Сұрыптау оның түрлері мен әдістері

Қолдан сұрыптау- қолдан сұрыптау арқылы адамдар табиғатта бүұрын болмаған, жаңа тіршілік ала алады. Қоршаған ортаға байланысты пайда болған өсімдік топтарының өз ерекшеліктері болады. Сұрыптау нәтижесінде құрғақшылық аймақтарында пайда болған өсімдіктер топтары ылғалды жерде пайда болған топтарға қарағанда өнімді аз береді, масақтары қысқа, ал дәндері ұсақ келеді.

Жаппай сұрыптауда алғашқы өз ерекшеліктері бар ұрпақтар тобы бір мезгілде көптеген жүзден, бірнеше мыңға дейін жетеді. Алғашқы жылы бастапқы ұрпақтан элиталық ең жақсы өсімдіктер бөлініп алынады. Олардың дән өнімдерін қайта қосып, тағы себедіде, өсмдіктер ішінен жақсыларын сұрыптап алады. Жаппай сұрыптау әдісімен көпжылдық шөптердің барлық және қарабидайдың көптеген сорттары алынады. Бұл әдістің ең байқаларлықтай кемшілігі- таңдалып алынған өсімдіктердің әр ұрпағын тексеру мүмкіншілігінің жоқтығы. Жаппай сұрыптау әдісіне тән кемшіліктер, жекелей сұрыптау әдісін пайдалану арқылы жойылады.

Жекелей сұрыптау- бұл әдістің негізі- жекелеген өсімдіктерді сұрыптап алып, болашақа әрқайсысынан алынған ұрпақтарды жекелей сақтау, көбейту. Алғашқы таңдалып алынған өсімдітердің ұрпақтарын бірнше рет тексеруден өткізеді. Әлсіз кездейсоқ сұрыпталған өсімдіктер жарамсыз деп табылып, шетке ысырылады. Өздігінен тозаңданатын дақылдармен жұмыс істегенде, әдетте бір рет жекелей сұрыптау қолданылады. Алғашқы ұрпақтар ретінде табиғи, будандық және бір- бірінен айырмашылықтары бар ұрпақтарпайдаланылады. Таңдап алынған табиғи бір өсімдіктің ұрпақтары- линиялық , оның негізінде алынған сорт- линия, ал таңдалып алынған будан ұрпақтары буданды линия, одан алынған сорт- будандық сорт деп аталады.

Ерте заманғы селекция (қарапайым селекция);Халықтық селекция;Өнеркәсіптік селекция;Ғылыми зерттеу селекциясы. Қарапайым селекция ең алғаш адамдар егіншілікпен айналыса бастап пайда бола бастады. Ол кезде өте қарапайым түрде будандастыру процесстері жүргізілді. Бірақ селекцияның нақ шырқау кезеңі жүзеге асырылмады.

Халықтық селекция жануарлар мен өсімдіктердің тұқымдарын жақсартумен қатар қолдан сұрыптау әдістері бірте-бірте дамыды.Бұл кезеңде ауа-райының жақсы жағдайына, бейімделген қолдан сұрыпталған жасанды түрлер ене бастады. Халықтық селекция селекцияның алтын кезеңі болып табылады.

Өндірістік селекция 18-19ғ басында үлкен қарқынмен дамып, селекциялық кәсіпорындар құрыла бастады. Мұнда өсімдіктерде дән байлау кезінде жыныс және жыныстық процесстері анықтала бастады. Қолдан ұрықтандыру және жартылай будандастыру процесстерін зерттеу селекциялық тәжірибе үшін маңызды кезең болды.

Ғылыми селекция бұл 19-20ғ қарқынды дами бастаған кезең болы болып табылады. Мұнда селекцияға ғалымдар үлкен үлес қоса бастады. Ғалымдардың теориялық ілімдері тәжірибе жүзінде асқан кезең қалыптасты. Ғылыми селекцияның ең алғашқы іргетасын Ч.Дарвин «Органикалық дүниенің эволюциясы» ілімін ұсынды. Вавилов селекцияға үлкен үлес қоса бастады. Ол өзінің еңбегінде «өсімдіктер мен жануарларды қалыптастыруға адамның араласуы» болып табылады деп көрсетті. Ол жеміс жидектерді зерттеу арқылы өсімдіктердің көптеген түрлерін шығарды. 20 ғ басында селекция пән ретінде қалыптасты. Селекциялық тәжірибе мекемелері құрылып, жоғарыдәрежеге жете бастыды.

Ең алғаш жаңа сорттар шығарылғанда тек сұрыптау әдістері қолданылды. Ал қазіргі кезде будандастыру мутагенез биотехнология, полиплоидия әдістері қолданылды. Селекция мынандай пәндермен тығыз байланысты:

Жасушаның ішкі құрылымын зерттейтін селекция- цитология.

Тұқым қуалаушылықпен өзгергіштікті селекция -генетика.

Ағзада және өсімдіктерде болатын ішкі құбылыстарды зерттейтін селекция- физиология.

Аурулармен зинкестілерді зерттейтін селекция фитопотология және энтология

Тұқым жаңарту негізгі элита болып табылады. Элита француз тілінен аударғанда өте жақсы деген мағынаны білдіреді. Яғни, бұл дегеніміз-сорттың ең жақсы сұрыпталып алынған өсімдіктерінің ұрпағы.