Шыңғыс айтматов таулар қҰЛАҒанда

• 
  Ойпырмай, адам есітіп, көрмеген орасан зор тағдыр, тағдыр да, шіркін! Тек күн ғана қанға бөкпейді, ат та иесіз айдалаға шаба жөнеледі, - деп күбірледі ол, ешкімге жүзін дәл бұрмай, содан соң, Сергийдің көзіне қарап: - Сенің түсініксіз махаббатың болған. Ол саған бекерге қайғы әкелген. Сенің өзің жазылмаған аппақ қағаздай тап–тазасың.
  

• 
  Әрине, біздің тап–тазамыз ғашық болған, бірақ ешнәрсе шықпаған, бұл белгілі жәйт!
  
• 
  Несін шығарады! – деді өзгесі астарлай шымши сөйлеп. – Сіздер, әйтеуір, азу тістеріңізді бір көрсетесіздер де кетесіздер. Ал жәбірленетін біздің сопы, бойжеткен қыз болса, құйрығын бұлғаңдатып алып, жайына кетеді. Бұл болса, тап–таза күйінде қалмағанда енді қайтпек!
  
• 
  Сен оларды тыңдама, жігіттім, сен мені тыңда, - деді сыған әйелі қолын жұлқып. – Енді басқа қолыңды бер және мені ғана тыңда.
  

• 
  Сенің жаның мәңгілік! Жүрегім солай деп тұр. Мінеки, көресің, сенің жаның мәңгілік! Сенің жұлдызың сондай! Мен білгендей–ақ сезген ем. Сол үшін де ізіңнен қалмай еріп жүрдім!
  

• 
  Тоқта, тоқта, сыған әйелі, сен не бұл, қымбаттым? – деді басын мейілінше шайқап. – Сен басқа жаққа, айдалаға лағып кеттің. Не сөзің бұл–жаның мәңгілік деп? Жаны мәңгілік әлдекім бола ала ма? Бұны қайдан есіттің? Жердегілердің бәрі де ажал құшады, тек оның бір өзінің жаны мәңгілік пе? Ал біздер, айтпақшы, әлдеқайда емес, соғысқа барамыз. Және кімге не тиесілі екенін, кімге оқ тиетінін, ал кімге оқ дарымайтынын кім біліпті? Ия, майданда қазірде ажал ешкімді таңдап жатпайды, кімге қалай бал ашқан деп. Шетінен орады. Несіне бізді ақымақ етесің? – деді.
  
• 
  Мен емес сені ақымақ ететін, мен тағдырға тән беремін. Ал оның жұлдызы мәңгілік! Жазмышта солай жазылған, - деп сыған әйелі алған беттен қайтпады. Және де оншалықты түсінікті болмаса да, көпшілігінің көңіліне дөп тиетін сөзін жалғастырды: - Тағдыр шіркін, ажалдан жоғары. Тағдырдан тағдыр тартылады, ал ажалдан дәнеме де жалғасын таппайды! Ал бұл жігіттің жұлдызының мәңгілік екендігі тағдырдан!..
  

Күн жанып тұрды. Сол түні ұйқысы келмеді. Қараңғы түнекті жара дөңгелектер сарт–сұрт етті, паравоздың созылта, ышқынған гудогы естілді, сағыныш пен қобалжу сезімдері жүректі шымырлатты. Әлемдік соғыс толқынына салған тарих Сергийге әрнәрсені ойландыруға мәжбүр етті. Солардың арасында ол сонау сыған әйелін кей–кейде есіне түсіре берді. Оның: “Тек күн ғана қанға бөкпей қалады... және ат иесіз шауып кетеді...” деген сөзі есінде жатталып қалыпты. Бұл не деген сөз? Түсініксіз әрі жұмбақ. Күн ғана қанға бөкпеуі үшін не болуы қажет? Аттың да иесіз шауып кеткені нені аңғартады? Жұлдызының мәңгілік дегені ше? Бұл қандай жұлдыз? Және ол қайда? Бұның бәрі былайша айтқанда жел сөз, аңыз ғана. Мәселен, жұлдыздың адамға қандай қатысы бар? Жұлдыздар қайда, адам қайда. Бірақ тағдыр деген бар емес пе. Және да тағдыр тағдырмен байланысты. Ал тағдыр дегеніміз не? Және тағдыр тағдырдан қалайша бастау алуы мүмкін?

Дөңгелектер рельс үстінде сартылдай соқты. Солдаттар қаз-қатар сұлап ұйықтап, қорылдап жатты. Ай есіктің тесігінен бірде көрініп, бірде жоғалды, жұлдыздар поезбен жарыса жымыңдады...

