СОҒыстан кейінгі жылдардағы очерк жанрының дамуы

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ, Қазақстан

Соғыстан кейінгі жылдардағы көркем очерк табиғи шапшаңдығымен, оралымдылығымен, өмірге тікелей араласатын белсенділігімен көрінді. Сұрапыл соғыс дауылынан шығып, бейбіт өмірдегі жаңа қарым-қатынастар үздіксіз суретке түсіп, жоғары дәрежеге көтерілді.

Соғыстан нығайып, есейіп шыққан ақын-жазышылар көркем очерктің негізгі нысанасы етіп өмір, өмірді алға апарушы адамдар туралы жазды. Ол кездегі көркем очерктердің негізгі тақырыбы еңбек адамдарының қалыптасу процессі, өздерін өмірдің, дүниенің иесі деп таныған идеясы әр саладағы адамдардың образын бейнеледі. Баспасөз беттерінде өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сол кездегі идеологиялық жұмысқа мәдениет мәселелері, ғылым, бесжылдық жоспарларының орындалу жолындағы істері төл тақырыпқа айналды. Бұл кезеңде көркем очерк едәуір адым жасап, дәстүр тұтуға тұрарлық көркемдік табыстарға қол жеткізді.

Республикалық, облыстық басылымдарда бейбіт өмірдің ардагерлері туралы портрет очерктері жиі көріне бастады. Мысалы, 1946-1950 жылдар аралығында "Әдебиет және искусство" журналында елуге жуық көркем очерктер басылып шыққан.

Соғыстан кейінгі кезеңде өздерінің ерен еңбегімен еленген Ыбырай Жақаев, Мұхтар Кітапбаев, Нәйла Базанова, Бәшіп Нұрмағамбетов, Түсіп Күзембаев, Қартабай Атшабаров, тағы басқалар туралы очерктер көптеп жазылып, бейбіт өмір, еңбек әуені мадақталды.

Жұмағали Саинның "Бірінші рангалы кен директоры" очеркінің кейіпкері Түсіп Күзембаев - Қарағандының әйгілі шахтеры, Социалистік Еңбек Ері атағына ие болған танымал азамат. Екі заманның куәсі болған қаһарманды жазушының өмір тарихының кезеңдерін салыстырулар арқылы бере отырып, кешегі мен бүгінгінің айырмашылығын ажыратып берген тұстары ұтымды шыққан.

Соғыстан кейінгі кезеңдегі көркем очерктердің идеясы кеңес адамдарының ержеткен, өзін-өзі өмір, дүниенің иесі деп таныған қаһармандар ретінде көрсетеді. Қарапайым адамдар өздерінің совхоз, колхоз өндіріс орындарына жауапкерлік, жанашырлық танытып отырған. Қазыбек Сүлейменовтің "Сайрам даласында" атты очерк қаһарманы қарт Шермет әңгімесін, кеңесін "Біз", "Өзімізден" деп сөйлейді. Қарт кешегі мен бүгінгісін, бары мен жоғын салыстыра келе айналасындағы өмірмен тығыз араласып отырады. Шермет қарт жаңа салынып жатқан ауыл үйлеріне өз үлесін қосып, салысып, басы-қасында жүріп, бүкіл ауданның жай-жапсарын біліп, барлық жағдай жақсы болса деген үлкен тілек үстінде көрінеді. Бұл очерктен Сайрам даласындағы әрбір адам өз үйінің маңайынан, өмір ағымынан тыс қалмайды, жаңа өмірді жасауға, үздіксіз өсіп отыруға талпынған ілгері басып келе жатқан ауыл адамдары жан-жақты көрсетіледі. Осы жаңа адамдардың бейнесі соғыстан кейінгі очерктердің көбінен көрініп, дәуір очерктері туған.

