Фитоценоздардың физиономиялық классификациясы

Фитоценоздардың физиономиялық классификациясы

Фитоценоздардың флоралық классификациясы

Бұл бағыттың негізін салған Браун – Бланке, мұнда негізгі диагностикалық белгілер (критериялар) флоралық белгілер алынады. Қазіргі кезде фитоценоздардың барлық классификациясы дүние жүзінде көп тараған 1981ж Уфа қаласында фитоценоздарды флоралық классификациялаудың әдістеріне арналған өсімдік жабындарын классификациялаудың бүкіл одақтың VI кеңесі болып өтті. Кеңесте өсімдіктер жабынының таксономиялық бірліктерінің негізгі критерий ретінде флоралық құрамы қабылданады. Браун – Бланке (1964) бойынша флоралық құрамы негізінде фитоценоздарды географиялық, тарихи –географиялық және экологиялық тұрғыдан сипаттауға болады. Сондықтан әртүрлі аймақтарда өсімдіктер жабындарын жазғанда олардың флорасының жақсы толық зерттелуі, өсімдіктер түрінің тізімін жасауға ерекше көңіл бөлінеді. Браун – Бланке характерлі түрлер табу әдістерін жете зерттеді. Браун – Бланке “сенімді түрлер” деген түсінік енгізді. Сенімді түрлер – түрлердің көп жағдайда бір синтаксонда кездесетін қасиеті Браун – Бланке түрлердің сенімділігінің шкаласын ұсынды. “Сенімді” – 5балл – тек синтаксонмен байланысты. “тұрақты” –4балл. Синтаксонда кездесетін түрлер. “үгі ниетті” –3 балл әртүрлі таксондарда тұрақты кездесетін түрлер “енжар” –2балл. Синтаксондардың біреуімен көрініп, бөлініп тұрған байланысы жоқ. “Бөтен” – “бөгде” –1балл – сирек кездесетін көп жағдайда кездейсоқ сырттан келген немесе осы жерде болған реликт түрлер. Бұл шкаланың алғашқы үшеуі – сенімді немесе тілектес түрлер деп атады.

15-лекция

Өсімдіктер қауымдарының таралуындағы басты факторлар.
(1сағат)
Жоспары:

1. Фитоценоздар үшін максимум, минимум дәрежесі

2. Басты факторлардың сипаты
Пайдалынатын әдебиеттер :

а) негізгі

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

Ю. Любих (1855), В.Шелферу (1915) заңдарында көрсетілген. Бұл заңдар бойынша кейбір өсімдіктер түрлерінің болмауы немесе олардың өркендемеуі кез – келген бір фактордың жетіспеуіне немесе шектен тыс артық болуына байланысты болуы мүмкін. Басты факторлар табиғи және антропогенді болып бөлінуі мүмкін. Басты факторлардың сипаты табиғи зоналарға байланысты өзгеріп отырады. Тундра жағдайында басты фактор жылылық Тайгада ол топырақ байлығы.

1). Гемикриптофиттер (Н)

2). Геофиттер (Q) –жер астында, тамыр сабақтар, баданалары т.б.

3). Гелофиттер – батпақты жердегілер, өркендері су үстінде жаңару бүршіктері су астында

4). Терофиттер – Тһ – біржылдықтар – қолайсыз кезеңді тұқым күйінде басынан өткізеді

Аталған тіршілік формалары климат режиміне бейімделуі нәтижесінде пайда болған деп есептеп Раункер белгілі аймақтың климатына тиісті – климатының индикаторы бола алған жеке топтарды ұсынды.

Ол климатқа байланысты өсімдіктер формалары топтарының таралуын көрсететін биологиялық спектр тәсілін ұсынды.

Биологиялық спектр %

Зоналар	Р
Тропикалық	61	6	12	5	16
Шөл	4	8	1	5	82
Жер орта теңізі аймағы	12	6	29	11	42
Қоңыржай (орталық) Европа	8	6	52	25	9
Арктикалық	1	22	60	15	2

Қазіргі кезде тіршілік формаларын зерттеудегі негізгі проблемалар мыналар : олардың әртүрлі фитоценоздағы және әртүрлі систематикалық таксондардағы спектрін жасау, тіршілік формалардың фитоценотикалық рөлі, негізгі белгілерін анықтау.

2. Тіршілік формалар туралы ғылымның тарихы

3. Өсімдіктер тіршілік формаларының классификациясы
Пайдалынатын әдебиеттер :

а) негізгі

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

Тіршілік форма терминін 1884ж Варминг енгізген. Тіршілік форма дегенде ағаштың (индивид) вегетатив денесі бүкіл өмірінде сыртқы ортамен байланысты болған форма түсініледі. Н.С.Серебряков тіршілік форма туралы “1962,1964) анықрақ түсінік беріп ол тіршілік форма дегенде өсімдіктер группасының маусымдық даму мен байланысты болған ерекшеліктері түсінілген. Өсімдіктердің маусымдық дамуда органдардың өсу, жаңалау әдістері сыртқы көріністері, өсімдіктердің сыртқы ортаға бейімделуі айтылған.

Өсімдіктер антогенезінде тіршілік формалары тұрақты емес өзгерушен болады. Жетілген өсімдіктерде тіршілік формалары толығымен жетілген болады. Соның үшін бір түрлі тіршілік формада кездесуі мүмкін. Мұны классификацияда пайдалану мүмкін. Бір түр немесе бірнеше тіршілік формада кездесуі мүмкін. Өсімдіктер антогенезі дәуірінде өзгеріп тұратын тіршілік формалар түрдің бір бөлігі және фитоценоздың бір бөлігін құрайтын популяциялар пайда етеді. Демек фитоценоз толық жетілген өсімдіктерде ғана емес жасымен өзгеріп тұратын тіршілік формалар жиындысы болып та характерленеді.

2. Тіршілік формалар туралы ғылымның тарихы.

Тіршілік формалар ботаника ғылымының дамуының алғашқы басқыштарында ғалымдардың пікірінде болған “Тіршілік форма” түсінігі эрадан алдыңғы 300 жыл Теофраст еңбектерінде кең талданған. Ол “Исследование о растениях” деген еңбегінде: ағаш бұта, шала бұта, шөптесін өсімдіктерді талдаған, өз системасын түзген. Одан пайдаланған. К.Линней жұмыстарынан соң систематикада тіршілік формалардан (негізгі вегетатив белгілер) пайдалану тоқтатылған. К. Линней өз системасында генератив, жыныстық белгілерге негізделіп түзген.

2. Тіршілік формаларға қызығу ХІХ – ғасырда А.Гумбольттың “Идей физиономичности растений” атты еңбегі (1806) басылып шықаннан кейін туылды. Гумбольт алғаш 16соң 19 тіршілік формаларын анықтады. Бұл формалар климаттық жағдайға байланысты сыртқы көрінісінен бір – бірінен өзгешелігі болады. ХІХ – ғасырлардағы классификациялар арасында И.Г.Серебряков (1962) 2 бағытты таңдап алды.

1. Тіршілік формалардың экологиялық – физиономиялық классификациясы. Яғни өсімдіктердің сыртқы көрінісіне негізделген классификация. Бұл группаға көп авторлар таңдаған классификациялар : 1). Кернер 1863 – 12 тіршілік форманы Дунай мемлекеттерінен келтіреді. 2). Гризебах (1872) “Растительность земного шара” деген кітабында тіршілік формаларын 7 группаға бөледі. 3. О.Друде 1887 өзінің биологиялық классификация деп аталған классификациясын өсімдік формаларын 7 негізгі топқа анықтады. Ол жер жүзінде өмір сүретінсу өсімдіктерінің 40 тіршілік формасын анықтады. Оларға төменгі сатыдағы өсімдіктерде ендірілген 1928ж В.Н.Сукачев СССР тайга зонасы ормандары үшін тіршілік формаларының өзіне тиісті бөліктерін ендірді. Б.А.Келлер 1923 –26, 1933, жылдары шөл, шала шөлдер үшін тіршілік формалар системасын ендірді. Ол систематикада экологиялық – географиялық әдісті негіздеп берді. В.В. Алехин 1936ж “География растений” деген кітабында СССР –дың Европа бөлігі үшін өсімдіктің тіршілік формалары классификациясын жаратты. Ол тіршілік формалардың 15 группасын анықтады.

Е.П. Коровин, Д.Н.Кашкаровтар бетпақ дала шөлдері үшін негізгі экологиялық формалары тізімін жаратты. И.Г.Серебряков морфологиялық – биологиялық бағыт бойынша тіршілік формаларының классификациясы олардың биологиялық ерекшеліктері мыс : өмірінің ұзындығы, даму ритмі, қоректену әдістері т.б. қолданылды.

Тіршілік формалары түсінігінің авторы болған Варминг 1884ж жан – жақты дамыған морфо – биологиялық системаны ендірді. Ол өсімдіктерді екі негізгі группаға бөлді : гипаксант өсімдіктер яғни монокарптар – моноциклділер, дициклділер, полициклділер. Көп жылдық поликарптылар – бұларды екі топшаға 1). әрекетсіз немесе баяу әрекеттенетін өсімдіктер 2). әрекеттену ерекшеліктеріне ие болған өсімдіктер – жер үстінде әрекеттенеді. (жіңгелектер айырмашылығын жер астында әрекеттенетіндер тамыр сабақ, тік тамырлары суда сүзіп жүретіндер Варминг системасының негізгі олардың бейімделушілігін анықтады).

ХХ – ғасырдың бастарында (1903,1905,1907) Раункиер кең таралған системаны ұсынды. Ол системасында тіршілік формалардың жылдың ыңғайсыз жағдайында тіршілік етуіне негізделген. Алғаш тіршілік формалары 5-типке бөлінген.

1 фанерофитер –(р) – бүртіктері жоғарыда (30см) ашық жайласқан 2. хамефиттер (Сһ) – ыңғайсыз кезеңдерде жаңалану бүртіктері топырақ бетіне жақын 20-30см) жайласқан

3. Гемикриптофиттер – (Н) –бүртіктенуі мен өркендерінің ұшы топырақ беттерінде төсеме астында жайласқан.

4. Криптофиттер –(к) –“жасырын” жер үсті сабағы толық жоғалған, жаңа бүртіктері жер астында әр түрлі тереңдікте сақтанып қалады. Криптофиттер : геофиттер (6) жер асты тамыр – сабақты б) гелофиттер – батпақты, сабақтары су үстінде, бүртіктері су астында жайласқан. в) гидрофиттер – бүтін өсімдік су астында болады. 5). Терофиттер – Тһ –ыңғайсыз дәуірде ұрық формасында болатын бір жылдық өсімдік.