Бірақ бір таңқаларлығы, сыған әйелі қалайша Наташка-коминтерн қыз туралы дәл тапты екен, оған хат жазғанын, бұдан түк те шықпағанын, қайтіп білді десеңші? Сол сыған әйелі не деді өзі? Бұны бос қайғы деді ме? Сонда қайғының өзі де бостан-босқа болғаны ма? Алда не күтіп тұр? Майданда не болмақ? Әрине, қорқынышты. Саратовқа майданнан жараланып келгендер соғыс жайлы әңгіме айтатын. Ал ендігі қандай екендігін өзі көруге тура келеді...

Ұйқысы келмеді. Және де ойлады, бәрінің және әрбірінің үстінен қарайтын әлдебір күш бар–ау деп, оны тағдыр дейтін шығар. Және ешкім оны тоқтата алмайды немесе ұғындыруға билігі жетпейді. Бәлкім, тағдырына соғыс жазылған болар, ол тағдырына қарай өмір сүре алады немесе өмір кеше алмайды, жеңеді немесе жеңіледі. Мінеки, олардың бәрі де майданға аттанды, тағдыр солайша әмір етті. Сол себепті де олар қазірде бірнеше қабат жатын жайларда жатыр, поезд да оларды фашистермен арадағы қиян–кескі соғысқа ышқына тартып келеді. Ол жақта жағдай қалай болады? Және де тағдырдың айтқаны болады ма? Өлтіреді немесе өлтірмейді, ә? Және де кімнің кімді жеңетіндігі осыған байланысты. Ия, кімнің кімді өлтіргендігіне. Бәрі де соғыстың тезірек таусылғанын, аштықтың шегінгенін қалайды. Бұл жайлы көшені бойлап келе жатқанда әйелдер, тіпті, балалар да көптің ішінде айқайлап айтты. Сол үшін шайқасу керек, өлтіру қажет, жеңген жөн. Солай ғой. Үйде әкесі мен анасы сол үшін таласты. Оған әскерге шақыру қағазы келгенде және жағдаятты талқыға салғанда, жолға әзірлік тірліктері басталғанда, анасы орындықтың шетіне жайғасып, қолын көкірегіне қойып: “Сереженька, балам, тек ешкімді өлтіре көрме, қан төкпе!” деп кенеттен жалына үн қатты.

Неге олай деді? Кездейсоқ па әлде, ұзақ ойының жемісі ме? Және де анасының осы сөзді қалайша айтқаны ешқашан естен шықпақ емес, өмір бойы жатталынып қалмақ, өйткені, оның жүзіне әлдеқандай, тым ұзақ жерден келгендей, енді ғана табалдырықты аттап, бүкіл жол бойы ойына әбден пісіріп айтқандай сезілді. Оның өзі бейнебір өмірінде алғаш рет өз анасын көргендей болды, апыр–ау, көздері бұрынғыша алтындай сәуле шашқан нұрын жоғалта бастапты–ау, бетінің әжімдерін қарасаңшы, ескі сәтін халатын киген, түбіт орамалды иығына жамылған қартайған жүзін айтсаңшы. Және де ол өзі үшін айырықша жаңалықты ашты. Еділ бойындағы мұнай өндірісінде көшіп–қонумен өткен бүкіл жылдар ішінде, әлі де жалаңаяқ күйінде бала болып шауып жүргенде, анасы денелі, келісті, ақ сары шашты әйел еді, шашын басына орап түйетін, үй, бала–шаға және күйеуінің үсті–басына әрқашанда қараумен өткізген күндерінде оны әскерге шығарып саларда айтқан сөзіне әзірленіп жүрген екен ғой. Анасының ешкімді де соғыста өлтірмеуге, қан төкпеуге шақырғаны оны сол кезде қатты әбіржітті, ол түсініксіз халде міңгірледі:

• 
  Мама, неге сіз соншама! Не үшін олай дейсіз? Мен әскерге барамын ғой, – деді де әңгіме арнасын өзгерту үшін кішкентай бөлме ішіндегі оқулықтар мен кітаптарды реттестіре бастады. – Мама, менің мұнда кітапханадан алған кітаптарым бар. Мен оларды бір шетке қоямын, мейлі Вероника апарып тапсырсын.
  

• 
  Бұл не, өлтірме дегенің? – деп зығырданы қайнап айқайлады. – Қалайша, өлтірме, қан төкпе деп? Әнеки, саған! Бұл қай жаққа бара жатыр? Соғысқа емес пе. Ай, анасы–ай, айтасың сен де,- деп бөлме ішінде темекі іздеп шарлады. Анасы жасырып қоятын, ал ол көңіл–күйі толқығанда, темекі шеккісі келетін. Анасы болса айтатын, темекі тартқандықтан да сен осындай арықсың әрі тыз етпесің деп.
  