Соғыстан кейінгі очерктерде суреттелетін оқиға, фактілер, адамдар образдары, олардың сипаттары отызыншы жылдардағы очерктерден мүлдем басқаша. Отызыншы жылдардағы шығармаларда қазақ тұрмысына енген өзгерістер, жаңалықтар, жаңа пайда болған социалистік қарым-қатынастар өткен өмірмен салыстырылып беріледі. Ал соғыстан кейінгі жылдардағы публицистикада сол күнгі шындықты, адамдардың рухани және материалдық байлықтарын суреттеу жағы басым.

Жұмысшы табының қараңғы жоқшылықтан өндірістің алдыңғы қатарындағы еңбеккерге айналуы отызыншы жылдардағы кейіпкерлерге жатса, 1945-1950 жылдардағы очерктерде тек қарапайым жұмысшының материалдық тұрмыс-жағдайы ғана емес, рухани жан дүниесі де ашылады. Очерк жанрының көркемдік жағынан бір адым ілгері дамығанын осыдан көруге болады.

Соғыстан кейінгі бесжылдықтың алғашқы жылдарында қазақ очеркшілері соғыс кезінде, соғыс уақытында да ерен еңбек көрсеткен теміржолшылардың өмірі мен істері осы шағын жанр шығармалары арқылы суреттелді. Негізінен, Ы.Тныкиннің "Темір жол түлектері", "Жол күзетіндегілер", "Уақыттан озғандар", С.Бегалиннің "Диспетчерлер" очерктері жоғарыдағы мақсатпен жазылған.

Ы.Тныкиннің "Темір жол түлектері" очеркі темір жолда істейтін таңдаулы адамдарға арналып, олардың еңбектірінің ерекшеліктерін жан-жақты ашқан. Орденді теміржолшы Ғаббас Смағұловтың басқаруымен үш күн бойы боранға қарамастан поезд жол қозғалысын қамтамасыз еткен теміржолшылар ерлігі мен істеріне тәуір-ақ түсінік береді.

1950-інші жылдардың басында дүниеге келген С.Шәймерденовтің "Қуаныш", Қ.Жармағамбетовтың "Бетпақдала дәптерінен", Ғ.Ормановтың "Жол" атты очерктік туындылары сол кезеңдегі ауыл шаруашылығы адамдарының қажырлы еңбегі мен тұрмысы жайлы.

С.Шәймерденов Тәнекеев бейнесінде соғыстан кейінгі кезеңдегі партия қызметкерлеріне тән сипаттарды типтендіруге тырысқан. Партия ісіне адалдық, отанға сүйіспеншілік, берілген қызметке жауапкершілік, моральдық тазалық - Сәкеннің бейнесінде көрініс тапқан және еңбектес жолдастары, жұмысшылардың да бойынан осы сипаттар көрінеді. Сәкен образын жазушы жеткілікті дәрежеде даралай алған, демек оны реалистік образ қатарына жатқызуға болады. Бұл шағын шығармадағы кейіпкерлер еңбек сүйгіштігімен, жайдары мінезімен, парасаттылығымен, үлгілі тұрмысымен тәуір дараланған.

Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі шығармалардың қаһармандары соғыстағы еңбек майданында шыныққан адамдар туралы болып келді. Бұл кезең шығармаларындағы негізгі мотив - коммунизм орнату жайындағы бейбіт еңбек шынайы суреттелген. Бұл мотивтің суреттелуі әр очеркте әр түрлі, әрине, мұның негізі материалдық нақтылығы, очерктің оны зерттеу дәрежесі, жазушының көркемдік тәсілдерді пайдалану ерекшеліктеріне де байланысты. Соғыстан кейінгі жылдарда жазылған очерктердің басым көпшілігінде авторлар жұмысшы табының, өндірістің жекелеген озаттарының даңқты істерін көрсету арқылы бейнелейді. Мысалы, Ғ. Слановтың "Бесжылдық өрендері", Қ.Сыздықовтың "Құрметті шахтер", С. Омаровтың "Өмір еркесі", Ж.Саинның "Бірінші рангалы кен директоры" очерктерінде озық жұмысшылар портреттері жасалып беріп, олардың еңбек ету әдістері кеңінен суреттеледі.

