Семинарлық сабақ 15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 21

Топоним географиялық атау болғандықтан – бір мезгілде тілдік және тарихи да бола алды. Сондықтан тілтану, тарих, археология, география үшін маңызды дерек көзі болып табылады.

Топонимдердің төрт түрін мамандар бөліп көрсетеді:

1. 
   табиғи құбылыстармен байланысты топонимдер;
   
2. 
   елді-мекен мен шаруашылыққа жарамды жерлерге байланысты топонимдер;
   
3. 
   халықтық кәсіп пен өндіріске байланысты топонимдер;
   
4. 
   халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайымен байланысты топонимдер.
   

Топонимикалық материалдарды жинақтаушылар үшін өткен ғасырға жататын елді-мекендердің мұрағаттық құжаттық жоспарлары, жазба кітаптар, мекен орындарының тізімі маңызды рөл атқарады. Олар бойынша ежелгі атаулардың барысын, кейде жоғалып кету себептерін байқауға болады.

Өлкетанушылар үшін өлкенің топонимикасын зерттеуді жергілікті сөздік құрастыруға материалдар жинақтаудан бастаған жөн. Географиялық атаулар туралы материалдарды жинақтап алып, ондағы географиялық атауларды әліппелік ретпен жазған дұрыс. Содан соң географиялық атаулардың тарихи даму барысы сипатталған күрделі сөздігін құрастыруға болады.

Топонимикалық сөздік – бұл, негізінен, географиялық атаулардың шығу тегін анықтайтын этимологиялық сөздік. Оны құрастыруға географтар, тарихшылар, лингвистер, этнографтар және басқа да мамандар қатысуы керек.

Сөздікке материалдар жинақтау жергілікті тұрғын халықпен әңгімелесу барысында бұл өлкеде қандай атаулар қолданылатынын және оның себептерін дәл анықтап алу қажет. Объектілер атауларының жергілікті табиғи ортасымен байланысын анықтау қажет.

Топонимикалық сөздік географиялық сөздікке қарағанда объектілерді емес, атауларды сипаттайды. Атаулардың мәні тек шығу-тегін анықтаумен ашылмайды, сонымен бірге атаулардың ортасын, өзгерісін және өзгеру түрлерін анықтаумен ашылады. Топонимикалық сөздік этимологиялықтан тарихи-географиялық ортаны зерттеумен ерекшеленеді.

1. 
   Топонимика дегеніміз не?
   
2. 
   Ономастика дегеніміз не?
   
3. 
   Антропоним дегеніміз не?
   
4. 
   Топонимикалық материалдарды жинақтауға көмектесетін сұрақтар құрастыр.
   

• 
  тарихи ескерткіштерге: маңызды тарихи оқиғалармен, қоғам мен мемлекеттің даму барысымен, азаматтық және ҰОС-рымен, ғылым мен техниканың, адамдар тұрмысының даму барысымен, танымал саяси, мемлекеттік, әскери, халықтық, ғылым, әдебиет және көремөнер тұлғалары өмірімен байланысты ғимарат, құрылыс, естелікті орындар мен заттар;
  
• 
  көркемөнер ескерткіштеріне: монументалды, сурет, сәндік-қолданбалы және басқа өнер түрлерінің өндірістері;
  
• 
  архитектура мен қала құрылыстарына: азаматтық, өндірістік, әскери, мәдени архитектура құрылыстары; архитектуралық ансамбльдер мен кешендер, тарихи орталықтар, кварталдар, аудандар, көшелер, ежелгі жобаның қалдықтары, ежелгі қалалар қалдықтары т.б.;
  
• 
  археология ескерткіштеріне: қалашықтар, қорғандар, ежелгі қоныс-мекендердің, бекіністердің, өндірістің, каналдардың, жолдардың, ежелгі молалардың, тас мүсіндердің, тас суреттерінің, ежелгі заттардың қалдықтары кіреді.
  

