде пайда болды. Аталған заңның 33-бабына сәйкес Коммерциялық құпия дегеніміз - өндіріспен, технологиялық ақпаратпен, басқарумен, зиян тигізуі мүмкін өнеркәсіптің қаржы және басқа мәліметтерді тарату әрекеттерімен байланысты мемлекеттік құпия болып табылмайтын құпияны айтамыз.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық құпия – бұл Үшiншi жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негiзде еркiн танысуға болмайтын және ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара қолданатын ретте, қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып табылатын ақпарат болып табылады.(АК-ң126б1т.)

Мұндай ақпаратты заңсыз әдiстермен алған адамдар сондай-ақ еңбек шартына қарамастан қызметшiлер немесе азаматтық-құқықтық шартқа қарамастан контрагенттер қызметтiк немесе коммерциялық құпияны жария етсе, келтiрiлген залалдың орнын толтыруға мiндеттi.

Интеллектуалдық меншікке тиесілі барлық белгілерге сәйкес оның объектісі бола отырып, коммерциялық құпияның өзіне қатысты ерекшеліктері бар.

Қазақстан Республикасының заңнамасы көптеген мемлекеттердің заңнамалары сияқты коммерциялық құпияға келесі үш талаптықояды. Біріншіден, ақпараттың үшінші тұлға білмейтін нақты немесе потенциалды құпиясы болуы керек.

Екіншіден, заңның негізінде коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратқа ешкімнің де қолы жетпеуі керек. Егер тиісті ақпаратқа заңның негізінде мүдделі адамның қолы жетсе, мысалы, ашық мәліметтерді зерттеу жолымен, шығарылатын өнімнің үлгісін анализдеу, баспалармен танысу және т.б. мұндай ақпарат коммерциялық құпия болып танылмайды.

Үшіншіден, ақпарат коммерциялық құпия болып саналуы үшін оның иесі құпияны қорғауға тиісті шараларын жүргізуі керек. Бұл техникалық шаралар, ұйымдық және заңдық сипатқа ие үшінші тұлғадан ақпаратты қорғайтын әр түрлі шаралар болуы мүмкін.

«Коммерциялық құпия» терминімен қатар заңдарда және тәжірибеде «өндірістің құпиялары», «ноу-хау», «сауда құпиялары», «конфиденциальды ақпарат» сияқты терминдер кең таралған. Аталған терминдерінің әрбіреуінің өзіне тән ерекшеліктеріне және белгілі бір жағдайда қолданатынына қарамастан, олардың барлығы бір атауға ие болып Азаматтық Кодексте «қызметтік және коммерциялық құпия» деп бекітілген. Коммерциялық құпияның арнайы бір белгісі ретінде оның қорғалуының мерзімі көрсетілмеген. Коммерциялық құпия иесінің ақпаратқа монополиенің сақталғанша қорғалады. Қорғаудың мұндай түрі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адамдарға патенттік қорғау қамтамасыз етпеген кезде өте қолайлы.

ҚР Азаматтық Кодексі ақпаратты заңсыз жолмен алудың қандай екенін нақты көрсетпейтіндіктен, аса қауіптілік туындамайды. Дүние жүзі бойынша мұндай тәсілдер болып шпионаж, коммерциялық құпияны білетін қызметкерден пара беріп сатып алу, ғимаратқа заңсыз кіру, байланыс құралдарын заңсыз тыңдау табылады. Жоғары аталған тәсілдерді қолданудың арқасында әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік туындайды.

Ноу-хау (ағылшынның know how – қалай екенін білу) – көпшілік әлі біле бермейтін және сауда-саттық тауары бола алатын немесе басқалардың алдында бәсекелі болу үшін пайдаланыла алатын ерекше технологиялар, білімдер, мен қабілеттер.

Әдетте ноу-хау деп басқалар үшін коммерциялық сыр болып табылатын коммерциялық құндылығы бар инновацияларды айтады. Жоғары технологиялы экономикада ноу-хау ірі компаниялардың активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.

Халықаралық заңнамаларға сәйкес, мекемелер әлдебір өндіріс тәсілін немесе техникалық шешімді жекедара пайдалану үшін екі жолмен сақнана алады – патент немесе коммерциялық сыр арқылы.

Ноу-хау заңды түрде сипатталмағанымен коммерциялық сыр ұғымына кіреді. Патент пен коммерциялық сыр мақсаттары бір – иннофацияларды бәсекелестердің пайдалануына жол бермеу және жекедара пайдасын көру.

Интеллектуалдық меншіктің халықаралық құқықтық аспектісінің басқа да ерекшеліктері бар. Халықаралық қауымдастықта бірқатар мемлекеттер интеллектуалдық меншіктің экспортері болса, басқалары импортерлер болып табылады. Интеллектуалдық меншіктің елеулі мөлшері ірі көпұлттық корпорациялармен өндіріледі. Олар бүкіл әлемде өз құқықтарын қорғауда мүдделі. Мысалы, жақсы фильм Европада, Азияда және Солтүстік Америкада да бірдей үлкен табыспен сатылуы мүмкін. Кіші елдегі, мысалы Финляндияның жаңа ұялы телефонның өндірушісі өзінің құқықтарын АҚШ немесе Жапонияда тіркеуге мүдделі, себебі тауарды бұл елдерде сату үлкен табысты әкеледі.

Қазақстанда ғылым, әдебиет, өнермен байланысты интеллектуалдық меншік аз дамыған. Сондықтан да Қазақстанның интеллектуалдық меншіктің импортері деп айтудың уақыты әлі келген жоқ. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа енуі және қатысушылармен тең жағдайда әрекет етуі тек интеллектуалдық меншіктің іс жүзінде қорғалуы негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Бірақ өкінішке орай бұл мәселені шешу үшін елімізде қажетті алғышарттар қалыптасқан жоқ. Саяси және экономикалық тұрақсыздық, заңсыздық, қылмыстың қоғам өмірінің барлық салаларына кірудің салдарынан, құқықтық мәдениет деңгейі мен азаматтардың салғырттығы және т.б. көптеген факторлар интеллектуалдық меншіктің дамуына қолайлы жағдай жасайды деп айтуға болмайды. Қорыта келгенде елімізде қарапайым тәртіп орнамайынша интеллектуалдық меншікті қорғау жайлы сөз қозғаудың ешқандай негізі жоқ.

Интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғау жүйесі қазіргі кезде Ұлттық инфрақұрылымның құрамдас бөлігіне айналды. ХХІ ғасыр Интеллектуалдық экономиканың ғасыры деп жорамалдауға негіз бар, соның негізін шығармашылық әрекеттері және оның құқықтық қорғаудың тіректі жүйесі құрайды. Қазақстан Республикасы халықаралық мәдениет пен ғылыми-техникалық айналымға еніп, Дүниежүзілік Интеллектуалдық меншік ұйымына кіре отырып (ДИМҰ), әлемдік деңгейге сай қазақстандықтар мен шетелдік интеллектуалдық меншік иегерлерінің құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етуі қажет.

1. 
   Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (ҚР-ның 2004 жылғы 11 мамырдағы №552-ІІ Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулар). – Алматы: ЮРИСТ, 2010. – 296 б.
   
2. 
   «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 26.07.1999, №456-І.
   
3. 
   Интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғау концепциясын жариялау туралы ҚР Үкіметінің Қаулысы. 26.09.2001. №1249.
   
4. 
   «Ақпараттандыру туралы заң». 8 мамыр. 2003 ж.412/2. - Алматы: ЮРИСТ, 2010.
   
5. 
   Мэггс П.Б., Сергеев А.П. Интеллектуальная собственность. — М.: Юристъ, 2000.
   

университетінің 3 курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Байтемирова Г.А., аға оқытушысы

ҚАЗАҚСТАН ЛИЗИНГ ҚЫЗМЕТІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫН

ЗАҢДЫ КӨРІНІСТЕРІ
На сегодняшний день в Казахстане существует ряд проблем, негативно влияющих как на развитие отечественного лизинга, так и на реализацию важнейших государственных программ в области развития малого предпринимательства. К примеру, в казахстанском налоговом законодательстве отсутствуют льготы по амортизации имущества, сданного в лизинг, что снижает экономическую эффективность лизинга по сравнению с другими формами приобретения имущества. Другой проблемой при осуществлении ряда лизинговых сделок (например, международного или возвратного лизинга) является двойное налогообложение предмета лизинга в части оплаты НДС.
Ключевые слова: малое предпринимательство, лизинг, преференции

For today in Kazakhstan there is a number of the problems negatively influencing both on development of domestic leasing, and on realisation of the major government programs in the field of development of small business. For example, in the Kazakhstan tax laws there are no privileges on amortisation of the property which has been handed over in leasing that reduces economic efficiency of leasing in comparison with other forms of acquisition of property. Other problem at realisation of some leasing transactions (for example, the international or returnable leasing) is the double taxation of a subject of leasing regarding VAT payment.
Keynotes: leasing, taxation, small business
1994 жыл елімізде лизинг инфракұрылымының кең басталуының басы болды. Мемлекетте лизингтік компаниялар қарқынды түрде құрыла бастады. Бұл үкімет тарапынан ҚР лизинг саясатының дамуына қолайлы жағдайлар туғызды. Лизинг қатынастарының субъектілеріне жеңілдіктерге байланысты құқықтық нормативті актілер қабылданды. Осындай құжаттың біреуі отандық рынокта экономикалық ортада лизингтің кең дамуына 1994 ж. желтоқсанда «шетел инвестициялар туралы» қабылданған ҚР заңы.

ҚР 5 шілде 2000 ж. «қаржы лизингі туралы» заңы қабылданды. Лизинг бepушi - тартылған ақша және (немесе) өз ақшасы есебiнен лизинг нысанасын меншiгiне сатып алатын және оны лизинг алушыға лизинг шартының талаптарымен беретiн лизинг мәмiлесiне қатысушы. Бiр лизинг мәмiлесiнiң шеңберiнде, лизинг берушi бiр мезгiлде оның басқа қатысушысы ретiнде iс-қимыл жасауға құқылы емес. Сатушы - лизинг берушi лизинг нысанасын сатып алу - сату шарты немесе лизинг шарты негiзiнде лизинг нысанасын алатын лизинг мәмiлесiне қатысушы. Сатушы бiр мезгiлде лизинг нысанасының лизинг алушысы (қайтарымды лизинг) ретiнде iс-қимыл жасай алады. Лизинг мәмiлесiне қатысушылар - жеке кәсiпкерлер болып табылатын жеке тұлғалар мен лизинг берушi және лизинг алушы ретiнде iс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар, сондай-ақ лизинг нысанасын сатушы ретiнде iс-қимыл жасайтын жеке және заңды тұлғалар. [1,1] Осы нормативті құқықтық актіге 10 наурыз 2004 ж. толықтырулар мен өзгертулер енгізілді.