Көпшілік авторлар Раункиер топтарын қосымшалар мен, белгілермен толтырды. Раункиер статистик әдісті қолданып тіршілік формалар топтарын климаттық жағдайға байланысты тарқалуын көрсетті. Түрлі область және зоналар үшін өз топтарының процент есебінде тарқалуын есептеп биологиялық спектр деп аталатын қарапайым әдісті ұсынды.

Тропик зоналарда бір түрлі ыстықтың, ылғалда фанерофиттер көбірек таралған (61%). Жазы ұзақ біртүрлі шөл зоналарында, Орта теңіз облыстарында терофиттер жоғары деңгейде (82%,42%). 1918жылы Гамс тіршілік формалардың терең үйренілген системасын ұсынды. Ол өсімдіктердің өмір сүру жерінің характері, қоректену әдістері, әрекеттену ерекшеліктерін пайдаланып, тіршілік формаларын 3 типке бөлді.

1 – тип бір түрлі ортада өмір сүретін және оған біріккен организмдер

2-тип әр түрлі ортада өмір сүретін организмдер – топырақта тамырланады, жер үсті бөлімдері ауада тіршілік етеді.

3-тип әрекеттең организмдер (төмен жануарлар) Гамс системасы негізінен синэкологиялық болып, өсімдіктердің тарқалуын, биоценология кейбір мәселелерін қамтиды.

Орыс ғалымы Г.Н.Висоцкий 1918ж “Евгеня”. Культурнофитологический очерк деп аталған классик еңбегінде тіршілік формалардың жаңа системасын ұсынды. Ол топтарды өсімдіктердің вегетативтік көбею және тарқалу әдістеріне қарап ажыратады. Оның системасы негізінен құры шөл үшін жалданған. Ол 6 бөлім және топшаларға ажыратады.

1- бөлім – вегетативті көбею ерекшеліктеріне ие көп жылдықтар, а) тік, шап – шаң, шым құраушылар.

2-бөлім актив вегетатив көбеюші көп жылдықтар – төселіп өсушілер – тамыр –сабақтылар, жалған тамырлылар.

3- бөлім жер үсті пиязды, қолтық түйінді көп жылдықтар.

1-3 бөлімдегілерді “превалидтер” деп атап оларға ылғалды және қоректік заттардың негізгі бөлімін қабылдауды жоғары тұратын өсімдіктер жатады. Олар фитоценозда негізгі орынды иелеп массалар құрайды.

4- бөлім көп жылдықтар, екі және бір жылдықтар (көктем, күзгілер)

5-бөлім құпия некелі төменгі сатыдағы өсімдіктер (мох,лищай, саңыр)

6-бөлім шөлдерде аз кездесетін ксилофиттер (n) ағаш, бұталар Г.Н.Висоцкий системасын Л.И.Казакеевич (1922) дамытып “Россияның Оңтүстік Шығысы өсімдіктерінің биологиясы ” деген еңбегінде дамытты. Ол тіршілік формаларын 5 топқа бөлген : тік тамырлылар (кіндік), шашақ тамырлылар, пияз немесе түйінділер, тамыр – сабақ жалған тамырлылар.

Кейінгі уақытта тіршілік формаларды үйрену бойынша ерекше бағыт эволюциялық – морфологиялық бағыт дамымақта. Бұл бағыт И.Г.Серебряковтікі. Оның ғылыми мектебіндегілер тіршілік формаларын эволюцион планда үйренеді. Сондай – ақ әр түрлі ботаник – географиялық зоналарда олардың антогенетикалық дамуын (актоморфогенезін) зерттейді. Өсімдіктер тіршілік формаларын Қазақстан территориясында В.В.Павлов,А.И.Быков, И.О.Байтуллиндер зерттеген.

17-лекция

Фитоценоздардың экологиясы
(1сағат)
Жоспар :

1. 
   Фитоценоздардың тіршілік орны (биотоп)
   
2. 
   Экологиялық факторлардың топталуы
   
3. 
   Өсімдіктер қауымдарының таралуындағы басты факторлар
   

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

1. 
   Биогенді факторлар комплексі – дербес өсімдіктердің, фитоценоздың, көрші өсімдіктердің, микроорганизмдердің, жануарлар, биотикалық ортаның әсерінен пайда болған қасиеті.
   
2. 
   Табиғи – тарихи факторлар және уақыт факторы : өткен замандағы климаттың, топырақ және грунттың құрылуындағы өткен этаптарының геологиялық тарихының жер беті формасы тарихының, бұл жерде бұрын болған өсімдіктер жабыны типінің флора және фауна тарихының қазіргі тіршілік жағдайының ұзақтығының әсерлері
   
3. 
   Антропогенді факторлар – жойып жіберуге қабілеті бар барлық абиотикалық факторларға адамның әртүрлі әрекеттерінің әсері. Фитоценоздың тіршілік орны - өсімдіктермен ортаның әрекеттестіктерінің аренасы фитоценоз экотопикалық және фитоценотикалық сұрыпталу нәтижесінде қалыптасады.
   

1. 
   Экологиялық факторлардың топталуы.
   