С. Омаровтың "Өмір еркесі" очеркі Ақмола ауыл шаруашылық машиналар жасайтын зауытының озат жұмысшысы Төлеутай Салменов туралы. Мұнда кейіпкерлердің еңбекке деген саналы көзқарасы, мінезіндегі кішіпейілділігі жан-жақты ашылады. Төлеутай өзінің отансүйгіштігі, ерен еңбегімен ғана емес, сонымен бірге рухани жан байлығымен, сол кездің жастарына үлгі боларлық қасиеттерімен өнеге етіледі.

Ж.Саинның "Бірінші рангалы кен директоры" очеркінің кейіпкері, республикаға танымал шахтер – Түсіп Күзембаев. Очерк негізінен автор мен кейіпкер арасында өрбіген әңгімеге құрылған. Түсіптің балалық шағындағы байлар мен ағылшын қожайындарының жалдауында өткен өмірі, кеңес заманындағы түбірлі өзгерістермен жарыстырыла суреттеліп, өткен мен бүгін салыстырылады, атақты шахтердің өмірі мен ісі қызғылықты. Кен өндірісінің арғы-бергі тарихына тоқталған жазушы фактілерді, болған оқиға іздерін де қаперге алып, оқиғалар, құбылыстарды да шынайы қабыстырған.

Ауыл шаруашылығы мен өндіріс, құрылыс очерктерінің соғыстан кейінгі жайы осындай. Жалпы очерк жазуды жол үстінде, қарбалас жұмыс арасында бір қалт еткенде сүйкей салатын, жазушылық өнерге қатысы жоқ елеусіз іс деп қарауға болмайды. Очеркте көзге көрінгеннің бәрін тізе бермейді, керісінше, бәріне тип боларлық көрініс пен образы, құбылыстары адам басына жинақтап, жетілдіріп көрсету міндетті.

Ғабдол Слановтың өндіріс тақырыбына арналған очерктерінің бірі "Атырау адамдары" деп аталады. Мұнда Гурьевтің бұрынғы жай-жапсарларына қоса, Доссор, Мазот, Ескене сияқты мұнайлы аймақтардың сол кезеңдегі өмірі, өзгерген бейнесі суреттеледі. Слесарь Жәңгір, мастер Әбіш Жығанақов, бұрғышы Есболат Жарасов образдарын еңбекте көрсеткен. Бірақ олардың жан дүниесі терең ашылмай, сипаттама берумен шектелген автор тек ақпаратты тізіп шыққан. Бастан-аяқ образдар іс-әрекеттерін сыдыртып өтіп, еңбек адамдарының не өмірі, не ісі кеңінен сөз болмағандықтан өмір шындығы терең бейнеленбей, үстірт шыққан.

1950 жылдарда жазылған Иван Шуховтың "Солтүстік шұғыласы" очеркінде Баянауылға келген орыс тілі пәнінің мұғалімі Я.Яркованың "Баян" орта мектебінде еңбек жолының басталуы, Баянауылдың әсем табиғаты, ауыл адамдарының іс-қимылы, табыстары өрнектеледі. Бұл очерк кейіпкерлері А. Яркова орыс тілі пәнінің мұғалімі, тарих пәні оқытушысы Жұмақан Әбдірахманов, Мағрипа Күзембаева, Дәметкен Тәжиналарға авторлық мінездемелер нанымды берілген. Бұл қаһармандардың жан тебіренісін суреттегенде белгілі бір психологиялық процесс үстінде көрсетуі ұтымды шыққан. "Баян" орта мектебі мұғалімдерінің өткені мен бүгіні тұтастай алынып, көпшілікті сүйсіндірген мұғалім жастардың белсенділігі, жігері былай көрсетіледі: "Тарих пәнінің мұғалімі Жұмақан Әбдірахманов осыдан бірнеше жыл бұрын далада көбелек қуып, жалаңаяқ жер кезіп жүрген тентек бала еді. Енді, міне, сұңғақ бойлы, салмақты Жұмақан өз ауылының орта мектебінде бір кездегі өзі тәрізді жастарға тәлім-тәрбие береді" [5,49 б], - дейді. Баянауылдағы интеллегенция өмірін, қызықты бастамаларды алға тартқан Иван Шухов қарапайым халықты, ой-санасындағы жасампаздықты тәуір бейнелеген.

"Август айының бұлтсыз аспанында алтын күн жайылып жүзіп барады. Күн нұрлана бөленген кез көшені армансыз аралап, әсем үйлерін көріп, жолаушы қыз бір мезетте бір алаңқайдағы көгорайға келіп отыра кетті" [5,47 б], немесе "Сызылдаған сары аяздағы айлы түндерде қала дала шаңытып, үстіне ақ меруерт шашып қойғандай, діріл қағып, жылт-жылт етіп жатады" [5,49 б], - бұл сөз тіркестерінен очеркшінің ой айту, суреттеу тәсіліндегі стильдік ерекшелігіне тән белгілерді көреміз және табиғатқа тіл бітіруге, жан кіргізетін, заттандыру қасиетін де аңғарамыз.

Ы.Тныкиннің "Уақыттан озғандар" очеркі үш бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің тақырыбы ашылған және Жетісу өлкесінің өткен күні Балғаев Жұмағұл қарияның астарлы ой түйіндері арқылы берілген. Екі заманның куәгері Жұмағұл қария әңгімесі поезд ішінде өрбіп, темір жолда өмір бойы еңбек еткен қарияның көрген қиыншылықтарының жемісін бүгін көріп отырғаны жинақталып жеткізілген. "Ерлік істің елесі" бөлімінде де даңқты темір жол машинисі Мұхтар Қаптағаевтың еңбектегі тәсілдері, белестері, асулары ашылған. Бұл очерктегі теміржолшылардың бір-бірімен әңгімесі, диалогтары авторлық ремаркасыз-ақ сәтті шыққан. Диалогтарға артар жүктің ойдағыдай болып шығуы очеркистің жазушылық қасиеттерінде жатқаны да белгілі.

1945-1950 жылдардағы көркем очерктердің индустрияландыру мен жұмысшы тақырыбына арналғанына және сол кездегі ең күрделі тақырыптардың бәрі табысты түрде жазылғанына көзіміз жетті. Аз уақыттың ішінде Қазақстандағы өнеркәсіп дамуының көріністері, орын алуы заңды еді. Сол кезеңде очерк жанры өмір шындығын терең, мол қамтыды және оның тууы мынадай екі жағдайға байланысты болды. Біріншіден, қазақ жерінде болған үлкен өзгерістерге байланысты, екіншіден, ірі өндіріс орындарының көптеп салынуы. Алайда, бір айта кететін жай, 1945-1950 жылдары очерк әдебиеттің басқа салаларынан гөрі жедел өсіп, дамыды, яғни идеялық-көркемдік сапасы да сол күннің өскелең талабына жауап берерліктей дәрежеде болды деуге болады.

Қорыта келгенде, соғыстан кейінгі жылдардағы көркем очерк табиғи шапшаңдығымен, тақырыптарының оралымдылығымен өмірге тікелей араласатын белсенділігімен көрініп, сұрапыл соғыс дауылынан шығып, бейбіт өмірдегі жаңа қарым-қатынастар үздіксіз қағаз бетіне түсіп, жоғары дәрежеге көтерілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Сатыбалдин Қ. Таңдамалы шығармалар. 4-том. – Алматы: Жазушы, 1975.

2 Мұстафин Ғ. Ой әуендері (Очерктер мен әңгімелер). 5-том. –Алматы: Жазушы, 1984.

3 Сәтбаева Ш. Индустрияландыру тақырыбы Қазақстан прозасында // Әдебиет және искусство. 1954. №8.