Тарихи-мәдени ескерткіштер әртүрлі болып келетіндіктен, онда сақталған мәліметтердің сипаты да түрліше болып келеді. Оларға ортақ нәрсе – олар заттай дерек көзі болып табылады және олардың әрқайсысы айналадағы ортаға сәйкес немесе құбылысқа сәйкес көңіл-күй қалдырады, яғни шығармашылық-бейнелеу формасында болады. Осымен де олар маңызды.

Тарихи-мәдени ескерткіштер бір-біріне қарама-қарсы екі қызметтен тұрады. Біріншісі, олар жаңа мәліметтер іздеу мақсатында субъектінің (адамның) белсенділігін арттыру рөлін атқарады. Екіншісі, олардың өздері теориялық білімді өз бойына жинақтаған объекті рөлін атқарады.

Тарихи мәдени ескерткіштердің көп бөлігі анықталып, қорғауға алынған. Алайда, кейбір маңызды ескерткіштер, әсіресе жергілікті мазмұндағы ескерткіштер әлі де белгісіз болып отыр. Өлкетанушылардың маңызды міндеттерінің бірі осындай ескерткіштерді мемлекет қорғауындағы ескерткіштер тізіміне енгізу үшін анықтау болып табылады.

2. 
   Далалық Жайық өңірінің архитектура ескерткіштерін мақсатты түрде зерттеу жұмыстары 1980 жылы «Республика Мәдени министрлігі «Казпроектреставрация» институтының Орал архитектура экспедициясының (жетекшісі Т.Төреқұлов) күшімен жүргізілді.
   

Әсіресе оң жағалауда «Бөкей бетінде» орналасқан ескерткіштердің өзіндік ерекшеліктері мол. Олар көбінесе Қараөзен мен Сарыөзен алабында ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдағы қорымдарда, Жалпақтал қорымындағы тастан қашалған Казталовка ауылдары маңындағы ескі зираттарда шоғырланған. Әсіресе Жалпақтал маңындағы қорымдағы тастан қашалған құлыптастар тарихи-этнографиялық және археологиялық тұрғыдан көңіл аударарлық. Мұндағы көне белгілердің бәрі Бөкей Ордасындағы эпиграфиялық құлыптастардың әдісімен жасалған. Әдетте, жалпақ, кейде шаршы пішіндес қашалған, ұзын не орташа биіктіктегі құлыптастардың жазба бөлігі әр алуан кескінде бедерленген. Олардағы араб әрпімен айшықталған жазулар мен таңбаларға қарап, мұнда негізінен байбақты, тана, табын т.б. рулардың өкілдері жерленгенін байқауға болады. Осы қорымдағы кейінгі кезеңдерде салынған ағаш ескерткіштерінде де дәстүрлі сәулеттік кескін сақталған. Сонымен қатар арнайы экспедицияға қатысқан зерттеуші ғалымдар Көктерек, Казталовка, Беспішен, Айдарлы, Жаңаөзен, Мәстексай, Есікқала ауылдарының маңындағы зираттардың, Бөкей Ордасындағы хан зиратының этнографиялық-тарихи, архитектуралық ерекшеліктеріне зейін аударды. Жәңгір хан, М.С.Бабажанов т.б. тарихи тұлғалардың кесене-бейіттерінің сақталу жайына көңіл бөлді.

1. 
   Тарихи-мәдени ескерткіштердің екі қызметі?
   
2. 
   Далалық Жайық өңірінің ескерткіштерін мақсатты түрде зерттеу қашан басталды?
   
3. 
   Жайықтың батыс жағалауындағы құлыптастар қандай пішінде болды?
   
4. 
   Жайықтың шығыс жағалауындағы құлыптастар қандай пішінде болы?
   
5. 
   Әулие Қазірет қорымы мен Қондыкер бейіті қай аймақта таралған?
   

