ТҰЛҒАНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ –

Журналист-ғалым Сергей Харченконың жаңа кітабы туралы ой

Қазіргі таңдағы жаһандану жағдайында мемлекеттер мен ұлттық компаниялар арасындағы қарым-қатынаста олардың бәсекеге қабілеттілігі жөніндегі көрсеткіштері ерекше мәнге ие болады. Кітап авторы мұрағат деректеріне, ғылыми және мерзімді баспасөздегі жарияланымдарға сүйене отырып, Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі уақыттағы әлемдік бәсекелестікке тартқан жолын ой елегінен өткізіп, зерделеп, зерттейді. Бұл ретте экономика мен әлеуметтік саланы дамытудың басты бағыттарына назар аударады.

Бір айта кетерлігі, автор Қазақстанның осынау ізденіс жолындағы кездестірген қиыншылықтарын да айналып өтпей, ашық көрсетеді, еліміздің және Елбасымыздың одан шығу жолында жасаған іс-қимылын, жұмсаған күш-жігерін нақтылы деректерге сүйене отырып, паш етеді. Бес тараудан тұратын бұл тәуелсіз еліміздің жылнамасы дерлік іргелі еңбек автордың ұзақ жылдар бойғы зерттеулерінің, күнделікті ой-толғанымының және журналист-ғалым ретіндегі түйін-түйсігінің тамаша жемісі.

Кітаптың мазмұнына, оның негізгі идеясына тоқталар болсақ, ол – Қазақстанның егемендік алғаннан күні бүгінге дейінгі жүріп өткен жолы, әлемдік бәсекелестікке бағыт ұстаған елдің тыныс-тіршілігі, ізденістері мен бастамалары. Осы арада кітаптың негізгі тарауларының тақырыбын атап өтсек те көп жайтқа қанық боламыз. Олар: "Тәуелсіздікті арман етіп", "Жанталаса қаруланудан ядролық қарусыз мемлекетке", "Диалог және өзара іс-қимыл", "Бейбітшілік пен келісім елі", "Жекешелендіру", "Аграрлық сектор: ауыл мен село не көрмеді?", "Бәсекеге қабілетті өндіріс-саяси тәуелсіздікті нығайтудың басты элементі", "Денсаулық сақтау – Қазақстанның басты бағыты", "Білімді ұлт үшін", "Мәдени мұра – ұлт тарихы", "Бәсекеге қабілетті тұлға – мемлекеттіліктің шыңы" және басқалары.

Бұл ғылыми еңбектің кай тарауына тоқталар болсақ та, Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның даму, кемелдену кезеңдері өткен күндермен салыстыра отыра баяндалады. Ең бастысы елдегі қоғамдық және ұлтаралық келісім мәселесіне үнемі көңіл бөлініп, көп ұлтты егемен Қазақстанның іргетасының берік болуы үшін Елбасының жасаған іс-қимылы, ізденісі мен табандылығы нақты мысалдар, құжаттар арқылы көрсетіледі.

Біздің елдің ядролық қарудан өз еркімен бас тартуы – бейбітшілік сүйгіш, тәуелсіз Қазақстанның ең бір іргелі қадамы болды. Мұның өзі күні кешелер ғана Вашингтонда өткен ядролық қаруға қарсы жаһандық саммитте өте жоғары баға алды, біздің Елбасы ядролық қарусыз әлем құру жолындағы көшбасшы қайраткерлердің бірі ретінде аталды. Ал мұндай тарихи шешім қабылдау оңай шаруа емес еді. 1947 жылы тамызда КСРО Министрлер Кеңесінің шешімімен құрылған Семей ядролық сынақ полигонының жақтаушылары да аз болған жоқ. Ал сол полигон Қазақ еліне қаншама қайғы-қасірет әкелді. Күні бүгінге дейін оның зардабын тартып жүрген жандар аз емес.

Автор ядролық қарусыз әлем құрудағы Қазақстан бастамаларын нақтылы мысалдармен дәлелді өреді. "Невада-Семей" антиядролық қозғалысына ерекше жоғары баға береді.