байланысты а) организмге тікелей әсер ететіндер (жарық, жылу, ауа, су минерал қоректену режимдері) б) жанама (басқа факторларға әсер ететіндер) (жоғарғы аталған режимдерге әсер етіп олар арқылы өсімдіктерге әсер ететін) факторларға бөлуге болады. Тікелей әсер ететін факторларды эколого- физиологиялық немесе негізгі факторлар деп атайды. Бұл факторлардың бірін екіншісімен алмастырып болмайды.

Ортаның басты факторлары әрекеттестікте болады. Әрекеттестіктің үш варианты болады.

1. 
   Басты факторлардың өзара байланыстылығы (корреляция)
   
2. 
   Түрдің фитоценотикалық оптимумдарының әртүрлі факторлар арқылы әрекеттестігі
   
3. 
   Бір фактордың орнын екінші фактордың жарым – жартылай басуы.
   

зерттеу жұмыстарын үш топқа біріктіруге болады – ординация, кординация, индикация.

Ординация (лат. ordination – тәртіппен) орналасқан өсімдіктердің өзгеруі сипатын көрсететін кейбір өсу бойында түрлерді немесе қауымдарды ретке келтіру процедурасы.

Индикация (лат – indicatio – көрсету) –ортаның жағдайын өсімдіктер арқылы анықтау. Әртүрлі эдафикалық факторлар/ылғалдану, жерасты суларының деңгейлері сортаңдану, атмосфера жағдайлары – зерттеу объектері есептелінеді. Объектеріне байланысты гидроиндикация (су), педоиндикация (топырақ) атмоиндикация т.б. бағыттары бар. Орта жағдайының индикаторы еебінде фитоценоздардың флоралық құрамы пайдаланады. Орта жағдайымен тығыз байланысты және жағдайын айырып тану үшін пайдаланатын өсімдіктер қауымы – кейбір түрлер индикатор деп аталады, ал процессті индикация деп атайды. Индикациялық байланыстың географиялық тұрақтылық дәрежесіне байланысты индикаторлар панареальді (белгілі – бір организмнің таралған аймағы). Панеаральді индикаторларға рһragmites australis жатады. Оның тамыр жүйесінің дамығандығы ылғалдығының жоғары екендігі панареальды индикаторы болып табылады. Панареальды индикаторлар көп емес, олар тікелей индикаторларға жатады. Аймақтық индикаторлар жиірек кездеседі. Ботаникалық көрсеткіштер арқылы анықталатын индикатор әртүрлі ол белгілі – бір табиғи объектілердің әртүрлі типтері (топырақ, тау жыныстарының жер астындағы сулардың немесе объектілердің әртүрлі қасиеттері механикалық құрамы, сортаңдану т.б.) байланысты. Индикаторлар рөлінде өзгермес түрлер немесе ценоздар емес, өзара байланысқан өсімдіктер қауымдары жүйелері, олардың эколого – генетикалық қатары болады.

3. Тіршілік формалары - өсімдіктердің экологиялық факторлар жиынтығына

бейімделуінің тарихи бейнеесі.

Экологиялық факторлардың әсері нәтижесінде өсімдіктің айқын сырт көрінісі, кейпі, оның тіршілік формасы қалыптасады. “Тіршілік формасы” деген термин бірінші рет Варминг (1884) ұсынды. Ол өмір бойы сыртқы ортамен үндестікте болатын индивидтік денесінің формасын тіршілік формасы деп атады. Тіршілік формаларының классификациясының ішінде дұрыс қабылданып, көп тарағаны Раункиер классификациясы. Ол тіршілік форманың негізіне жылдың қолайсыз уақыттарына өсімдіктердің шыдап ерекшеліктерінің ішінен бір белгісі ретінде тоқтаған (жаңару) бүршіктердің немесе су бетінде қатысты орналасуына байланысты тіршілік формаларын 5 топқа бөледі

1). Финерофиттер – Р – бүршіктері топырақ бетінен 30см және одан жоғары ауада орналасқан.

2). Хамефиттер (сһ) – қолайсыз кезеңде бүршіктері топырақ бетіне жақын (20-30см) орналасқан.

Мысалы су жеткіліксіз болса, оны қор заттың мөлшерін көбейтумен орнын толтыруға болмайды. Жылылық жеткіліксіз болса, басқа факторлармен толтыруға болмайды.

Экологиялық факторларды абиотикалық және биотикалық факторларға бөлінеді : негізгі, басты экологиялық факторлар бір – бірімен тығыз байланысты. Әдетте олардың біреуінің өзгерісі басқаларының өзгерісіне әкеледі.

Белгілі фактордың екі мөлшері (максимум, минимум) биологиялық процестің осы факторға қатысты толеранттылығының (tolerant – шыдамдылық) шекарасы болып табылады. Түрлер стенобионттар және эврибионттарға бөлінеді.

Стенобионттар (stenos – тар, bios - өмір) ортаның салыстырмалы тұрақты жағдайында өмір сүруге қабілеті бар экологиялық бейімделу.

Эврибионттар (eurus – кең және bіоs - өмір) әртүрлі жағдайда өмір сүруге қабілеті бар экологиялық бейімдеушілікке ие организмдер. Эвритермді түр – температураға қатысты болып, кең амплитудалы жағдайда өмір сүре алады. Стенотермді – температураның өзгермейтін қысыққа жағдайында өмір сүре алады.