1. 
   Барлық мұражайлар жұмыс мақсатына сәйкес түрлерге бөлінеді. Мұражайлардың басым көпшілігі ғылыми-зерттемелі – ағартушылық түрге жатады. Яғни, олардың қызметі – ғылыми мекеме ретінде бірмезгілде ғылыми-зерттемелік, білімділік және тәрбиелік міндеттерді атқару болып табылады. Келесі мұражай – зерттемелі бағыт ұстанған мұражай түрі. Олардың қызметі кез-келген ғылыми пәннің түпдеректерін сақтау болып табылады. Басқаша айтқанда, олар зертхана қызметтік атқарады. Онда ғалымдар ғылыми-зерттемелі жұмыстар жүргізілді. Мәселен, бактереологиялық мәдени мұражай, минерологиялық мұражай т.б. Соңғы түр - оқу процесін жетілдіруге өз үлесін қосуды мақсат ететін оқыту бағытындағы мұражайлар түрі.
   

2. 
   Өлкетану мұражайлары – кешенді күрделі профильді мұражайлар болып табылады. Олар өлкенің өткен тарихына қатысты және қазіргі кездегі ескерткіштерін ғана емес, сонымен бірге табиғи коллекцияларды да зерттейді және жинақтайды. Осыдан барып гуманитарлық профиль мен жаратылыстану ғылыми профильдің бірлігі қалыптасады. Бұл мұражайдың құрылысына әсер етеді. Сәйкесінше, мұражайдың тарихи да, табиғи да бөлімдері қалыптасады. Сонымен қатар өлкетану мұражайларының қорлық коллекцияларының құрамына байланысты анықталады. Тарихи және табиғи бөлімдердің негізгі мақсаты – экспозиция мен көрме ұйымдастыру, коллекцияларды іріктеп-жинақтау мен зерттеу болып табылады. Ал қор бөлімі коллекциялардың есебі мен оларды іріктеп-жинақтау, оларды ғылыми өңдеу, ескерткіштерді сақтау қызметтерін атқарады. Көркемдік-жабдықтау бөлімі экспозиция мен көрме ұйымдастыруға тікелей қатысады.
   
3. 
   Мұражай қорларын негізгі және айырбас, ғылыми-қосалқы қорлары құрайды. Мұражайдың ғылыми мекеме ретіндегі ерекшелігін анықтайтын шешуші қор, бұл – негізгі қор болып табылады. Бұл – тарихи, материалдық және рухани мәдени, әдеби тұпнұсқа –ескерткіштерін жинақтайтын, сақтайтын қор. Яғни, өлкетану мұражайының негізгі қордан ескерткіштерді алу министрліктің шешімімен жүзеге асады. Кез-келген негізгі қордың құрамындағы өзгерістер (алу, беру әрекеттері) заңды түрде құжатталынуы тиіс.
   

Негізгі қорға материалдарды жинақтау төмендегідей жолдармен жүзеге асады:

1. 
   зерттегелі отырылған мәселе бойынша ескерткіштерді жоспарлы түрде жүйелеп жинақтау;
   
2. 
   материалдарды экспедиция барысында жинақтау;
   
3. 
   тартулар мен кездейсоқ олжаларды қабылдау.
   

а) түпнұсқа-ескерткіштердің экспозициясын құруға қолайлы жағдайды қалыптастыру;

б) ғылыми, оқу-тәрбиелік жұмыстар үшін бағалы түпнұсқаларды сақтау.

Ал материалдарды жүйелі жинақтау жұмыстары мұражай тапсырмалары бойынша ескерткіштерді зерттеу мен жинақтауға белсенді топты кеңінен тарту арқылы жүзеге асады. Ол үшін белсенді топ мұражай тақырыбына сәйкес материалдарды жинақтамас бұрын арнайы ғылыми дайындықтан өтеді. Содан соң алдын-ала өңделген, дайындалған тапсырмаларды орындау арқылы қажетті материалдарды жинақтайды.