• 
  Тек темекіні тартпа, Коля, - деді ол жалынғандай үнмен, - өзіңді аясаңшы.
  
• 
  Ия, сенің Сергейге айтқан сөзіңнен кейін тартпай болыпсың. Ол күні ертең майданға барады. Ол жақта бұл не істейді?
  
• 
  Сол себептен де айтамын. Мейлі төрелігін Құдай айтсын. Бәрінің аузында бір сөз-өлтір, өлтір деген! Жау бізге ажал ұрығын себуде, біз де оларға ажал төндірмекпіз, ә! Содан соң жарық әлемде қалай өмір сүрмекпіз? Жер бетінде тек адам өлтірушілер ғана қала ма? Мені түсінбейді деп ойлаймысың, сен өлтірмесең, онда сені өлтіреді, солай ма? Ал өлтірсең, бәрібір кісі өлтірушісің. Біздің күйеу балаға, Анатолийге не болды? Тірі ме, әлде жоқ па, оны өлтірді ме, әлде ол өлтірді ме? Бұны Вероникаға айтуға да қорқамын. Олай болса, тым құрыса жүрегімдегіні балама айтайын, - деді де жауабын таба алмай және өз сенімінің жетегінен шыға алмай, өксігін баса үнсіз жылады.
  
• 
  Міне, міне, - деді әкесі оның айтқанын жаратпай, сөзін жалғап, - сені осындай үгітің үшін халық жауы ретінде Сібірге еріксіз жөнелтіп жібереді. Мұнда әлемді шарпыған соғыс жүріп жатыр, кім кімнен асып түседі, не біз, не олар деп, ал сен болсаң, өлтірме дейсің! Сен ойлайтын шығарсың, өзінің баласына жаны ашымайды деп? Немесе біздің Анатолийді аямайды деп? Өзгеше қандай болуы қажет? Солдат өзінің жерін қорғайды, ол бұйрықты орындайды. Егерде солдат жаудың көзін жойса, яғни өлтірсе, оның парызы, ерлігі, бұйрық соны талап етеді!
  

Перископтен, әрине, командирлер мен аға офицерлер ғана қарады, олардың сөзі арқылы байланысшылар әрбір минөт сайын ставкаға, Кронштадтқа, Морзе әліппесімен әскери тапсырманы ойдағыдай орындағаны туралы мәліметті тарсылдата беріп жатты, ал тапсырма – бұл бұйрық. Жаудың көзін құрту – бұл бұйрық, болды, бітті!

Алғашқыда тек қана перископ арқылы адамдардың қалайша батып бара жатқанын бақылады. Ал кейінірек жаудың кемесі суға толық шөгіп кеткеніне көздері әбден жеткен соң, төңіректе суасты кемесіне ешқандай қауіп–қатердің төнбейтіндігін біліп, су бетіне толық көтерілетін. Бұйрық берілетін, бәрі кеме үстіне шықсын деп, сонда барша экипаж палубаға көтеріліп,алғыс жариялаған командир алдында сап түзей қатарға тұратын. Ал жау адамдары төңіректе батып жатты, қалғандары мүлдем аз болатын. Кейбірі суасты кемесіне дейін жүзіп келуге әрекет жасайтын, жете алмағандары қаншама, ал кейбірі жетіп келетін, ал көмек сұрап, қолын созған оларды нагандармен атып тастайтын.

Мінеки, соғыс деген осы. Соғыста кім өлтіреді, сол жеңеді, ал кім жеңсе, оныкі дұрыс, әділ. Қашанда солай болған және солай болады да.

Анасы таласпады да, қарсы келмеді де, тек басын шайқады. Содан кейін қоштасуға көршілері бас сұқты, жеңгей немере інілерімен келді. Вероника жұмыстан тікелей үйге оралыпты, анасына үй тірлігіне көмектесті. Сол кездері ендігіде түннің ортасына шейін басқа әңгімелерді қаузауға көшті.

Ендігіде ата–аналарына, анасына да, әкесіне де жаны ашыды. Анасы бұның ешкімді өлтірмеуін қалады, ал әкесі оны өлтірмесе екен деп тіледі, сондықтан жауларды өлтіруді талап етті. Бұрынғы кезде әдеттегідей саналатын, күнделікті көрінетін нәрсенің бәрі де жол үстінде құны артты, олардан ұзақтай түсуі сағынышын күшейтті. Өткен шақ әр минөт сайын ұзай берді, артта қала түсті. Саратов түбіндегі Еділ еске оралды. Жазғы жанға жайлы жайлар, көкпеңбек кіші аралдар және жарқыраған, сиқыршыдай өзіне тартатын өзеннің ұлан–ғайыр аумағы, ондағы желкендерді айтсаңшы. Бірақ балалық шақта Сергийді бәрінен бұрын өзен үстіндегі үлкен теміржол көпірі өзіне тартатын. Көпір өте биік болатын, төменде, жағада тұрып, оның үстімен жүретін поездарға сүйсіне қарап, дөңгелектер тарсылына құлақ түру үшін басыңды шалқалай көтеруге тиіс болатынсың. Көпір аралығындағы металдар зыңылдап, дірілдей жөнелетін, сол кездерде ол Еділ арқылы өтетін көпір үстімен әлдекімдердің әлдеқайда кітаптарда суреттелетіндей қандай тамаша елдерге бара жатқанына қызығатын...