Биотоп – төменгі тіршілік, бөлшек, белгілі – бір түрдің барлық генетикалық туыс особьтарының жиынтығы. Түр көптеген биотоптардан тұрады, биотипте бір – бірінен анық ажыратылады (жапырақ ерекшелігімен, жемістер түсімен, гүл шоғыры құрылысынан).

Ценопопуляция –ортаның белгілі – бір нақтылы жағдайында өмір сүруге қабілеттілігі бар биотиптер топтарын популяция деп атайды. Бұл бір түр особьтарының белгілі топтары, олар генетикалық біркелкі емес өйткені ол биотиптер жиынтығынан тұрады.

Экотип –(оікоs – үй typos - тип). Экотиптер өсімдіктердің мекен - жайының экологиялық факторларының комплексті әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. Экологиялық факторлардың ішіндегі негізгісі : климаттың эдафикалық биотикалық факторлар. Соған байланысты экотиптерді климаттық, эдафикалық және ценотикалық топтарға бөледі. Өсімдіктері ұқсас тіршілік орындары жанама әсер ететін факторлардың әртүрлілігіне қарамастан биологиялық бірдей (тең бағалы) немесе ұқсас орындар деп аталады.

4. Өсімдіктер қауымдарының таралуындағы басты факторлар.

Фитоценоздар үшін максимум дәрежесінде не минимум дәржеде тұрған факторлар басты факторлар болады. Ол бір немесе бірнеше болуы мүмкін. Басты факторларды лимиттеуші / бір нәрсенің шекті нормалы / өлшемі факторлар деп те атайды. Лимиттеуші факторлардың рөлі аутэкологияда пайдаланатын

Ю. Любих (1855), В.Шелферу (1915) заңдарында көрсетілген. Бұл заңдар бойынша кейбір өсімдіктер түрлерінің болмауы немесе олардың өркендемеуі кез – келген бір фактордың жетіспеуіне немесе шектен тыс артық болуына байланысты болуы мүмкін. Басты факторлар табиғи және антропогенді болып бөлінуі мүмкін. Басты факторлардың сипаты табиғи зоналарға байланысты өзгеріп отырады. Тундра жағдайында басты фактор жылылық Тайгада ол топырақ байлығы.

3). Гемикриптофиттер (Н)

4). Геофиттер (Q) –жер астында, тамыр сабақтар, баданалары т.б.

5). Гелофиттер – батпақты жердегілер, өркендері су үстінде жаңару бүршіктері су астында

6). Терофиттер – Тһ – біржылдықтар – қолайсыз кезеңді тұқым күйінде басынан өткізеді

Аталған тіршілік формалары климат режиміне бейімделуі нәтижесінде пайда болған деп есептеп Раункер белгілі аймақтың климатына тиісті – климатының индикаторы бола алған жеке топтарды ұсынды.

Ол климатқа байланысты өсімдіктер формалары топтарының таралуын көрсететін биологиялық спектр тәсілін ұсынды.

Биологиялық спектр %

Зоналар	Р
Тропикалық	61	6	12	5	16
Шөл	4	8	1	5	82
Жер орта теңізі аймағы	12	6	29	11	42
Қоңыржай (орталық) Европа	8	6	52	25	9
Арктикалық	1	22	60	15	2

Қазіргі кезде тіршілік формаларын зерттеудегі негізгі проблемалар мыналар : олардың әртүрлі фитоценоздағы және әртүрлі систематикалық таксондардағы спектрін жасау, тіршілік формалардың фитоценотикалық рөлі, негізгі белгілерін анықтау.

2. Өсімдіктер зоналарының категориялары

3. Өсімдіктер зоналығына климаттық әсері
Пайдалынатын әдебиеттер :

а) негізгі

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

Өсімдіктер жабындарының зоналығы геоботаникалық аудандастыру жүйелерінде бейнеленіп көрсетіледі, олар негізінен геоботаникалық аймақтар ретінде көрсетіледі.

Зоналықты жалпы географиялық заң ретінде В.В.Докучаев (1898) дәлелдеді, соның ішінде ол әрбір зонаның климаты, топырағы өсімдіктер және жануарлар әлемдері арасында заңды байланыстар бар екендігі туралы жазды. Біздің ТМД-да өсімдіктер жабындарының төрт зонасын жақсы ажыратуға болады : тундра, орман, дала, шөл. Әрбір зонада жазықтық тіршілік ететін орындарда осы зонаға тән өсімдіктер жабынының зональдық типтері болады. Шөлдер зонасына бұта, бұташа типтері. Дала зонасына – бұта, шөптесін, орман зонасына орман шалғындық, тундра зонасына – қына, мүк, бұташа т.б. Аталған зоналар арасында немесе шекараларында өтпелі алқаптар болады. Ол өтпелі алқаптарда әдетте тип тармақтары есебінде қабылдайды. Тундра және орман зоналары арасында өтпелі алқап – орманды тундра, орман дала зоналары арасында өтпелі алқап – орманды дала, дала – шөл зоналары арасында өтпелі алқап – шөлді далалар бар.

Өсімдіктер жабындарының зоналық типтерінің зонаның әрбір геоботаникалық правинцияларында (тармақтарында) сол жерге тән ерекшеліктері болады. Геоботаникалық правинциялар (аймақ) өз кезегінде геоботаникалық округтерге, округтер геоботаникалық аудандарға бөлінеді. Геоботаникалық округтерге өсімдіктер формациялар топтары, геоботаникалық аудандарға формациялар тән болады.