Қазіргі таңда Қазақстан отандық лизинг пен шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан дамытуға байланысты кедергір бар. Мысалы Қазақстан салық кодексінде лизингке тапсырылған мүлікт өтіліміне жеңілдіктер қарастырылмаған, бұл яғни лизингтің экономикалық әсерін басқа несиелендіруге қарағанда төмендетеді. Лизинг қызметі саласында мүлік өтіліміне жоғарлату лизинг нарығының дамуында негізгі сұрақ болдады. Мысал ретінде 50 жылдары лизингті жоғары табысты қаражат механизмі ретінде қарастырған Европа мен АҚШ елдері болады. Қазақстан лизинг саясатының дамуы Ресей лизингінің дамуына ұқсас болып келеді. Екі елде де лизингтік компаниялар жобаны қаржыландыра алатын банктерде пайда болды. Лизингтік компаниялардың дамуы барысында клиенттер ретінде банк корпотивті клиенттері болды. Қазірде Қазақстанда 21 және 1 мемлекеттік лизинг компаниясы жұмыс атқаруда. Сонымен қатар: "Альянс лизинг", "АТФ лизинг", "БТА лизинг", "Темир лизинг", "Халык лизинг", "Центр лизинг" және тб. Негізгі лизинг тұтынушылар ретінде отын-энергетикалық сала, металлургия, транспорт, сауда, ауыл шаруашылығы. Қазақстан лизинг кәсіпорындарының қызығушылық ресейлік жабдықтарды сублизнг схемасына байланысты жеткізу болып табылады. Бұл жағдайда соңғы пайдаланушы сублизинг шарты бойынша жалға беретін қазақстан лизинг компаниясы лизинг алушы болып есептеледі. Бұндай схема ресейлік кәсіпорындарына қолайлы.

Құқық бойынша лизинг өндірістік өнеркәсіптерді орта мерзімді және ұзақ мерзімді қаржыландырудың ең нәтижелі үлгілерінің бірі болып есептеледі. Ол әрекетті ұйымдарға сияқты құрылып жатқан компанияларға да қол жетімді. Мұндай қаржы салымының құралы әлемдік тәжірибеде кең қолданыста.

Лизинг нарығын сипаттай келе статистикаға байланысты ауыл шаруашылық техникасы саласы дамыған. Яғни мемлекет корпорацияларының ауыл шаруашылық өнеркәсіпті несиелендіруге байланысты. Ал жеке лизингтік кәсіпорындардың клиенттері ретәінде Лизинг схемасына байланысты азық түлік кәсіпорында және өндіріс өнеркәсібінде құралдар-жабдықтар мен транспорт алатын шағын және орта бизнес. Орташа кредит 100 мың АҚШ доллары. [2,1]

Лизинг кескінінің артықшылықтары мен кемшіліктері қандай? лизингтік кескіннің негізгі артықшылықтары екі топқа бөлуге болатын салықтық жеңілдіктерде. Біріншісі – қаржылық лизинг шартына қойылған заңнамалық талаптар орындалған жағдайда, есептелген сыйақы сомасы үшін КТС мен ҚҚС төлеуден босау; және екіншісі – лизинг компаниясы ҚР территориясында лизингке беру мақсатымен импорттап жүрген барлық тауарларға ҚҚС есепке алу әдісімен төлеу.

Сонымен қатар, лизингтік кескіннің тағы бір айрықша жетістігі, бұл – кепіл беру туралы талаптың болмауы, себебі лизинг компаниясының лизинг затына деген меншік құқығы және лизинг алушының өзінің қаражатын алғашқы жарна ретінде салуы мәміле бойынша қамсыздандыру болып табылады. Оның үстіне лизинг бойынша сыйақы төлеуге кететін шығындар толығымен шығындарға жатқызылады, сөйтіп, КТС есебі үшін салық салынатын базаны кішірейту мүмкіндігін береді (сондай–ақ, банктік заемдар бойынша пайыздар жағдайында)». [3, 32-34]

Лизингтің ең басты және бір ғана кемшілігі заңнамалық талаптарды орындаудың қажеттілігінде болып табылады, қаржылық лизинг шартын 3 жылдан бұрын бұзған жағдайда, оның ішінде лизинг алушы дефолтқа ұшыраған жағдайда, бұл көптеген қосымша шығындардың көзі болып отыр (лизинг бойынша есептелген сыйақыға ҚҚС (қосылған құн салығының) пен КТС (корпоративті табыс салығы) төлеу). Яғни, лизинг алушыдан дефолт шарты бойынша алынған лизинг затын екінші рет лизингтеуді тәжірибе жүзінде жүзеге асыру өте қиын, себебі көптеген заңнамалық шектеулер көп.

Қазақстандағы лизингтік сектордың дамуы бүгінгі күні әлеуетіне сәйкес келмейді. Соңғы уақытқа дейін оған қаржылық ресурстарға деген шектеулі мүмкіндік, сонымен қоса лизингтің тетігі арқылы шағын және орта бизнесті қаржыландырудағы заңнамалық кедергілер себеп болды. Сондықтан 2003 жылы қараша айында «Салық салу мәселелері бойынша ҚР кейбір заңды актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды. Оның шеңберінде 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап лизингтік операцияларға салық салу тәртібі өзгертілді.