Бүгін Қазақстан экономикасы мен әлеуметтік саласы дамыған, рухани келісім мен бейбітшілік салтанат құрған, әлемдік бәсекеде өз орнын алатын іргелі елге айналды. Қазақстан дамудың өзіндік жолына түсті. Оны бүкіл әлемдегі мүйізі қарағайдай саясатшылардың бәрі де баяғыда мойындады. Бірақ сырттай қарағандағы сол бір үйлесімді келісімнің қаншалықты қиыншылықпен, ізденіспен, әлемдік тәжірибені сараптап, жүзеге асырумен келгенін екінің бірі біле де бермес. Кітап авторы, міне, осынау өзекті мәселені нақтылы мысалдар келтіре отырып, ой елегінен өткізіп, сараптап, сыни тұрғыда алға тартады. Жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу кезіндегі жіберілген кемшіліктер де айтылады. Өндірісті модернизациялау, ауыл мен селодағы реформалардың барысы – бәрі де ғалымның зерделеуінен өтіп, жан-жақты талданады. Салыстырмалы мониторинг жасалады. Бұрынғы Одақ кезіндегі экономикалық байланыстардың үзілуі, жаңа жүйенің қалыптаспаған өлара шақтағы Елбасының батыл да тәуекелді қимылы туралы автор байыпты жазады, деректер мен дәйектерді молынан келтіреді.

Сол бір сыналар тұста саясаттың жетегінде кетпей экономика мәселелерін алдыңғы қатарға қоюы, орта және шағын бизнесті дамытуға, инвестиция тартуға жол ашуы Елбасының дана саясатының көрінісі болса керек. Дәл сол бір сәтте оның осынау шешімдеріне күмәнмен қарағандардың бәрі де бүгін Тұңғыш Президент шешімінің қаншалықты дұрыс болғанын мақтанышпен айтады.

Қазақстанның тәуелсіздік алған жылдардан бергі қол жеткізген табысын бүгіндер бүкіл әлемдік қауымдастық мойындады. Ал еліміздің Президенті сол әлемдегі маңдай алды лидерлердің қатарынан орын алды. Оның әлеуметтік салада жасаған реформалары да ел мүддесінен туған қадамдар еді. Соның арқасында Қазақстанның денсаулық сақтаудағы, білім берудегі, мәдениеттегі табыстары кімді болса да бейжай қалдырмайды. Бұл жөнінде осы кітап авторы ерекше толғаныспен, нақтылы деректер келтіре отыра сыр сабақтайды. "Мәдени мұра" туралы айта келіп, қазақ халқының сол бай мұрасының тарихына, оның қазіргі қоғамдағы алар рөліне тоқталады.

Бәсекеге қабілеттілік – ол елдегі әр адамның біліміне, өмір сапасына, жан-жақты кемелденуіне байланысты десек, осы кітап авторы Қазақстанда жан-жақты жетілген тұлға қалыптастыру жөнінде атқарылып жатқан жұмыстар туралы терең зерттеу жүргізеді. Ой түйіп, пәтуәлі пікір қорытады. Тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі – мемлекеттіліктің шыңы. Автордың бұл туралы жазған мақалалары мен әртүрлі басылымдарға берген сұхбаттары кітаптың соңғы сөзі ретінде жеке тарауға топтастырылған.

Бұл ғылыми-сараптамалық кітапты Қазақстан тәуелсіздігінің шежіресі, біздің осы тәуелсіз еліміздің энциклопедиясы десе де болғандай.

Кітапқа пікір жазған Ресей ғылым академиясының мүше корреспонденті, философия ғылымының докторы Ж.Т.Тощенко, тарих ғылымының докторы, профессор Аманжол Күзембайұлы, экономика ғылымының докторы, профессор Л.Л.Рыбаковский, тарих ғылымының докторы Е.А.Әбіл сияқты білікті ғалымдардың да осындай пікірде болғаны анық.

Сөз соңында айтарымыз, журналист-ғалым Сергей Харченконың бұл кітабы Тәуелсіз Қазақстанның тәжірибесі мен таңдаған жолын, бәсекеге қабілетті тұлғаның қалыптасу сатыларынан сындарлы сыр шертіп, мұқият зерттеп, толымды түйін жасаған, оқырманына берері мол құнды да ойлы еңбек.

ТҰЛҒАЛАР ТІРШІЛІГІ – УАҚЫТ КЕЛБЕТІ

немесе Сергей Харченконың «Лица времен XII-XXI вв.» атты

тарихи-публицистикалық кітабы туралы ой-толғам
Биыл Москваның «Торгсервис» баспасынан облыстық «Костанайские новости» газетінің бас редакторы Сергей Харченконың тарихи-публицистикалық кітабы 2000 дана таралыммен жарық көрді. Автор туындының кіріспесінде былай деп жазады: «Эта книга – плод многолетнего чтения, размышлений и раздумий. О нашей истории, об известных ее личностях, их достижениях и потерях, о следах изчезнувших лиц, времен и цивилизации, связывающих нас новыми противопоставлениями добра и зла, побед и порожений, правды и лжи, любви и ненависти».

«Салиму Мендыбаеву – пусть наша память будет продолжением Истории. С уважением С.Харченко, июль, 2013 год» деп қолтаңба жазып, сыйлаған 28 баспа табақ, 500 беттей кітапты бір демде оқып, зердеден өткіздім десем артық болмас. Енді осы туындыдан алған әсерімді «Қостанай таңының» оқырмандарымен бөлісуге асығып отырмын.

Ең біріншіден айтарым, кітаптың басталуы да, аяқталуы да тосын. Онда келтірілген мысалдар тарихи әдебиеттен, күнделікті баспасөзден бұрыннан белгілі жайт болса да автордың пайымдауында оларға жаңаша сипат беріледі. Біз кітапты оқи отырып, Шыңғыс ханның, Конфуцийдің, Ақсақ Темірдің, Керей мен Жәнібектің, Бұрындық ханның, Қасым ханның, Хақназар ханның, Есім ханның, Тәуке ханның, Әбілхайыр мен Жолбарыс ханның, Абылай хан мен Уәли ханның, бейбітшілікті аңсаған Кенесары ханның, Қожа Ахмет Иасауидің және де басқа ұлы дала дарабоздарының болмысына, олар өмір сүрген уақыт тұңғиығына үңілеміз. Жалпы кітаптан автордың қазақ тарихын терең білетінін аңғарамыз.

Австрия Императоры Елизавета құпиялары да тарихи дәлдік және нақтылы деректер арқылы паш етіледі. Ал кітаптың соңғы алтыншы тарауы Сіз бен бізді бүгінгі күннің проблемаларына алып келеді. Атап айтсақ, Украинаның ең бір көрнекті қоғам және мемлекет қайраткеріне айналған Юлия Тимошенко тағдырына ортақтасып, осынау қайыспас қайраткер әйелдің ішкі жан дүниесі мен әрекет-істеріне жете бойлап, ойға батасың, өзіңше қорытынды жасайсың.

Осы мақаланың басында мен кітаптың басталуы да аяқталуы да тосын деген ойды текке айтқан жоқпын. Ойлап қараңызшы, бүкіл әлем таныған Шыңғыс хан мен Украйна лидері Юлия Тимошенко арасында қандай байланыс бар? XII ғасырда өмір сүрген әлемді билеуші мен XXI ғасырда өмір сүріп жатқан біздің замандасымызға ортақ қандай қасиеттер бар? Оны автор кітап аннотациясында былайша түсіндіреді: «...все эпохи, все поколения людей имеют своих героев. Они хронологически не связаны и противоречивы. А в глазах ряда историков, писателей и журналистов, возможно, и вовсе не положительные личности. Но все они имеют нечто общее: они представители своего времени, которого сделало их известными и знаменитыми. Тем интереснее и поучительнее для читателя их жизнь, оставившая свой след в истории человечества».

Иә, әрбір тарихи кезең өз тұлғасын тудырады. Сол тұлғалар өз дәуірінің мазмұнын ашады. Өткенді біліп, одан сабақ алып, ой елегінен өткізу – алдағы уақытта қателікті қайталамаудың кепілі.

Кітапта жазылған өз заманның өр тұлғаларының өмірбаянында ұқсастық, тегінде туыстық, көзқарасында толиранттық жоқ, бұлар әр дәуірде өмір кешкен әр түрлі жандар. Оларды бір-бірімен байланыстырып тұрған жалғыз-ақ жайт бар, ол – алға қойған мақсатқа жетудегі табандылық, өз замандастары мен тұстастарына мүлде ұқсамайтын мінез-құлық. Міне, дәл осы қасиеттер олардың тарихтағы орнын айқындаса керек.