Егер өсімдіктер жабындарының зонадағы типтері жазықтықтағы тіршілік ету орындарында кездесетін болса, тіршілік етудің басқаша жағдайларында өсімдіктер жабындарының интерзональды (inter - аралық) типтері дамиды мыс : суаттардағы, арна жағалауындағы қышқыл топырақтағы өсімдіктер жатады. Кейбір зоналарда экстрозональды (лат axtra – сырт, зона) өсімдіктер жабындары кездеседі мысалы : дала зонасындағы қарағай орманы.

Климат горизонталь және вертикаль бағытта өзгереді. Климатпен бірге өсімдіктер де өзгереді. Зоналық өсімдіктер орналасқан ареалы бойында Оңтүстікке және Солтүстікке жылжыған сайын олардың климаттық жағдайы өзгереді. Бұл түрлердің және өсімдіктер қауымдарының ландшафтағы алатын орнына роліне әсер етеді. Мұндай жағдайда Г.Вальтер, В.Алехин дәлелдеген тіршілік ету орнының тұрақтылығы ережесін байқауға болады. Бұл ботаникалық –географиялық әдебиетте кең тараған ереже. Бұл ереже бойынша Солтүстік беткейлерде Солтүстікке тән, ал Оңтүстікте беткейлерде Оңтүстікке тән өсімдіктер қауымдарының пайда болу фактілері. Бұл зоналық ережеден таулы территорияларда орын алады мысалы : Оңтүстік беткейлерде nosc шекарасы Солтүстік беткейлерге қарағанда биікірек болады. Мұндай жағдайларда Солтүстік және Оңтүстік беткейлер үшін әртүрлі вертикаль алқаптар бағанасы тұрғызылады. Бұл ереже геоботаникалық аудандастыру да маңызды. Өйткені табиғи геоботаникалық аудандарды бөлгенде жазықтықтағы өсімдіктер қауымының типтерін ғана емес, сонымен қатар беткейдегі өсімдіктер қауымдарын да есепке алу керек. Оларда жиі экспразональді өсімдіктер жабыны деп атайды. Экстразональды өсімдіктер жабынының климат жағдайының индикаторы есебінде өсімдіктер структурасы дұрыс түсініледі.

19-лекция
Тіршілік формалары - өсімдіктердің экологиялық факторлар жиынтығына бейімделуінің тарихи бейнеесі.

(1сағат)
Жоспары:

1. Экологиялық факторлардың әсері

2. Фактордың мөлшері

Пайдалынатын әдебиеттер :

а) негізгі

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

(20-30см) орналасқан.

Мысалы су жеткіліксіз болса, оны қор заттың мөлшерін көбейтумен орнын толтыруға болмайды. Жылылық жеткіліксіз болса, басқа факторлармен толтыруға болмайды.

Экологиялық факторларды абиотикалық және биотикалық факторларға бөлінеді : негізгі, басты экологиялық факторлар бір – бірімен тығыз байланысты. Әдетте олардың біреуінің өзгерісі басқаларының өзгерісіне әкеледі.

Белгілі фактордың екі мөлшері (максимум, минимум) биологиялық процестің осы факторға қатысты толеранттылығының (tolerant – шыдамдылық) шекарасы болып табылады. Түрлер стенобионттар және эврибионттарға бөлінеді.

Стенобионттар (stenos – тар, bios - өмір) ортаның салыстырмалы тұрақты жағдайында өмір сүруге қабілеті бар экологиялық бейімделу.

Эврибионттар (eurus – кең және bіоs - өмір) әртүрлі жағдайда өмір сүруге қабілеті бар экологиялық бейімдеушілікке ие организмдер. Эвритермді түр – температураға қатысты болып, кең амплитудалы жағдайда өмір сүре алады. Стенотермді – температураның өзгермейтін қысыққа жағдайында өмір сүре алады.

Биотоп – төменгі тіршілік, бөлшек, белгілі – бір түрдің барлық генетикалық туыс особьтарының жиынтығы. Түр көптеген биотоптардан тұрады, биотипте бір – бірінен анық ажыратылады (жапырақ ерекшелігімен, жемістер түсімен, гүл шоғыры құрылысынан).

1. 
   Жалпы түсінік
   
2. 
   Қарапайым алмасулардың топталуы
   
3. 
   Фитоценоздардың эволюциясы
   
4. 
   Сукцессия
   
5. 
   Каталикизмдер
   

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

1. Өсімдіктердің қауымы өте динамикалық құбылыс. Фитоценоздар структурасының кері дамымайтын, қайталамайтын ішкі және сыртқы себептерге байланысты өзгеруін фитоценоздардың динамикасы деп аталады. Көптеген алмасулар фитоценоздар динамикасына себепкер болады. Қарапайым алмасуларды топтастырғанда (сукцессия) бір фитоценоздың орнын екінші фитоценоз басып алмастыруы, фитоценоздар эволюциясы және каталиклизмдер (астан –нестен өзгеріс) олардың бірі бөлімдері. Күрделі алмасулардың компоненттері болып фитоценоздар эволюциясы, сингенез (гр. Syn – бірге qenesis – шығу) және галогенез 4гр. holos – түгел, qenesis – шығу – табиғи және антропогендік факторларға байланысты түгел ландшафтық даму процессінің салдарынан болатын антропогендік сукцессия) жатады.