Ғылыми экспедициялар ұйымдастыру нақты тақырыпты зерттеу барысында қолданылатын өлкетану мұражайларының негізгі әдісі. Экспедицияны мұражай қызметкерлері, сонымен қатар мұражайдың қоғамдық белсенділері: «Қызыл ізкесушілер» клубының мүшелері, өлкетану және коллекционерлер үйірмелерінің мүшелері т.б. ұйымдастырады. Эскпедиция кезеңдері мұражайтану әдістеріне сәйкес, материалдарды анықтау мен өңдеуден, құжаттаудан тұрады.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Мұражай түрлерін ата?
   
2. 
   Профиль дегеніміз не?
   
3. 
   Профильді таңдамас бұрын нені ескеру қажет?
   
4. 
   Негізгі қор дегеніміз не?
   
5. 
   Қосалқы қор дегеніміз не?
   
6. 
   Айырбас қоры дегеніміз не?
   
7. 
   Өлкетанулық мұражай құрылымы?
   
8. 
   Заттай ескерткіштерді іріктеп жинақтау жолдары?
   
9. 
   Жазба ескерткіштерді іріктеп жинақтау тәсілдері?
   

Оларды топтастыру бір формасы – заттай ескерткіштерді жасалған материалдарына сәйкес топтастыру. Бұл тәсіл заттай ескерткіштердің сақтау режимін ескеруде және мұражай заттарын зерттеу барысында жасалу технологиясының ерекшелігін ескеруде маңызды. Мәселен, оларды металл, мәрмәр, гипс, алебастр; неорганикалық – шыны, керамика, эмаль; органикалық – ағаш, тоқыма, тері (былғары), сүйек, мүйізден жасалған заттар деп бөледі.

Заттай ескерткіштер сонымен бірге қоғамдық өмірде атқаратын қызметіне қарай топтастырылады. Бұл топтастыруға сәйкес ескерткіштерді еңбек құралдары, өндірістік инвентарь – қолөнер мен өнеркәсіб коллекцияларына бөледі. Сонымен бірге заттай ескерткіштер қару-жарақ, тұрмыс ескерткіштеріне топтастырылады.

Қару-жарақтардың өзі суық қару-жарақтарына, ұзын сапты қару-жарақтар, қысқа сапты қару-жарақтар, қолдан атқыш қарулар, артиллериялық қарулар, қорғаныс қаруларын бөлінеді.

Тұрмыс коллекциялары: 1. тұрмыстық және шаруашылық құрылыстардың модельдері мен бөлшектерінің коллекциялары; 2. үй ыдыс-аяқтарының коллекциялары; 3. маталар, кілемдер коллекциялары – халықтық өнердің, өндірістің, сыртқы және ішкі сауданың тарихын зерттеуде маңызды дерек көздерін құрайды; 4. киім-кешектер, бас киімдер, аяқ-киімдер, әшекей бұйымдар коллекциялары. Ал киім-кешектердің өздері ұлттық, қаллаық, әскери деген топтарға бөлінеді. Әрі қарай жасалған кезіне, түріне, географиялық аудандарына қарай топтастыру жүзеге асады.

2. 
   Мұражай қорларының құрамында кең көлемді түрлі жазба деректердің жинағы кездеседі, бұл заңды құбылыс. Жазба деректерсіз, соның ішінде құжаттық материалдарсыз мұражайды елестету мүмкін емес. Олар мұржай материалдарын кешенді зерттеуде, экспозицияда оқу, тәрбиелік қызметін атқаратын қажетті объектілер қызметін атқаруда өте маңызды. Оның мұрағаттық құжаттардан өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, мұрағат құжаттарынан айырмашылығы көбінесе өлкетану мұражайларында материалдарды жинақтау жеке тұлғалардан жүзеге асады. Екіншіден, мұражай жинақтарында топтастырылған жазба деректердің коллекцияларының ішінде облыстық мұрағат өз қорларында сақтау мүмкіндігі болмайтын түрлі жазба деректер кездеседі. Мәселен, афишалар мен жиналыстар болатындығы туралы хабарламалар, листовкілер, шақыру билеттері, түрлі қоғамдық мүшелік билеттері, жаргазеттері, күрес үндеулері (боевые листки), ақша бірліктері, акциялар, қарыз аблигациялары, карточкілер т.б.
   