Және де балалық шақтағы жаңа жыл кешінде бүкіл отбасымен валенкилерді аяқтарына киіп, қарлы алқап арқылы алауы жарқыраған биікке қол созған құбырға барғандары есіне түсті. Тірі алау, оттың жарығына түгесілмей құлап жауған ақша қарды айтсаңшы. Алау ұлпа қарларды үн–түнсіз қомағайлана жұтуда, ал қар жауған үстіне жаууда, отты ұнатқаны соншалықты, шетке бір елі ұзауға дәті бармай, қалың қар үдете түсіп жатыр... От та өшпейді, қардың да тоқтайтын түрі жоқ..

Жыл өткен сайын көп нәрсе құмға сіңді, өзгерді. Ендігіде, мінеки, соғыс басталды, не өлтіру керек немесе өлу қажет. Және де өзге жол жоқ, тек солай ғана. Сергий қараңғылықта анасын, әкесін, қарындасы Верониканы есіне алып, үн–түнсіз жылады, ұйықтап жатқан солдаттар арасында жасырынып, көз жасын төкті. Тағы да бір–бірінің қолдарынан ұстап, қарлы алқапты кешіп, аспанға жалын атқан түнгі отқа барғысы келді.

Дөңгелектер рельс үстінде сартылдай берді, вагон жүйткіген сайын тербетілді. Қаптал тұста әлдеқандай бекеттер жылт етіп көрініп, артта қалып жатты. Солдаттар мен қару - жараққа лық толған эшелон алдағы кезде өлтіру немесе өлу белгіленген жаққа асыға–үсіге жүйти берді. Өлгісі келу адамның еркінде емес–ті, ешкім өлгісі келіп құмартпайды және ешкім де дәл өзі өлетінін білмейді. Өлтіру–ерік ісі, ал соғыста бұл міндетті, сөзсіз жүзеге асатын тірлік. Алайда сонда да өзіңе қалайша айтпақсың: өлтірсем бе, өлтірмесем бе деп?

Дөңгелектер де рельстер түйіскен тұста: өлтіру не өлтірмеу, өлтіру не өлтірмеу, өлтіру не өлтірмеу дегендей сартылдап жатты...

Бірте–бірте кірпіктеріндегі жаспен қалғи бастаған Сергий шайқастарды көз алдына келтіруге әрекеттенді, қалай және кімді өлтіруге тура келеді, атып па немесе қолма–қол өлтірудің сәті түсе ме, мінеки, осының бәріне оған бүкіл жаз бойы Еділ бойында үйретті. Өзін өлтіру үшін дәл солай әрекет ететін кім болатындығын да көз алдына келтірді. Сол жауды, немісті елестетуге әкесінің әңгімесіндегі сүңгіру қайықтың жанында суға батқан адамдарды қаншалықты елестету қиын болғанындай соншалықты қиынға соқты. Теңіз толқындары адамдардың жүзін жапты. Оларды анықтап қарауға мүмкін болмады. Ал қайсысы жақындаса, оған су бетінде оқ жұмсалды... Және де ол түпсіз иірімге жұтылып, үн–түнсіз және із–түзсіз жоғалды.

“Өлтіру не өлтірмеу” деп дөңгелектер сартылдады. Сергий мектепте оқыған неміс сөздерін еске түсіруге ұмтылды, бірақ оған да сенімді емес–ті, сонда неміс тілінде өлтіру не өлтірмеу, өлтіру не өлтірмеу, өлтіру не өлтірмеу қалайша айтылуы мүмкін...

Және де поезд түн қараңғылығында жүйтки берді...

P. S.

Бірақ оқырмандары қашанда қалады, автордың көзі тірісінде де, сондай–ақ, ол дүниеден озғанда одан да көп болады. Және де Арсен Саманчиннің жазба кітапшасында көрсетілгендей, мен “Өлтіру не өлтірмеуді ” майдандағы зираттарда дауыстап оқитын боламын.

Және де марқұм Арсен Саманчин өте көп әңгімелейтін Мәңгілік қалыңдықтың үні менің құлағымда үнемі естіледі. Мен де Мәңгілік қалыңдықпен біргемін...

Елес.

Брюссель.