Лизинг инвестициялық қызметтің бір түрі болғандықтан, «Инвестициялар туралы» заң мен Салық кодексінің 138–140-баптарына сәйкес лизинг алушының корпоративті салығы және мүлікке салық бойынша нвестициялық салықтық преференциялар алу мүмкіндігі сақталады.[4, 184-185]

Осылайша, республикада 2004 жылдың қаңтарынан лизинг бойынша заңдылық нақты әрекет ете бастады. Қазіргі кезде лизингтің негізгі капиталға инвестицияның жалпы көлеміндегі үлесі 0,68 пайыз ғана болғандықтан, бұл заңдылықтың өзі Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер ашады. Ресейде бұл көрсеткіш 4-5 пайыздан жоғары.[5, 35-42]

Егер республикада лизинг жалпы инвестициялар көлемінде 4 пайыз деңгейіне жетсе, лизингтік нарық көлемі 320 млн АҚШ долларын құрайды. Егер Еуропалық даму және қайта құру банкі болжамдарына жүгінсек, бұл көрсеткіш 10 пайыз құраса, лизинг саланы 1,4 млрд. АҚШ доллары көлемімен дамытады.

Менің көзқарасым бойынша елдегі лизинг дамуы үшін жағымды заңды базаны құру барлық өндіріс сектор дамуына серпін болады, ал қосымша жұмыс орындарын ашу мен бюджетке салықтың түсімдерінің жоғарылауы Қазақстан экономикасының шикізаттық экспортқа тәуелділігін төмендетуге жағдай жасайды. Сонымен қатар біздің өндірушілер мен жеке кәсіпкерлерге бұл қызметті дамытуы үшін қолайлы жағдайлар жасау қажет. Алдымен лизинг шарттарын ұзақ мерзімді (3 жылға) болуы керек. Себебі осындай шарттар инвестиция кұйылуын көздейді.Үкімет тарапынан лизинг берушіден 3 немесе оданда көп мерзімге жасалатын лизинг шарт табыс салығын 2 есе азайту қажет.
Қолданылған әдебиеттер:

1. ҚР 5 шілде 2000ж «Қаржы лизингі туралы» заңы. – Алматы, 2010.

2. Акиндинов А. "Лизинг в РК в самом начале становления", Экономика и жизнь от 22.03.03, УЧ 12.

3 «Қазақстан Республикасындағы лизингтің дамуы» // Аль- пари. №4. 2004.

4. ҚР Салық кодексі 2009 ж. – Алматы, 2010.

5. «Лизингтік қатынастарды басқару мәселелері» // Аль-пари. №4. 2004.

Научный руководитель: Капсалямова С.С., к.ю.н., доцент

Кредит стимулирует развитие производительных сил, ускоряет формирование источников капитала для расширения воспроизводства на основе достижений научно-технического прогресса. Без кредитной поддержки невозможно обеспечить быстрое и цивилизованное становление хозяйств, предприятий, внедрение других видов предпринимательской деятельности на внутригосударственном и внешнем экономическом пространстве.

Кредитная деятельность – один из важнейших, конституирующих само понятие банка признаков. Уровень организации кредитного процесса – едва ли не лучший показатель работы банка и качества его менеджмента.

Предприятия малого и среднего бизнеса являются одними из наиболее активных и динамично развивающихся субъектов экономики Казахстана. Перспективы кредитования малого бизнеса определяются динамикой его развития. Численность малых и средних предприятий растет от года к году.

Предприятия малого и среднего бизнеса (далее МСБ) – существенная составляющая и субъективная база цивилизованного рыночного хозяйства, неотъемлемый элемент конкурентного механизма на рынке. Их предпринимательский уклад придает рыночной экономике гибкость и несет в себе антимонопольный потенциал. Развитие МСБ решает проблему занятости и другие социальные проблемы рыночного хозяйства, а также обеспечивает прорыв по ряду направлений научно-технического прогресса. По этим причинам становление, поддержание и развитие МСБ в настоящее время входит в состав стратегических задач экономической политики Республики Казахстан [1].

Согласно опросам независимых экспертов, каждый второй представитель малого и среднего бизнеса считает, что ему необходимо дополнительное финансирование, которое удобнее всего получить посредством кредитования. Понимая важность развития и роста предприятий малого и среднего бизнеса для экономики, а так же высоко оценивая заложенный в них потенциал, кредитование малого и среднего бизнеса является одним из приоритетных направлений для многих банков. Этим и обусловлена актуальность выбранной темы.

В странах с развитой рыночной экономикой система МСБ составляет фундамент общественных отношений. Именно, на базе малого предпринимательства идет формирование не только средних, но и крупных капиталов. В нашей республике сегмент малого бизнеса как составная часть малого предпринимательства начинает набирать обороты. В среднем на тысячу жителей Казахстана приходится примерно 10 малых предприятий, в то время, как в странах Европейского союза этот показатель равен 35-40 [2].

В современной экономической зарубежной и отечественной литературе проблеме кредита как основной деятельности коммерческого банка уделяется много внимания. Данную тему рассматривают такие учёные как: О.И.Лаврушин, Е.П.Жарковская, Г.Н.Белоглазова, В.И.Колесников, Л.П.Кроливецкий, М.И.Когогина. Зарубежный опыт кредитной деятельности широко раскрыт в работах Питера С.Роуза, ЭдвардаИ., Альтмана и других.