Күрделі алмасулардың алғашқы этаптарында аллогендік (сыртқы себептер), ал соңғы этаптарында автогендік (ішкі себептер) өзгерістердің маңызы зор. Күрделі алмасуда барлық қарапайым алмасулардың ішінен үлкен роль атқаратындары эндоэкзогенез, гологенез, шамалы роль атқаратындары – сингенез және эволюция.

1. 
   Қарапайым алмасулардың топталуы.
   

Бірінші класс – фитоценоздардың эволюциясы – бұған кіретін өзгерістердің нәтижесінде табиғатта бұрын болған фитоценоздар типі қалыптасады. Екінші класс – сукцессия -өзгерістер ақырындап жүреді соның нәтижесінде өсімдіктер жабынының басқа учаскелерінде кездесетін фитоценоздар пайда болады.

Үшінші класс – катаклизмдер (астан – кестен өзгеріс) – бұлардың табиғаты басқа өсімдіктерге кенеттен кейбір факторлардың әсер етуі нәтижесінде болады. Соның салдарынан бұрын тіршілік етіп жатқан фиоценоз жарым – жартылай немесе түгелдей жоғалады.

3. Фитоценоздардың эволюциясы

Фитоценоздардың эволюциялық класы екі типке бөлінеді :

1). Флорогенез (лат flora-гүлдермен көктемнің құдайы, дене sis

– шығуы) 2). Фитоценоз (грек fito – фитоценоз, qenesis - шығуы) – фитогенез – фитоценоздар дәрежесінде сұрыптау жұмысының нәтижесінде өсімдік түрлерінен қиыстырып өсімдіктер қауымын құрастыру деп түсінуге болады. Өсімдіктер эволюциясы кезінде түрлердің саны көбейеді. Флорогенез түрлердің экологиясының және биологиясының бөлшектенуі арқылы өтеді. Флорогенез және фитоценогенез типтері антропогендік және табиғи тармақтарға бөлінеді. Антропогендік тип тармағы саналы және стехиялы варианттарына бөлінеді. Адам саналы еңбегінің нәтижесінде өсімдіктердің жаңа түрлерін шығарады, жаңа сорттарды жергілікті жерге енгізеді. Ал стехиялы антропогендік эволюция жергілікті жерге кездейсоқ өсімдіктің жаңа түрлерінің келіп қалуын, интродуценттердің жабайылануынан немесе радиация дәрежесінің көбеюінен өсімдіктердің жаңа түрлерінің шығуынан болады. Б.А. Быковтың (1978) анықтамасы бойынша фитоценогенез – фитоценоздардың эволюциясы. Бұл эволюция фитоценоздардың құрамына кіретін өсімдіктер қауымының жаңа типтерінің (асоциациялар, формациялар) пайда болуына алып келеді. Фитоценогенез келебриде балдырлардың құрылыққа шығуынан басталған.

4. Сукцессия.

Сукцессия (лат. succesis – орнын басушылық, жалғастырушылық) – белгілі – бір учаскеде бір фитоценоздардың тіршілік ететін орында екінші бір фитоценоздардың алмасуы. Нәтижеде бірте- бірте кері дамымайтын 10 жылдан астам осы ауданда кездесетін фитоценоздар типтес қауымдастықтар қалыптасады. Сукцессия терминін американ фитоценологі Каулс 1901 жылы енгізген Американ ғалымы Келментс сукцессияның екі типін ажыратады. 1). Бұрын өсімдіктер болмаған субстратта фитоценоздардың пайда болуынан басталады. 2. бұрын өсімдіктер болған бірақ әртүрлі себептерге байланысты жойылып кеткен жерден басталады.

Бірінші сукцессия кезінде процесстер : субстраттың құрылуы, өсімдіктер миграциясы, олардың жаңа жағдайға үйренуі.

Екінші сукцессиялар бұрын өсімдіктер болған бірақ кейбір сыртқы факторлардың әсерінен жойылып кеткен жерден басталады. Олар біріншіге қарағанда көп жағдайда 5-7 рет қысқарақ.

Сукцессия әртүрлі сатылардан тұрады. Прогрестік сукцессиялардың соңғы сатысы болып климакс саналады. Сукцессия өсімдіктер динамикасының ең көп тараған формасы ретінде ішкі (автогенді және сыртқы) (аллогенді) себептерге байланысты болады.

Автогенді сукцессиялар сингенез және эндогенез жатады. Сингенез (грек. Syn – бірге, qenesis – шығу) - өсімдіктер қауымының құрамы және структурасы, олардың орналасуына көбеюіне жандануына байланысты - өзгерісіндегі фитоценоз дамуындағы күрделі алмасудың бір компоненті.

Эндогенез (грек. еndon – ішінде, oikos – үй, qenesis – шығу) - өсімдіктердің тіршілік әрекеті нәтижесінде ортаның өзгеруі салдарынан өсімдіктердің өзгеруі. Эндоэкзогенез өсімдіктер қауымының тұрақтылығын, биомасса қорын, тіршілік формаларының әртүрлілігін арттырып ценопопуляциялардың әдеттегі қарапайым типінің қалыптасуына алып келеді.

