(«Қазақстан коммунисі», 1990 жыл, №10)

Бұдан артық не айтуға, қалай жазуға болады. Естір құлақ, тыңдар пейіл болса бәрі де баяндалып тұр. Егер Есенов айтқан жолмен жүріп, айтқандарын іске асырған болсақ біз бүгін шын мәнінде өзіміз айтып жүрген үздік 50 мемлекеттің қатарына қосылып-ақ қалар едік. Әзірге ол елу елдің қарасы да көрінбейді. Соған қарағанда Есенов айтқан кен байлығын ел игілігіне айналдыру әдістері, іс-шаралары еске алынбаған болып тұр-ау!

Мұндай ойларын ол талай-талай газет-журналдарда жариялады. Үкіметке хат та жазды. Баяғы жартас, сол жартас, жауап болмады.

Уақыт жылжып өткен ғасырдың сексенінші жылдарына да келді. Бұл кезде Кеңестер Одағындағы хал-ахуал әбден тұралаған кез еді. Одақтың қай тарапына бармасаңыз да дүкендерде күнұзаққа кезекте тұрған халық. Жоспарды екі жүз процентке асыра орындадық деп жаһаннамға жар салып жатқан политбюро мүшелері.Бірақ одан дүкендердегі азық-түліктің көберер түрі жоқ. Баяғыда домбыраның құлағын дауысына келтіре алмаған біреу домбырам не дейді, мен не деймін деген екен. Біздің де «өмір салтымыз» дәл сол болды да қойды. Съездер мен пленумдарда сөйлеген Ел басшыларының сөзі бір басқа да, өмір мүлдем кері кетті. Көзді бақырайтып қойып өтірік айту етек алды. Халықтың емес өзінің «қан қысымын, жүрек талмасын» ойлап тұрған трибунадаға қаусаған шалдарды көріп халықтың ызасы келді, наразылығы оянды. Қазақстанда сол тоқыраудың көрінісі болып—1986 жыл келді тарих сахнасына.

Бұл көптің күткен серпілісі мен сілкінісі еді бұл.

Есіңізде ме баяғыда көмекшісі Асанов Мәдениетке: «төрт жылда дүние өзгермейді деп кім айтты саған» демеп пе еді Есенов. Бірақ ол күткен төрт жылда дүние өзгермеді, ұаққа созылды. Бірақ, ақыры келді. Дүниені дүркіретіп Желтоқсан оқиғасы келді, 25 жыл отырған бірінші хатшылықтан Қонаев түсті, оның айналасындағы «сенімді» деп жүргендері істі болды, қылмыскер атанды. Алынбайды деп жүрген қамал, Кеңес Үкіметі қарап тұрып қақырап түсті. Есеновте үміт оты жанды, енді қоғамда өзгеріс болып, жер байлығын халық игілігіне жаратармыз деп үміттенді, ерекше бір белсенділік, құлшыныс пайда болып, екінші бір тынысы ашылғандай болды.

Содан ол Жоғарғы Кеңестің депутаты болып сайланды. Оның депутаттыққа өтуі де қызық, тосыннан туды. Ғылым Академиясы өз тарапынан депутаттыққа бір адамды ұсынуға қақылы болатын. Кандидатты анықтау мақсатында академияда жиын өтіп жатқан-ды. Әрине, «мені ұсынса екен» деп, мысық дәмемен отырғандар аз емес еді. Бір кезде бір жас жігіт орнынан атып тұрып: «Мен академик Шахмардан Есеновті ұсынамын!» деді. Сол сол-ақ екен, тура бір осы ұсынысты күтіп отырғандай залдағылар дүркіретіп қол соғып жіберді. Кім білсін, басшылардың діттеп отырған өз кандидатуралары бар болған да шығар, бірақ, мына ықыластан кейін олар үнсіз қалды.

Жаңағы, Есеновті ұсынған жасты кім дейсіз ғой, ол Қызылорданың шалғай аулынан Мәскеудің атақты университетіне түсіп, оны үздік бітіріп, аспирантураға қалып, отызға жетпей кандидаттығын да, докторлығын да қорғаған, ең жас ғалым, математик Жұмаділдаев Асқар еді. Сол бір сәтті ол бүгінде былайша еске алады:

Мінберден айтты.Үкіметке хат жазды. Хабар болмады. Ақыр соңында, шыдай алмай бар үмітін алға салып академик Шахмардан Есенов президент Нұрсұлтан Назарбаевқа хат жазды.

Не керек, бұл хатқа да жауап болмады. Бәрінің де құлағы керең, көзі соқыр болып қалғандай. Жапан далада жалғыз қалғандай күй кешті. Кен байлығы халыққа жетпей, бөгделер қолында кеткелі тұр. Халық күннен күнге күйзеліп барады. Елі еріне, ері жеріне қарған заман келді. Ойда-жоқта қолға тиген тәуелсіздіктің туын жығып алмасақ екен деп күні түні ой қазды, қарап жата бермей ол ойларын ортаға салды, біреу болмаса біреу назар аударар деп газет-журналдарға жариялай берді, алдында отырған студенттеріне айта берді. Әйтеуір, шамасы келгенше көптің санасын оятып, ырысынан, үлесінен айрылып қалмаудың қамын жеді.

Ол «Егемен Қазақстан» тілшісіне сұхбат берді:

Осы тектес қадау-қадау ойларын Қазақстан Жоғарғы Кеңес депутаты кезінде Жоғарғы халықтық трибунадан талай-талай айтты. «Сайландым ғой», жайланып отыра берейін деген «күнім өтсін» дейтін тексіздік онда болмайтын. Оның өмірі сәтті тұстарда да, сәтсіз кезеңдерде де қайнап, буырқанып жататын. Сәтті, ісі алға басып тұрған кезінде халқы үшін талай-талай қайырымды шаруалар бітірді, сәтсіз—қызғаншақтардың аяғынан шалған тұста (талай рет) құлаған жоқ, ішкі рухынан куат алып, «бәрі өткінші» дейтін фәлсапамен жігерленді. Қайран, Азамат! Аяқтан бір емес, қайта-қайта шалды-ау! Не керек, өз қамы емес, ел мен жұртын бар мен бай етсем деп армандаумен, қолынан келгенше қамын жеумен, өмірі арпалыста өтті. Қай заманда, қай уақытта шындықты айтқан адамның жолы болып па еді?! Әділдік іздеген адам да бір, жоғын іздеген адам да бір. Екеуінің де жолы шырғалаң. Соған қарамастан ол кезі келгенде сөзін өлтірмей, ұсыныстар жасады, бастамалар көтерді, сындар айтты. Ол:.. «Біз, геологтар, қаншама байлық таптық, алтын көмбенің үстінде отырмыз, бірақ, ең кедей елміз. Неге?». Қазақстанда қандай байлықтың қаншалықты барын білетін ол күндіз-түні ойлайтыны соның талан-таражға түспей, халық игілігіне жаратылуы болды. Мүмкін, ел үшін, жер үшін жаралған нағыз Азаматтың миына осы да салмақ түсіріп кеткен шығар, кім білсін?!