Под кредитом следует понимать отношения, связанные с предоставлением кредитором на основании соответствующего договора ресурсов (высвобождаемых в процессе кругооборота капитала) заемщику для их использования на платной основе и на условиях возвратности в целях получения дополнительного экономического эффекта [3, 23].

Буквально за последние несколько месяцев в банковской сфере произошел перелом в кредитовании малого и среднего бизнеса. Все большее количество банков выход на рынок кредитования малых предприятий и индивидульных предпринимателей, а те банки, которые изначально предоставляли такие кредиты, совершенствуют и улучшают условия кредитования, делая его более доступным и привлекательным. Банки, наконец, поняли, что наиболее перспективный и доходный сегмент – это малый бизнес и активно начали с ним работать. А обеспеченность этого сегмента, по мнению экспертов, в настоящее время составляет только 40%.

Каждый банк предлагает «индивидуальные» программы кредитования малому и среднему бизнесу, по-разному их называя, но виды таких кредитов можно обобщить.

Кредит на открытие бизнеса. Лишь некоторые банки идут на такой риск: выдать кредит на открытие бизнеса. Свой риск банк компенсирует повышенной процентной ставкой по кредиту, сокращенным сроком кредитования и подстрахуется поручительством физических лиц.

Кредиты индивидуальным предпринимателям. Оценить надежность и платежеспособность индивидуальных предпринимателей банкам довольно сложно. Поэтому такие кредиты также рискованны для банков. Физическое лицо, берущее потребительский кредит, имеет фиксированный ежемесячный доход, за счет которого кредит погашается. Индивидуальный предприниматель планирует за счет кредита увеличить свои доходы и возвращать кредит за счет будущих доходов. Часто ИП не имеют возможности предоставить банку залог под кредит. Поэтому практически всегда обязательным условием кредитования является поручительство супруга(супруги) индивидуального предпринимателя и их согласие на кредит.

Кредит на развитие бизнеса. Кредит на развитие бизнеса – этот кредит на пополнение оборотных средств. Один из самых распространенных видов кредита, так как является наиболее простым видом финансирования. Залог, как правило, не требуется. Процентные ставки зависят от сроков кредитования и размеров кредита. Лимит кредитования, как правило, устанавливается по отношению к текущему обороту компании (месячной или годовой выручке).

Кредит на покупку основных средств. Это может быть кредит на приобретение транспортных средств, спецтехники, основных средств и недвижимости. Залогом выступают товары в обороте, оборудование, имеющийся автотранспорт, спецтехника, недвижимость. Залогом может быть и имущество, приобретаемое на кредитные средства. Такие кредиты, как правило, предоставляются на большие сроки и на большие суммы. Соответственно требования к заемщикам – строже.

Инвестиционное кредитование. Инвестиционный кредит – это кредит, предоставляемый под конкретную инвестиционную программу. Инвестиционный кредит привлекается на срок от 3 до 10 лет для реализации долгосрочных инвестиционных проектов. Заемщик должен предоставить в банк бизнес-план инвестиционного проекта и финансовую отчетность за последние годы. Залогом по кредиту являются имеющиеся активы. Основные направления использования инвестиционного кредита: приобретение основных средств; модернизации или реконструкции производства; создание новых производственных мощностей.

Итак, виды и формы кредитования малого и среднего бизнеса довольно многообразны. Кредитные продукты отличаются суммами кредитов, сроками рассмотрения, залоговым обеспечением, способами оценки банковских рисков (скоринговая система или индивидуальный подход), ну и конечно, размером процентной ставки.

Во всех развитых странах малый бизнес является основой экономики. В условиях кризиса помощь малому бизнесу – предмет особого внимания государства, так как именно этот сектор экономики может снизить уровень безработицы, помочь трудоустроиться многим людям, потерявшим работу во время сложной экономической ситуации.

Проблема кредитования малого и среднего бизнеса в нашей стране остаётся нерешённой на протяжении длительного периода времени. Необходимо отметить некоторое противоречие: с одной стороны предприниматели нуждаются в денежных средствах, а банки готовы их им предоставить, а с другой стороны, по данным опросов, проведённых среди представителей малого и среднего бизнеса лишь около 12% бизнесменов регулярно пользуются банковскими кредитами. Почему возникла такая ситуация?

Как поясняет Виктор Ямбаев, президент Алматинской ассоциации предпринимателей, член Форума предпринимателей Казахстана, кредитные ставки, которые предлагали банки, в основном, держались на уровне 18%, а это не приемлемо для среднего предпринимателя. Требования банков второго уровня (БВУ) рассчитаны, так сказать, на «отличников». Это и наличие залога, многократно превышающего сумму заемных средств, кредитная история, рассмотрения на кредитном комитете, отношения с кредитным офицером и т. д. Но ведь деньги взаймы, как правило, просят «троишники» [4].