5. Каталиклизмдер – (грек. Kataklae – сындыру, қарату – сыртқы табиғаттың немесе ортаның антропогендік әсерінен өсімдіктер қауымының структурасының секірмелі (кенеттен) өзгеруі фотосинтездер динамикасының бір формасы каталиклизмдер тек қанааллогенді (фитоценоздардың сыртқы ортаның әсерінен өзгеруі) бола алады, себебі фитоценоздар өзін - өзі күйрете алмайды. Фитоценоздардың күйренуі барлық уақытта сыртында орналасады.
21-лекция

Фитоценоздар географиясы
(1сағат)
Жоспар :

1. 
   Өсімдік ареалының мәні
   
2. 
   Фитоценоздар флорасының географиялық элементтері
   
3. 
   Флоралық дүниелер (царства)
   
4. 
   Фитоценоздардың комплекстілігі
   

1. Беклемишев В.Н. Биогеоценологические основы сравнительной паразитологий

М 1978 ж.

2. Вернадский В.Н. Биосфера М.Мысль 1970

3. Культиасов И.М.Экология растений М.Изд МГУ 1982

б). қосымша:

4. Одум. Ю. Экология М.1986 т-1,т-2

5. Пианка Н.Ф. Эволюционная экология М.1981

6. М. Мұхиддинов «Геоботаника негіздері» А.

1). Өсімдіктер географиясы -өсімдік түрлерінің және ірі систематикалық таксондардың жер шарындағы таралу заңдылықтарын зерттейді.

2). Фитоценоздар географиясы - өсімдік қауымдарының жер – шарындағы таралу заңдылықтарын зерттейді.

1. Өсімдіктер ареалының мәні

Ареал - өсімдіктер түрлері, туыстары және басқа категориялардың таралу аймағы. Ареалдың көлемі әртүрлі болуы мүмкін. Өсімдік түрлері барлық континенттерде кездеседі (космополит), басқалары кішкентай территорияда кездеседі (эндем). Эндемдер палеэндемизм және неозидемизм деп ажыратылады. Палеоэндемизмге (реликт эндемдер) бұрын кең тараған, қазір құрып бітуге айналған таксондар жатады, олар қазір тек кейбір шамалы территорияларда ғана кездеседі мыс : глюкгоюра кезеңінде кең тараған қазір туыстың жалғыз өкілі Сынцзяньпроюро кезеңінде кең тараған туыстың жалғыз өкілі Сынцзяньпровинциясында ғана кездеседі. Неоэкдомизмге керісінше белсенді түрде пайда болып жатқан туыстардың түрлері жатады.

2. Фитоценоздар флорасының географиялық элементтері

Эйремдер – бұл аймақ территориясынан сырт жерде пайда болған түрлер.

Флоралық дүниелер / царства

Флоралық дүние ең үлкен флоралық бөлім. Жер шарында бір –бірінен флорасымен кенет өзгешеленетін алты флоралық дүниелер аймақтар бар.

1). Голарктикалық дүние. Ол Солтүстік жарты шарының тропикадан басқа бүкіл бөлігін қамтиды.

2). Полетропикалық дүние – ол ескі әлемнің барлық тропикалық (ыстық жақтар) аудандарын қамтиды, көптеген қысы суық аймақтарда кездеспейтін тропикалық тұқымдастардың болатандығымен ерекшеленеді. Мұнда үш дүние тармағы бөледі.

а) аффрикалық, б) индо –малайлық, в) полинезиялық.

3). Неотропикалық дүние – бұған Мексика. Орталық және Оңтүстік Америка жатады. Бұл дүниеде палетропикалық дүниеде кездесетін тропикалық тұқымдастар өте көп кездеседі.

4). Австралиялық дүние – бұл флоралық дүние ерекше оңашаланған жағдайда мұндағы барлық түрлердің 86% тек қана Австралияда кездеседі.

5). Антарктикалық дүние –бұл дүние Оңтүстік Америкадан жаңа Зеландияға дейін созылып, Антарктика континентін қоршап жатады.

6). Кап дүниесі – бұл флоралық дүниелердің ішіндегі көлемі жағынан ең кішкентайы. Оған тек Африканың Оңтүстік батыс шегі ғана кіреді. Бұл дүниеде 6000-нан астам гүлді өсімдіктер түрлері кездеседі.

Фитоценоздардың комплекстілігі

Комплекстілік – бірландшафтағы әртүрлі ассоциациялардың экотоп жағдайына байланысты алмасулары салдарынан өсімдіктер жабынының біркелкі емес формалары. Комплекстегі фитоценоздар экотондағы (грек oikos – үй, tonos –пішін,түр,рең) –қауымдар арасындағы өтпелі микрозона сукцессиялар арқылы бір – бірімен байланысты. Олардың бағыты осы аймақтағы байырғы, түпкілікті өсімдіктер жабыны типтерінің қалыптасуында, өсімдіктер және топырақ комплексі дамуының жалпы стратегиясына сәйкес болады. Комплексіне енетін ассоциациялар санына байланысты олар екі мүшелі, үш мүшелі, төрт мүшелі т.б. болып бөлінеді.

Егерде фитоценоздардың алмасуы бір жүйеде тұрақты болмай әртүрлі сипатта болса, фитоценоздардың мөлшері әр қалай болса ол комплекстілік емес комбинация (соmbina –қосамын жалғаймын) деп аталады. Комбинация територия өсімдіктері жабынының бөлігі. Комбинация –микрокомбинация (кіші) лизокомбинация (орташа және макрокомбинация) үлкен болып бөлінеді мыс : ормандарда раушан комбинацияларын көруге болады.