Сулейменов Пиримбек Муханбетович
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Электронный учебник аль-Фараби П.М. Сулейменов
| жырау
Тіленішұлының (1465-1560) шығармашылығы, философиялық ой кешу, жыр толғау әдістері ерекше. Ел аузынан жазылып алынған тарихи әңгімелерге қарағанда, Шалкиіз Батыс Қазақстанда, Ноғайлының ұлы биі Мұсаның қызынан туыпты. Әкесі Тіленшгіш - қазақ арасындағы көп шонжарлардың бірі болса керек. Шалкиіз шығармаларының өзіндік ерекшелігі - ондағы дүниетаным толғаныстардың молдығы. Көркем шығарма қашан да сол заманның, сол кездің ой-өресімен салыстырыла бағаланбақ. Шалкиіздің философиялық ойлары ұзақ толғанып, өз заманын нәзік түсіне білуінің жемісі. Бұл ерекшеліктер жыраудың шалқар даналықтың, терең ақылдың иесі болғандығын көрсетеді. Осыдан келіп біздер Шалкиіз ойларының, шығармаларының өміршеңдігін, арада төрт жарым ғасырдай уақыт өтсе де ұрпақ жадында сақталуының сырын ұғамыз. Белгілі ғалым әрі жазушы М. Мағауин: «Шалкиіз - новатор еді», - дейді. Ол- қазақ поэзиясындағы философиялық бағыттың негізін салды. Бұл тұрғыдан алғанда Шалкиізді қазақтың барлық жырауының атасы деуге болады. Өзінің философиялық афористік поэзиясы - толғауларында Шалкиіз ойлылықтың, көркемдіктің шыңына шықты. Қиыннан қиыстыру, нақтылық, ықшымдылық, ойнақылық, сонымен қатар тереңдік Шалкиіз поэзияының ерекшелігі. Бұл жағынан алғанда қазақ жырауларының ешқайсысы да онымен белдесе алмайды. Қазақ ақын - жырауларының шығармалары, негізінен, көшпелілер болмысы, ата-қоныс, адам, қоғам, сол кездегі әлеуметтік жағдайларға, батырлық, көркемдік, адамгершілік өмір мәселелеріне байланысты болып келді. Осы тұрғыдан алғанда Шалкиіз шығармашылығында бір қалыпқа түскен философиялық көзқарас жоқ. Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе де жоқ дейді жырау. Өмір қысқа екен, бұл жалған басы жұмыр пенденің бәрінен де өтеді екен, демек, осы аз ғұмырды дүниедегі бар қызықты тегіс көріп, думандатып өткізу керек деп, жырау өмір мен өлім мәселесі жайында философиялық толғаныстар жасайды. Жырау өмірдің бар қызығы, бақыты, қуанышы о дүниеде емес, адамның бар бақыты бұл дүниеде екендігін айтып өтеді. Шалкиіз жырау «көп түкірс - көл» деп елді ұйымшылдыққа, бірлікке шақырады. Оның пікірінше, көптің, елдің қолынан бәрі келеді. Ол жауға 98 айбар, елге қорған дейді. Сондықтан да Шалкиіз жырау: «Жалғыздың жоғы жоғалса табылмас, рулының оғы қалса табылар», «Жағаға дұшпан қолы тимеске, артында туысқанның көбі игі», «Белуардан саз кешсең тобығыңнан келтірмейтін-қаумалаған қалың туғанның арқасы»-деп ағайынның, туғанның көп болғанын қалайды. Шалкиіз жырау жамандық пен жақсылық жөнінде де айта келіп, «көрінгеннің бәрі бірдей емес», «қырға шықпас жаманның барынан да жоғы жақсы» деп, адам бойынан үлкен адамгершілік, игілік, тереңдік іздейді. Жауынды күні көп жүрме Жар жағасы тайғақ-ты, Жаманға жақыным деп сыр айтпа, Күндердің күні болғанда, Сол жаман өз басыңа айғақ-ты! В. Радловтың жазуы бойынша нәзік жанды ақындығымен қатар Шалкиіз-батыр, жауынгер де болған көрінеді. Мұнің дәлелін мына бір жыр жолдары көрсетеді: Қатты бір тартып бек атсаң, Қайырылып барып тез сынар Қайың оқтың жаңқасы, Көктеп мінген еріңнің Астында көп жүгірер көлік бар, Көп садақтың ішінде Көбе бұзар жебе бар,- деген сияқты жолдар өте көп кездеседі. Бұдан біздің байқағанымыз, Шалкиіз толғауларының рухы - батырлық, ерлік, өз отанын сүю, оған қызмет ету. Шалкиіз мұралары бізге әлі толық жетпегенмен, оның рухани мұрасы өте бай. Оның сөз өнері, дүниеге деген көзқарасы төл ойлау мәдениетіміздің қалыптасуына, сөз жоқ, айтарлықтай ықпал етті. Шалкиізден кейінгі алып жыраулардың бірі - жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|