Согласно статистике, порядка 15% представителей малого и среднего бизнеса не берут кредит по причине высоких процентных ставок. Всё потому, что в зависимости от вида кредитного инструмента, суммы кредита, периода времени, на который он предоставляется, залогового обеспечения, а также валюты, в которой выдается кредит, процентная ставка может изменяться от 10 до 19% годовых. Другой причиной не слишком высокой популярности кредитов в среде малого и среднего бизнеса, которую привели около 23% предпринимателей, являются требования банка по предоставлению поручителей. И, наконец, порядка четверти всех бизнесменов не прибегают к использованию кредитных инструментов из-за необходимости предоставления залога. Основная причина этого заключается в низкой стоимости активов предприятий малого бизнеса. Необходимо также отметить, что существует зависимость между получением кредита и видом залога. Чем больше скорость реализации залога, тем больше вероятность получения бизнесменом кредита. В случае, если залогом являются, например продовольственные, фармацевтические товары или бытовая химия, срок хранения которых составляет менее полугода, банки выдают кредит неохотно. Это связано с тем, что в случае непогашения кредита, банку сложно будет реализовать залог до истечения срока его годности.

Таким образом, банковская система Казахстана нуждается в коренном изменении. Которые предусматривали бы выгодные условия в первую очередь для МСБ, ведь как сказал Президент Казахстана: «малый и средний бизнес (МСБ) - основа экономики Казахстана».

МСБ нуждается в опоре со стороны государства, но на практике мы видим, что при реализации госпрограммы «Даму-регионы» «есть разночтения», когда кредиты выдаются и по 12,5%, и по 13-14%.

Также, правительство выделило из бюджета $4 млрд. через фонд «Казына» для малого и среднего бизнеса, строительных компаний и финансового сектора. Предполагается выделение еще $3 млрд. на эти же цели. Однако, как отметил экономист Канат Берентаев, выделение средств для МСБ осуществляется через фонд при таких же высоких ставках. «Казына» дает кредиты банкам второго уровня под 8%, а банки их выдают уже под 15-16%, которые достаточно высоки и не очень доступны предпринимателям.

«У нас же институты пытаются получить собственную прибыль и накручивают дополнительные проценты. Сейчас в Казахстане, в связи с высокой инфляцией, существенно снизилась покупательная способность населения, а продукция МСБ рассчитана, в основном, на простого покупателя, обычного гражданина со средней заработной платой, соответственно сузилось поле действия для предпринимателей. Таким образом, государству нужно повысить покупательную способность граждан» - пояснил Берентаев. Такого же мнения придерживается и эксперт Бейсенбек Зиябеков: «Мы уже 15 лет говорим о том, что нужно помогать МСБ вставать на ноги, и при этом мало что делается на самом деле. Надо поддерживать тот малый и средний бизнес, который занимается производством. В первую очередь речь должна идти о сельском хозяйстве, производстве на экспорт и продукции, альтернативной импорту, то есть нашего отечественного производителя. Но реальный казахстанский сектор не потянет процентные ставки, предлагаемые нашими банками» [4]

Государству стоит по думать о снижении кредитных ставок при выдаче кредитов как самим государством, так и при реализации кредитной политики БВУ. Ведь такие кредитные ставки имеют большое значение для предпринимателей, ведь помимо кредитного бремени на шее предпринимателей есть и другие платежи и сборы, в виде налогов, оплаты коммунальных расходов и многого другого.

1. 
   Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии/Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана. – Астана: Елорда, 2006. 48 с.
   
2. 
   Досанов Д., Курманов О. Малый бизнес. Мировой опыт и казахстанская реальность. Саясат-Policy, №12, 2003.
   
3. 
   Баско О.В. Проблемы доступа малых предприятий к финансовым ресурсам / О.В. Бабко, В.Р. Домбаева // Деньги и кредит. 2009. №5. С. 56–58.
   
4. 
   «Кредитные ставки поставили МСБ в тупик», Дина Джекибаева, Газета «капитал», 19 февраля 2008 г.
   

5 – секция

университета имени Л.Н. Гумилева

Научный руководитель: Капсалямова С.С., к.ю.н., доцент
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ПРАВОВОГО

РЕГУЛИРОВАНИЯ ПОТРЕБИТЕЛЬСКОГО КРЕДИТОВАНИЯ В РК
Осы мақала Қазақстан республикасындағы тұтынушы несие беруiнiң мәселесiне арналған. Бұл қарыздың түрi өте маңызды, ол барлық азаматтардың мүдделерiне, қол жететiн жақындатуы керек, және тек қана төлей алатын тұлғаларға дүрдюi керек. Көрcетiлген дилемма мен бапта қарап шығатын даулы мәселелердiң қатары құрады.
Кілтті сөздер: тұтынушы, несие беру, мәселелер
This article is devoted to consumer finance in the Republic of Kazakhstan. This type of loan is most important, it should be as close to the interests of all citizens is available, and at the same time, should be given only solvent parties. The dilemma created a number of contentious issues, which I tried to highlight in this article.
Keynotes: lobbing, legislative work, Parliament

В процессе становления рыночных отношений в любом государстве необходимо динамичное развитие всех институтов экономики, в особенности – планомерное развитие финансовых правоотношений. Республика Казахстан после распада Советского Союза добилась в этом направлении значительных результатов, однако, конечно, за столь короткий срок идеальной модели рыночной экономики ещё не удалось создать. И одним из проблемных аспектов в финансовой деятельности нашего государства является кредитование, в особенности, потребительское. Этот вид кредита наиболее важен, он должен быть максимально приближен к интересам всех граждан, доступен, выгоден для обеих сторон (банк или микрокредитная организация и клиент).