Маңызды дерекнамалық рөлді көркемөнер деректері атқарады. Олардың ішінде деректік материалдары мен көркемөнер туындылары айрықшыланады.

Деректік материалдарға негативті таспа, позитивтер, үнтаспа және бейнетаспа т.б. жатады.

Көркемөнер туындылары – суреттер қолдануына қарай станокты, монументальды, декаративті деп, жасалу техникасына қарай майлы, акварельды, гуашты, фрескі, мозаика деп бөлінеді. Ал графиктер қолдануына қарай станокты, кітаптық, плакаттық, қосымшаа деп бөлінеді. Жасалу техникасына қарай карандашпен, көмірмен (углям), тушьпен салынған графиктер деп бөлінеді.

Мүсіндерді де қолдануына қарай станокты, монументальды және декаративті деп бөлінеді. Ал жасалу материалдарының ролін тас, мәрмәр, металл, сүйек, ағаш т.б. атақарады.

3. Мұражайдың басқа ғылыми мекемелерден басты ерекшелігі – түпдеректер-ескерткіштер қорына негізделген экспозиция құруында жатыр. Экспозиция түсінігінің астарында тамашалауға арналған белгілі бір жүйемен экспонаттардың орналасуы жатыр. Экспозиция арнайы ғылыми және ұйымдастырушылық жұмыстардан тұрады: тақырыптық, кейін тарих және мұражайтану ғылымына негіздеп тақырыптық-экспозициялық жоспар құру; экспозицияға қордан экспонаттар таңдау; ғылыми-қосалқы материалдарды өңдеу (карта, сұлба, диаграмма және т.б.), түсіндірмелі материалдарды өңдеу (этикетаж, мәтіндер); экспонаттарды орналастыру графигі мен көркемдік жабдықтауды шешу; жабдықтарды даярлау және ең соңында дайындалған экспозициялық ауданға материалдарды монтаждау.

Мұражай материалдарын оқу-тәрбие жұмыстарында қолдану әдіс-тәсілдері:1. мұражай экспозициясына, көрмесіне қатыстыру, яғни тарихи ескерткіштерге саяхат . ұйымдастыру; 2. мұражайларда білімді жетілдіру бағытында дәрістер тыңдау; 3. сабақтан тыс оқушылардың мұражайлардағы жұмыстары: өлкетанушылар үйірмелерін, «Қызыл ізкесушілер» клубын, сонымен қатар өлке тарихы бойынша материалдар жинақтауға тапсырылатын мұражай достарының клубын ұйымдастыру; 4. мұражайлардағы тақырыптық кештерге бару, белгілі адамдармен кездесулер ұйымдастыру.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Тұрмыстық коллекциялар тобын ата?
   
2. 
   Өндірістік коллекциялар тобын ата?
   
3. 
   Құжаттар түрлерін ата?
   
4. 
   Статисткалық, гарфиктік жазба деректердің маңызы?
   
5. 
   Экспозицияны құру ережелері?
   

Халықтық мұражайлардың бір түрі – мектептік мұржайлардың өзіне тән ерекше өзгешіліктері бар. Біріншіден, олар мектеп жастары арасында жұмыс істеуге есептелінген. Екіншіден, оқушылардың өздері осы халықтық мұражайлардың негізгі қоғамдық ядросын құрайды. Үшіншіден, олар өз алдарына жоғары тәрбиелік мақсаттармен бірге оқу процесіне де көмектесуді міндет етіп қояды. Ең жақсы мектептік мұражайлардың жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, олар балалардың шығармашылық белсенділігін арттыруда, оларды еңбек әрекетіне араластыруда, оларға патриоттық тәрбие беруде, өткен кезеңнің дәстүрін сыйлауға және жаңаны меңгеруге деген сүйіспеншілікке тәрбие беруде тамаша нәтиже беретіндігі байқалды.