Автор тарихты жақсы біледі. Оны Шыңғыс хан туралы пайымы айқын көрсетеді. Академик Манаш Қозыбаевтың басшылығымен 1996 жылы Алматының «Атамұра» баспасынан шыққан, «Қазақстан тарихының» 1 томында былай деп жазылған: «XII ғасырдың аяғы – XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақстан далаларындағы саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеушілерінің арасында басқа тайпаларға өз үстемдігін орнату жолындағы күрестің күшеюімен сипатталады. Осы күрестің барысында монғол тайпасының өкілі Темучин (Шыңғыс-хан) Орталық Азия тайпаларын біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия даласындағы ең құдіретті жаулап алушыға айналды. Керейіттер ханының наймандармен, монғол тілдес татар және меркіт тайпаларымен соғыстарыңда Темучиннің атағы шыға бастады, ол соғыстарға Ван-ханның вассалы ретінде болашақ Шыңғыс-хан белсене қатысты.

Сергей Харченко осындай тарихи деректерді келтіре отырып Шыңғыс хан туралы қазіргі кездегі қоғамдық пікірді де зерделейді. Бұл ретте ол тек орыс тіліндегі деректерді ғана емес, Мұхтар Мағауиннің «Қазақ тарихының әліппесі», «Шыңғыс хан және оның заманы» сияқты қазақ тілінде шыққан еңбектерінен де мысал келтіріп, айтар ойын құжаттармен қуаттай түседі.

Қазақ мемлекетінің іргетасын тап осы төре тұқымының өкілдері қалағаны белгілі. «Қазақ қоғамындағы жоғары мәртебе иесі сұлтандар, яғни Шыңғыс ханның еркек кіндікті ұрпақтар – шыңғысзадалар болды» – деп жазады Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында. Олай болса, шыңғысзадалар қазақ қоғамындағы ең бір ықпалды күшке айналғаны жасырын емес. Әрбір шыңғысзада Шыңғыс хан ұрпақтарының қай әулетіне жататынына қарамастан монғол империясының дәстүрі мүмкіндігінше сақталған жердің бәрінде хан тағына таласуға құқылы болды.

1471 жылы Қазақ халқының құрылуы Қазақстан тарихы үшін белесті кезең еді. Бұл оқиғаның саяси және қоғамдық мән-маңызы қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет болғандығында жатыр. Оны өздерінен бұрын өткендер немесе тарихи бабалар емес, қазіргі бар түркі халқы құрды.

1459 жылы Жетісуға жай ғана жекеленген тайпалар тобы емес, Жәнібек пен Керей ұлысының халқын құрайтын рулар мен тайпалардың бірлестігі бөлініп, көшіп келді. «Олар жай бір саяси топ қана емес, құрама бірлестік типтес субэтникалық қауымдастық болатын», – деп жазды Нұрсұлтан Назарбаев. Сөйтіп Жәнібек пен Керейдің 1466 жылы қазақ мемлекеттігін құруына жағдай жасалды.

Біздің қазақ халқының тарихында сол заманнан жеткен үш заң ескерткіші бар, олар аңыз бойынша Қасым мен Есім хандардың есімдеріне байланысты айтылатын «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» және Тәуке ханның «Жеті жарғысы».

Кітап авторы осынау ірі тұлғалар туралы тарихи деректерді іріктеп, өз оқырманына қызықты қылып жеткізеді.

Кітаптағы басқа да қазақ хандары туралы жазылған очерктер дарқан дала ұлдарының бейнесін жақсы ашады.

Қазақ халқының тарихында Кенесары ханның алатын орны ерекше. Ол Абылайдың немересі, бүкіл ұстанымында өзінің даңқты атасына ұқсауға тырысқан. Тіпті ұраны да «Абылай» еді. 1841 жылы қыркүйекте қазақ руларының өкілдері Кенесарыны ақ киізге отырғызып, хан сайлайды. Ол хан сайланған соң Қоқандағы қандастарын босатуға әрекет жасайды. Кене хан шын мәнінде өз қандастарының мүддесін ойлап, олардың бостандығын аңсаған, осы жолда қандай да болмасын қиыншылықтан қайыспай, қарсы тұрған тұлға.

Кешегі Кеңес Үкіметі тұсында Кенесары ханға деген көзқарас тым өзгеше еді. Оны мына бір мысалдан-ақ көруге болады.

Ал тәуелсіздіктің арқасында бүгіндер Кенесары ханды өз елі бостандық үшін күрескен қайраткер, қас дұшпанға қарсы тұрған нағыз батыр, тарихи тұлға деп біледі. С.Харченко өз кітабында да баһадүр бабамыздың еңбегін дәл осы тұрғыдан көрсетеді.

Енді осы туындының авторы туралы бірер сөз. Қазақстан тыңының дүркіреп тұрған тұсы. Сонау Украинадан жүрек қалауымен Қазақстанға келген Харченко талай істің басын қайырады. Әскер қатарында болады. Құрылысшы-тас қалаушы болып, талай ғимараттар салады, комсомол жетекшісі болып сайланады. Облыстық партия комитетінде істейді. Баяғы бала жастағы арманы алға жетелеп, Қазақ мемлекеттік университеті журналистика факультетін бітірді. Тағы оқыды, кандидаттық диссертация қорғады, тағы оқиды, докторлық диссертация жазып, оны Москвада сәтті қорғайды. Ол бүгіндер социология ғылымының докторы, профессор, Қостанайдағы Ахмет Байтұрсынов атындағы мемлекеттік университетінде "Редакциялық менеджмент" пәнінен дәріс оқиды. Өйткені профессор Харченко осы саладағы ең бір білікті мамандардың бірі, теорияны тәжірибеге айналдырып, мүлдем жаңа сипаттағы редакция құрған, ақпарат айдынында ақ кемедей жарқыраған, бәсекелестікке қабілетті, оқырмандары мол газетке басшылық жасап отырған жан.

Әңгіме болып отырған туынды сол журналист-ғылымның тоғызыншы кітабы, шығармашылық ғылыми жұмыста алған үлкен бір белесі, оқырманын тарихты жаңаша зерделеуге бастайтын болмысы бөлек баян.

Батыр қыздың бейнесі Қостанай сахнасында тұңғыш сомдалды

Әдебиетте біздің ақын апамыз, Қазақстанның халық жазушысы, бар қазақтың анасы атанған, келер жылы туғанына жүз жыл толатын Мәриям Хакімжанова жазған "Мәншүк" атты поэманың орны ерекше. Бұл мәңгілік туынды 1945 жылы, Ұлы Жеңістен кейін іле-шала жеке кітап болып басылып шықты. Поэма 1947 жылы орыс тіліне аударылып, жарияланды. Апамыз осы дастаны бойынша телесценарий жазып, оның 1963 жылы телеэкраннан көрсетілгені де белгілі.

Ал сахнада Мәншүк бейнесі тұңғыш рет Ілияс Омаров атындағы Қостанай облыстық қазақ драма театрында сомдалып отыр. Ә дегеннен айта кетейік, қаһарман қыздың рөлінде ойнаған талантты қарындасымыз Зәмзәгүл Балтабаева Мәншүк бейнесін өте шебер, көңілге қонымды, жүректі тебірентерліктей етіп жасады.

Оның Мәншүгі жүрегі нәзік, Отанға адал, әзілге ұста, ән мен биге құштар, аяулы әжесі мен ана орнына ана болған Әмина апасына жан теңгермейтін, туған жердің қадір-қасиетін жан дүниесімен ұғатын, достыққа берік, сезімі мен сенімі мөлдір бойжеткен.

Ол болашаққа сенеді. Ол әділдікке сенеді. Ол Отанына сенеді. Сол Отаны үшін жан қиюға бар.

Соғысқа барамын, жаудан кек аламын деп әжесіне (ҚР еңбек сіңірген артисі Шахарбанум Есенқұлова) сыр ашқанда көпті көрген кейуана "Әкеңді халық жауы" деп, жанын қиған ел үшін бе?" деп айтып қалады. Бойжеткен қыз сонда "Әкем үшін, сен үшін, Отан үшін кек аламын" деп өжет мінез танытады. "Менің Әкем халық жауы емес, ол жалған сөз", деп шорт кеседі.

...Поезд зулап келеді. Майданға бет алған Қазақстанның кең даласының бір бекетіне аялдаған поездан түскен, әскери киім киген Мәншүктің туған жер туралы монологы жүрек толқытады.

Зәмзәгүл – Мәншүк Ақ Жайығын асқақтатады, туып-өскен ел туралы толғанады. Сол құт мекеннің бір уыс топырағын орамалға түйіп, жол қабына салады. Алтын ұя, асқар белмен қоштасу элегиясындай ән қалықтайды.

Жалпы осы қойылымның режиссері, мәдениет қайраткері Қайыпберген Есенқұлов спектакльдің негізгі қазығы Мәншүк рөліне Зәмзәгүлді таңдап, оның талантын ұштай түскен. Расында да, біз білетін Зәмзәгүл нағыз шебер, қас талант – домбырасы да безілдеп тұр, әні де асқақ, биі де қонымды, дауысы да ашық, көзі де өткір, өзі де өткір...