Потребительский кредит - это «продажа торговыми предприятиями потребительских товаров с отсрочкой платежа или предоставление банками ссуд на покупку потребительских товаров, а также на оплату различного рода расходов личного характера (плата за обучение, медицинское обслуживание)» [1]. В отличие от других видов кредитов, объектом потребительского кредита могут быть и товары, и деньги. Товарами, продаваемыми в кредит, как и оплачиваемыми за счёт банковских ссуд, являются предметы потребления длительного пользования. Субъектами кредита, с одной стороны, выступают кредиторы, в данном случае - это коммерческие банки, специальные учреждения потребительского кредита, магазины, сберкассы и другие предприятия, а с другой стороны - заемщики - люди.

Роль потребительского кредита на сегодняшний день очень велика. Она заключается в том, что он очень удобен и соответствует запросам большинства слоев населения. Он помогает приобретать необходимые предметы длительного пользования с возможностью последующей выплаты долга перед банком. Кредит играет большую роль в обеспечении сокращения издержек обращения, связанных с обращением товаров и металлических денег. Благодаря тому, что потребительский кредит ускоряет реализацию товаров, сокращаются издержки, связанные с их упаковкой и хранением. Также потребительский кредит сильно стимулирует эффективность труда. То есть, получая заработную плату, недостаточную для покупки за наличный расчет необходимых товаров, в частности предметов длительного пользования, люди имеют возможность покупать эти товары в кредит или брать кредит под их покупку. Впоследствии, деньги за эти товары должны быть выплачены, поэтому каждый взявший в кредит старается не потерять свое рабочее место. Только так клиент банка может быть уверенным в возможности выплатить кредит и зарекомендовать себя перед кредиторами как платежеспособное и добросовестное лицо для дальнейших связей.

Важно также заметить, что потребительский кредит уменьшает текучесть кадров, ведь гражданам необходимо сохранять свое рабочее место, чтобы оставаться платежеспособным и иметь возможность выплатить долг перед банком. Уменьшение текучести кадров благоприятно влияет на экономику страны. Таким образом, можно отметить, что потребительский кредит является сильным фактором подъема народного благосостояния. Его интенсивное распространение вполне логично, так как он удобен и выгоден для обоих субъектов рассматриваемых правоотношений.

Сказанное выше объясняет причину функционирования потребительского кредита в Республике Казахстан. Однако за время становления и развития его формы значительно видоизменялись в соответствии с реалиями того или иного периода времени. До 2005г кредит выдавался каждый раз отдельно под такие объекты нормируемых оборотных средств как сырье, материалы, незавершенное производство, готовая продукция. Вы­дача каждой ссуды сопровождалась представлением предприятием в банк заявления, сведений об остатках товарно-материальных ценностей, плана их движения и срочного обязательства на пога­шение ссуды. Для того чтобы создать более простую систему кредитования, введена система оценки кредитоспособности заемщика. Так, в практике зарубежных банков применяются два свя­занных между собой метода определения кредитоспособно­сти физического лица. Первый (логический) опирается на эк­спертную оценку с прогнозиро­ванием и предполагает взвешенный анализ личных качеств и финансового состояния по­тенциального заемщика. Экс­пертная оценка характеризует степень предпочтения одних показателей другим. На осно­ве имеющейся информации специалист банка стремится составить «обобщенный об­раз» заявителя на ссуду и срав­нить его со «стандартными об­разами» заемщиков, которые ассоциируются (по прошлому опыту) с различным уровнем кредитного риска. Логический метод оценки платежеспособ­ности обычно подкрепляется развитием сети мониторинга, раскрывающей кредитную ис­торию потенциальных клиен­тов. С этой целью банки мно­гих экономически развитых стран пользуются информаци­онными услугами кредитного бюро, которые постоянно акку­мулируют и обобщают инфор­мацию о финансовом и имуще­ственном положении потенци­альных ссудозаемщиков. По проекту закона [2], кредитные бюро, как правило, организуются ассоциациями торговых и финансовых предприятий, хотя не исключены случаи создания и независимых бюро. Эти агентства занимаются сбором финансовой информации не только о текущих, но и потенциальных клиентах предприятий-участников. В республике Казахстан кроме автомобилей и недвижимости, являющихся самыми масштабными и пока достаточно дорогими нишами рынка розничного кредитования, сегодня в рассрочку можно:

получить образование;

приобрести ТНП (например, бытовую технику);

получить деньги на какие-либо личные нужды (медицинскую операцию, свадебное путешествие и т. п.);

получить деньги на открытие частного дела и пр.

Также, анализируя рынок розничного кредитования Республики Казахстан, можно отметить, что в последнее время доля кредитов физическим лицам заметно выросла. Несколько лет назад этот вид кредита в большинстве случаев использовали организации, коммерческие и некоммерческие юридические лица, сегодня же клиентами в основном являются граждане.

Такова основная характеристика и главные особенности потребительского кредитования в нашей республике сегодня. Далее я хотела бы осветить наиболее проблемные аспекты в системе потребительского кредитования в Казахстане.

Основная проблема, присущая потребительскому кредитованию, вытекает из его главного достоинства, а именно - малого размера потребительского кредита. Для получения кредитного портфеля, сравнимого с корпоративным, необходимо выдавать потребительских кредитов на несколько порядков больше чем корпоративных. Если корпоративный кредит можно сравнить со штучной уникальной работой, то потребительский кредит должен выпускаться массовой серией, для чего требуется коренным образом менять принципы рассмотрения и одобрения кредитных заявок. Для автоматизации процесса необходимо уменьшить до минимума человеческий фактор.

Последние исследования показали, что, не смотря ни на что потребительский кредит зачастую относится к наиболее прибыльным кредитам, которые может выдать банк. Но банковские услуги, нацеленные на потребителей, могут быть также одними из дорогостоящих и рискованных банковских услуг, так как финансовое положение отдельных лиц может быстро измениться вследствие болезни или потери работы.

Второй проблемный фактор – практически условия для клиентов: годовые процентные ставки в 18–25% в тенге и обязательный залог, за исключением мелких кредитов на приобретение ТНП, где залогом может служить сам товар.

Одна из немаловажных проблем потребительского кредита – гарантии банку. Оформляя любой достаточно крупный кредит, вы неизбежно сталкиваетесь с проблемой залога. Им должен стать ваш дом, автомобиль, драгоценности, дорогая бытовая техника. Проблема состоит не столько в том, что далеко не всегда ценности, эквивалентные по стоимости требуемой сумме, найдутся у клиента, сколько в том, что в случае невозврата какой-то части суммы он теряет все. Если же вы оформили кредит с торговой фирмой, реализующей какой-либо товар (автомобиль или квартиру), под залог самого этого товара, то вы, недоплатив в срок, скажем, 15–20% от общей суммы, рискуете потерять все приобретение.

В целом, «обратная сторона кредитного рынка говорит о том, что, несмотря на обширное предложение, он в Казахстане еще “сырой”, не до конца структурированный и не вполне цивилизованный» [3]. Однако не зря ведь сегодня появляются целые риэлторские компании, специализирующиеся только на продаже жилья в кредит. Страницы рекламных газет заполонены объявлениями о разного рода ссудах, ипотеке. Все это говорит о присутствии на рынке огромных денег, которые нуждаются в обороте. Именно поэтому я считаю, что существует огромная перспектива дальнейшего успешного развития потребительского кредитования в нашей республике.

Для этого, во-первых, необходима фундаментальная нормативная база, четко регламентирующая все аспекты и возможные проблемные факторы кредитования.

Во-вторых, необходимо развивать комплексное банковское обслуживание населения, предоставляя последним широкий выбор банковских продуктов и услуг, увеличивая доходы, формируя ресурсную базу банка, расширять кредитные отношения с населением.

Дальнейшее развитие и совершенствование кредитных взаимоотношений банков с населением возможно и целесообразно осуществлять на основе изучения и внедрения на практике передового отечественного и зарубежного опыта. Использование опыта других стран в области кредитования частных лиц может идти по мере накопления коммерческими банками опыта по кредитованию, укрепления материально-технической базы, обеспечения необходимыми кадрами, по нескольким направлениям:

- совершенствования используемых и внедрения новых видов ссуд;

- повышения качества банковского обслуживания населения;

- дифференциации условий предоставления ссуд в зависимости от вида ссуды, срока использования, уровня доходов заемщика и т.д.;

- унификации порядка оформления и использования кредитов и др.

Кроме того, положительный эффект для развития кредитования индивидуальных заемщиков имело бы также:

• 
  - введение целевых жилищно-строительных вкладов и предоставление на этой основе первоочередного права на получение инвестиционного кредита владельцам вкладов после соблюдения установленных условий: срока хранения и необходимой суммы накопления средств на вкладе;
  
• 
  - проведение маркетинговых исследований банков с целью выявления потребности населения в новых видах ссуд;
  
• 
  - повышение уровня информированности частных клиентов банков о новых видах кредитов и банковских услуг;
  
• 
  - максимальный учет интересов клиента, индивидуальный подход при кредитовании.
  

Таким образом, при работе с большим числом индивидуальных заемщиков их платежеспособность нужно оценивать только исходя из официальных текущих доходов, усредненных за достаточно продолжительный период времени. Необходимо также уделять большое внимание стабильности доходов и вероятности их изменения в будущем. Последнее, относится, в частности, к платежеспособности и к стабильной работе предприятия, перечисляющего заработную плату потенциального заемщика в банк.

В банке должны быть сформулированы четкие и однозначные критерии, которыми должен руководствоваться работник банка, принимая решение о кредитовании сотрудника предприятия. Список этих критериев не должен быть избыточным, и любое значение каждого из них должно быть легко проверяемым.

Таким образом, исходя из вышесказанного можно сделать вывод о том, что потребительский кредит в Республике Казахстан приобрел уже свои очертания, функционирует в соответствии с экономической обстановкой в стране, однако еще недостаточно развит в силу нескольких факторов, и одним их ним является «молодость» кредитной системы РК в целом. Однако существует яркая перспектива дальнейшего совершенствования и улучшения механизма выдачи потребительского кредита. Необходимо брать во внимание опыт зарубежных стран, развивать нормативную базу, развивать комплексное банковское обслуживание населения, разрабатывать все новые виды ссуд, максимально приближенные к интересам населения. Я глубоко уверена, что совершенствование, интенсивный рост и эффективное функционирование потребительского кредитования в нашей республике внесет значительный вклад в экономику страны в целом, поэтому необходимо уделять достаточное внимание данной проблеме, в том числе, нормативной стороне.

1. 
   
   жүктеу/скачать 7,41 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: