Стан археологиясы

328

ғасырларда қоныс болған, оның тҧрғындары ауыл шаруашылығымен және
қолӛнер салаларымен айналысқан. Кейіннен Х-ХІ ғасырларда қоныс қалаға 
айналған.
ХІ ғасырда Махмҧд Қашқари «Екі-Оғызды» ӛз картасында кӛрсеткен. 
ХІІІ ғасырда бҧл қалада Гильом Рубрук болған.
Ӛз жолында Гильом Рубрук екі қаланың қирандыларын кӛрген, олар 
қазіргі Қапал мен Арасан маңында. Одан кейін таудан ӛтіп, ол Ақсу ӛзенінің
аңғарына келеді және одан кейін лепсі ӛзеніне қарай жҥреді. Ол бҧл 
жазықтықты тәппіштеп жазып кеткен.
Жалпы 
алғанда Жібек жолы Екі-Оғыздан шығып, қарлҧқтар
жабғысының астанасы Қаялыққа (Койлақ, Қойлық) барады екен. Бҧл 
шаһардың базарларымен аты шыққан. Онда мҧсылмандармен бірге, басқа
дінді тҧтынатындар да тҧрған. Ол жӛнінде моңғол ханы Мӛңкеге бара жатып, 
осы қалаға соғып кеткен, Людовик IX елшісі, монах-сопы Гильом Рубрук
хабарлайды. Каялық – қарлҧқтар астанасы болған, IX ғасыр мен XIII ғасыр 
бас кезінде Іле алқабының солтҥстік-шығыс бӛлегі қарлҧқтар қоластына
қараған. Рубруктың жазбаларына қарағанда, Каялыққа жақын-жуық жерде 
христиандар селосы болған, Жібек жолы сол арқылы да ӛткен.
Рубрук қалада 12 кҥн тҧрған. Осы кезде қала базарларын, т.б. аралап 
шыққан. Ол христиан шіркеулерін іздеп, екі храмға кіріп шыққан. Бірақ
христиан шіркеулерімен ҧқсастық таппаған. 
Ол кумиренді жан-жақты сипаттап қалдырған. Оның жазғандары
храмның буддалық сипатын байқатады. Әсіресе будда қҧрбандық ҥстелі 
«ширэ» дәл сипатталған.
Жалпы алғанда, Қаялық (Қиялық, Қойлық) Солтҥстік-Шығыс Жетісуда, 
Талдықорған қаласынан солтҥстік-шығысқа қарай 190 шақырымда, қазіргі
Қойлық ауылының шығыс жағында (Сарқанд ауданы) орналасқан. Бҧл 
ескерткіш Іле алқабындағы ең ҥлкен қала. Ол Ащыбҧлақ ӛзенінің жағасында
орналасқан. Қаланың аумағы биіктігі 3,5-4 метр биіктіктегі қабырғамен 
қоршалған, қаланың жобасы дҥниенің тӛрт жағына қаратылған сопақша
тӛртбҧрыш пішінді. Солтҥстік-шығыс қабырғаның ҧзындығы 1200 м, 
оңтҥстік-шығыс жағы 750 м, ал қаланың оңтҥстік-батыс жағы тауға келіп
тіреледі. Шамамен алғанда, әрбір 30-40 м сайын қабырғаға дӛңгелек пішінді 
мҧнара орнатылған. Батыс бҧрышына жақын жерде кӛлемі 70x80 м және
биіктігі 4,5 м пішіндегі шаршы дӛң орналасқан. Қалаға кіретін қақпа 
солтҥстік-батыс, солтҥстік-шығыс және оңтҥстік-шығыс жақтарында.
Қаланың ішкі барлық аумағы кӛптеген дӛң (тӛбешік), ойпат секілді бҧрынғы 
қҧрылыстардың ізіменен жабылған.
Қала тарихи әдебиеттер арқылы XI ғасыр мен XIII ғасыр бас кезіндегі 
қарлҧқ жабғысы (жабғуы) мемлекетінің, қараханидтер қағанатындағы тҥркі
қарлҧқтарының дербес иелігінің астанасы ретінде белгілі, ал ол XIII 
ғасырдың ортасында моңғол империясының қаласы болған. Қарлҧқ жабғысы
Арслан моңғолдар билігін ерте кездері-ақ мойындаған. Сӛйтіп, ӛзі 
моңғолдарға қосылып, батысқа жорыққа қатысқан.

329

Қалада жҥргізілген археологиялық зерттеулер аталған ескерткіштің ІХ-Х-
ХІІІ-ХІҤ ғасырлар кезеңіне жататындығын анықтауға мҥмкіндік берді. Оның 
іргесі ҤІІІ ғасырда қаланған.
Қаланы археологиялық зерттеу 1964 жылы басталды, онда бірқатар 
шурфтар тҥсіріліп, қаланың жоспары анықталған болатын. Одан кейінгі
жҧмыс 1998 жылы Оңтҥстік Қазақстан кешенді археологиялық 
эспедициясының шеңберінде қайтадан қолға алынды, оның барысында
«Будда храмы» ретінде айқындалған нысан қазылды, сондай-ақ қаланың 
қамалындағы тҧрғын ҥй-жайы зерттелді. 1999-2000 жылдары қаланың
оңтҥстік-шығыс бӛлігінде орналасқан «ауқатты адам ҥй-жайында» жҧмыстар 
жҥргізілді. 2001 жылы кҥйдірілген кірпіштен қаланған «хаммам» типіндегі
монша аршылды, сондай-ақ оның қҧлдырау кезеңінде салынған қала 
аумағында тҧрғызылған кесене де зерттелді. 2002-2003 жылдары
ескерткіштің стратиграфиясын зерттеу, сандық екі ӛлшемді топографиялық 
негізін қҧру жҥзеге асты, сондай-ақ «будда храмында» консервациялық
шаралар мен мониторинг негізінде жҧмыстар атқарылды. 
2004-2005 жылдардың қазба жҧмыстарын жҥргізу маусымы жҧма
мешітінің қҧрылысын, «манихей» храмының, кесенелердің қҧрылыстары 
ашылуымен маңызды, олардың қасбеті ойылған терракотамен безендірілген,
сондай-ақ кесенелерге жақын орналасқан ханака зерделенді. 2006 жылы 
қаланың шахристаны оңтҥстік-батыс бӛлігінің аумағындағы ҥй-жай ішінара
қазылды, сондай-ақ монша-хаммамға келіп тірелетін аумақ зерттелді, 
шахристан тӛрткҥлін қазу басталды. 2007-2009 жылдары қаланының бірқатар
бӛліктерін қазу барысында да мол мағлҧматтар жинақталды.
2006 жылы жоғары қабаттағы қазба жҧмыстары кезінде бҧзылған
қҧрылыс қҧрылымдары анықталды, оның бірқатар белгілеріне 
қарағанда тҧрғын ҥй деуге болады. 2007 жылы қазба жҧмысының аумағы
кеңейтіліп, оның кӛлемі 400 шаршы метрге жетті. 
Зерттелген телімде әртҥрлі мақсатқа арналып салынған бірнеше бӛлме-
жайлар аршылды. 
Қаланың солтҥстік жағынан ХІ-ХІІ ғасырларға жататын кесенелер
қазылды. Олардың қабырғаларының кірпіштері оймышталған (геометриялық, 
ӛсімдік, т.б.).
Қала қазу кезінде аршылған мешіт те қызықты. Оның мӛлшері 34х28 м. 
Шикі кірпіштен тҧрғызылған. Оңтҥстік-батыс қабырғасында михраб болған,
ол Меккеге бағытталған. 
Мешіт шатыры жалпақ болған, бірақ сыртқа қарай еңістетілген және ол
ағаш колонналарға тіреліп тҧрған. Колонналар саны – 54. мешіт қабырғасы 
сыланып, ақталған. Қыста мешіт жылу әкелетін каналдар арқылы
жылытылған. Қазба барысында ХІІ-ХІІІ ғасырларға жататын керамика 
жинастырылған.
Қаялықтан Гильом Рубрук қасиетті Андрей кҥні, яғни 30 қарашада 
шығып кеткен. Қаладан ҥш лье жҥргеннен кейін несториандық қоныс
кездестірген. Оның шіркеуіне кірген. Археологтар бҧл қоныстың орнын 


Лепсі қаласы деп есептейді.

330

Содан әрі қарай жол Тентек алқабымен жҥріп, Алакӛлді айналып ӛтіп,
Жоңғар қақпасын басып Шихо алқабына жетеді, сосын Бесбатықты басып, 
Дунхуанға барады да, Ішкі Қытай жаққа кеткен.
Алакӛлдің оңтҥстік-батыс шетінде бір қала болған, оны XIII ғасыр 
саяхатшылары «Облыстың астанасы» деп атаған. Мҧны зерттеушілер

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: