Сулейменова зауре екпиновна

Негізгі әдебиеттер:

1. 
   Г. Суходольский. Основы математической статистики в психологии. Л., 1972.
   
2. 
   М. И. Грабарь, К.А.Краснянская, Применение метематической статистики в педагогических исследованиях. М. 1977.
   
3. 
   А.Н. Леонтьев. Деятельность. Сознание. Личность. М.,1977.
   
4. 
   Готтcданкер Р. Основы психологического эксперимента.-М. изд-во МГУ, 1982.-512с.
   
5. 
   Волков Б.С. Методология и методы психологического исследования.-М.,2005. 288с.
   
6. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. –СПб. 2003. 319 с.
   
7. 
   Корнилова Т.В. Введение в психологический эксперимент.-М., изд-во МГУ. 1997.420с.
   
8. 
   Кохановский В.П. Философия и методология науки. Ростов-Дон. Феникс. 1999. 571с.
   
9. 
   Бейсенбаева А. А., Иванова Н.Д. Методика организации научных исследовании студентов при выполнении курсовых и дипломных работ по педагогике. Алматы., 1982.
   
10. 
    Статистические методы анализа информации в социологических исследованиях. / под ред Г.М.Осипова. Наука. 1979.
    

1. 
   Здравомыслов А.Г. Методология и процедура социологических исследовании. М., 1969.
   
2. 
   Панкратьев Е.И. Курсовые и дипломные работы студентов педагогического института. Семипалатинск. 1989.
   
3. 
   Береженева Е.В. Требования к курсовым и дипломным работам по педагогике. Москва, 1999.
   
4. 
   Гавриленко А.Г., Тусупова К.С., Тарасенко С.В. Оформление курсовых и дипломных работ. Семипалатинск, 2000.
   
5. 
   Скаткин М.Н. Изучение и обобщение опыта школ и учителей. М., 1969.
   
6. 
   Дж.Гласс, Дж.стэнли. Статистические методы в педагогике и психологии. М., 1976.
   
7. 
   Cмирнов С.Д. Педагогика и психология высшей школы. М. 1995.
   

Пәнді оқытуда білім алушылардың білімін ағымдық бақылаудың әр түрлері қарастырылуы мүмкін:

- ауызша сұрау – пәннің бір немесе бірнеше тақырыптары бойынша өтілген материалдардан кейін сұрақтарға жауап беру және жағдаятты талқылау түрінде жүргізілетін бақылау;

- жазбаша бақылау – курстың жеке тақырыптары бойынша сұрақтар мен міндеттерді шешу, жағдаятты талдау, практикалық тапсырмаларды орындау жұмыстары;

- аралас сұрау – бір немесе бірнеше тақырыптар бойынша бір мезгілде білімді бағалаудың ауызша және жазбаша формаларын қолдану;

- үй тапсырмаларын қорғау және көрсету – орындалуының дұрыстығын тексеру мақсатымен жеке және топтық тапсырмаларды, өтілген материалды жинақтау іскерлігін, тақырыптардың логикалық байланысын анықтайтын бақылау;

- пікірталас, тренингтер, дөңгелек үстелдер – өздігінен ойлау мен шешім қабылдау іскерлігін көрсетуге мүмкіндік беретін мәселелі сипаттағы сұрақтарды топпен талқылау;

- тестілер – білім алушылардың оқу жетістіктерін шынайы және сапалы бағалауға мүмкіндік беретін белгілі формадағы тапсырмалар (ашық, жабық, аралас).

Үлгерімді ағымдық бақылау оқу пәнінің әрбір тақырыбы бойынша жүреді және дәрісханалық және дәрісханадан тыс білімдерін бақылауды қамтиды. Ағымдық бақылауды бағалау (жіберу рейтингін бағалау) дәрісханалық сабақтағы ағымдық бақылау мен аралық бақылаудың (дәрісханадан тыс) бағаларынан құралады. Үлгерімді ағымдық бағалауда студенттің оқу жетістігі 100-ұпайлық шкаламен бағаланады, әр орындалған (сабақтағы жауабы, үй тапсырмасын тапсыруы, студенттің өзіндік жұмысы (СӨЖ), аралық бақылау) және ағымдық бақылаудың соңғы нәтижесі академиялық кезеңде алған барлық бағаларының АИС «Platonus» орта арифметикалық қосындысымен есептеледі. Аралық бақылау ағымдық бақылаудың бір бөлігі болып табылады. Аралық бақылаудың мақсаты – білім алушының пәннің бір бөлігі, оқудың белгілі бір кезеңінде өтілген тараулар (тақырыптар) бойынша жетістіктерін тексеру.

Пән бойынша қорытынды баға ағымдық бақылау мен қорытынды бақылау (емтихан бағасы) бағаларын қамтиды. Студенттің оқу пәннің бағдарламасын меңгерудегі ағымдық үлгерімі қорытынды бағаның 60% құрайды. Қорытынды бақылаудың бағасы оқу пәнінің қорытынды бағасының 40% құрайды.

Емтихан АИС ЖОО «Platonus» жүйесінде тестілеу түрінде өтеді. Қорытынды бақылаудың бағасы аралық бақылаудың 60% және емтиханның 40% құралады және төмендегідей есептеледі:

Сабаққа кешікпеу және босатпау;

Оқытушы ұсынған сабақ жоспарын мұқият орындау;

Аудиторияда ұялы телефонды пайдаланбау;

Белгілі себептермен босатылған сабақтардың тапсырмасын орындау;

Кітапханада және үйде өздігінен жұмыс істеу;

Этика нормаларын сақтау: тәртіптілік, тәрбиелік, адалдық, жауапкершілік;

Қарама-қайшылықтарды топта, оқытушымен бірге шешу;

1. 
   Ғылымның ұғымы, оның сипаттары, ғылымның парадигмасы
   
2. 
   Ғылым эволюциясы
   

Ғылым - адам қызметінің шеңбері болғандықтан, оның нәтижесі ақиқат критерийіне жауапты шыңдық туралы жаңа білім.

Расселдің пікірінше: «Ғылым адамы (мен түгелдей бәрін атап тұрғаным жоқ, яғни ғылым адамдарының көбі ғалым емес,- мен ғылым адамы туралы, оның қандай болуы туралы айтып тұрмын) – бұл ықыласты, абайлы, бірізгілікті, ол тек өз тәжірибесіндегі қорытындыларға сүйенеді және түгел жалпылауға дайын емес, ол теорияны тамаша, симметриялы және синтетикалық сипатта болғандығына қарап қабылдамайды; ол оңы бөлшектеп және қосымша зерттейді».

Рассел ғылым туралы түсінік бере отырып, ғылым - ол ең алдымен, көптеген бөлек мәліметтерді байланыстыратын, жалпы заңдылықтарды табуға ұмтылатын жалпы заң. Ғылым ақиқатты іздестіретін өнермен тең, бірақ ол өнерде жоқ практикалық манызға ие. Осыған орай ғылыми білімдердің қорғансыздық ерекше формасы пайда болады, яғни ғылым, өз жемісінің қалай қолданатының шешпейді. Ғылым адамдарға әдепті емес, мақсатқа жету жолын нұсқайды. Ал мақсат пен оған жету тілектері арасындағы қалау өмір түріндегі әдеп болып келеді. «Ғылым» деген термин бүгінгі күні ғылыми әдіспен алынатын білім жиынтығы. Ғылыми таным теориямен ғана жіктеліп қоймайды, ол ақиқатты іздестіру жолы. Ғылым адамның іс-әрекеті болғандықтан әдістермен сипатталады. Шыңдықты практикалық және теориялық игерудің тәсілдер мен операциялар жиынтығын «әдіс» деген ұғыммен белгіленеді. Осындай тәсілдер мен операциялар зерттеушінің қылықтарын басқаратың міндетті норма, ереже қасиеті деп аталған. Зерттеу нормасын кеңінен Т.Кун былай түсіндіреді. Ол ғылымның екі жағдайы бар бірі төнкеріс фазасы, екіншісі «қалыпты ғылым». «Қалыпты ғылым» бірсыпыра бұрынғы ғылыми жетістіктерге мықты сүйенетің зерттеу. «Қалыпты ғылым» деген терминмен «парадигма» деген термин байланысты. Парадигма – жаппай қабылданған эталон, заң, теория, оны практикалық қолдануы, әдіс, жабдық т.б. кіретін ғылыми зерттеу үлгісі. Бұл - ескі парадигманы жойып, оның орнына жаңасын еңгізетін ғылыми қоғамда қабылданған ғылыми іс-әрекеттің ережесі және стандарты.

Парагдиманың болуы ғылымның немесе бөлек ғылыми пәндердің жетілу белгісіне жатады. Ғылыми психологияда парадигманың қалыптасуы В.Вундтың еңбектері мен оның ғылыми мектептерінде бейнеленеді.

Ғылым адамға өз өмірін сақтап калу үшін қажетті білім негізінде пайда болды. Адам шөптерді қоректену және дәрі-дәрмек ретінде пайдалануды үйреніп, жануарлардың мінезін бақылап, оларды қолға үйретті, рудамен тәжірибе жасап, әртүрлі металдарды балқытып шығаруды үйренді. Табиғатпен алуан түрлі тәжірибе жасау барысында адам өзінің өмірін ыңғайлы етуге бағытталған көптеген әдіс-айланы ойлап тапты. Қазіргі замандағы біз ыңғайлылық, денсаулық және ойын - сауық үшін былай қарағанда өзінен өзі болуы керек сияқты көрінетін заттар мен құбылыстар ғылымның арқасында пайда болған. Қазіргі заманда ғылым түсінігінде, адамзат баласының жүріп өткен жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының құралдары мен әдістері болып табылған, ғылымның тарихи – мәдени құбылыс ретінде пайдалануының нысандары көрініс тапқан.

Егерде бар болмыс туралы ғылым саласы ғылым дәрежесіне ұмтылса, онда міндетті түрде мынадай сипаттар болу қажет:

• 
  өз объектісі болу тиісті
  
• 
  өз пәні болу тиісті
  
• 
  өз заңы, заңдылықтары, принциптері, әдістері, әдістемесі
  
• 
  өз категориялық аппараты: ұғым, категория, термин т.б.
  

Бұдан басқа, «ғылым» деп ғылыми әдіспен бүгінгі күні алынған білім жиынтығын айтамыз.

Ғылыми қызметтің нәтижесі болып текст, құрылымды кесте, графикалық тәуелдік, формула т.б. түрінде көрсетілетін болмысты жазу, процесс пен құбылыстардың болжауын түсіндіру жатады. Бірақ ғылыми таным теориямен аяқталмайды. Барлық ғылыми нәтижелерді шартты сатылап реттеуге болады: «эмпирикалық-теориялық білім» немесе «дара дерек-эмпирикалық жалпылау-модель-заңдылық-заң-теория»

Көне әлемде білімнің жеткіліксіздігінен табиғат күштері құдайдың құдіретті күші делініп, табиғатты зерттеушілер құдайдың абыздары деп саналды. Египеттегі астрономдар деп аталған осындай адамдар күнді аса үлкен сағат деп санап, ай мен жұлдыздардың орналасуына қарай, Ніл өзенінің тасу уақытымен көптеген мерекелерді тойлау мерзімдерін анықтап отырды. 365 күннен тұратын ең алғашқы календарды египет астрономы Имхотеп жасап шығарғандығы белгілі.

Өз кезегінде шумерлер (б.э.д. 4000-3200 жыл бұрын) есептеудің ондық жүйесін ойлап тауып, өздерін шебер математик және астрономдар ретінде таныта білді.

Вавилондықтар (б.э.д. 1900-600 жыл бұрын) көп жылдық бақылаулардың нәтижесінде құрастырылған, планеталардың жылжуын сипаттайтын кестелерді пайдаланып, жұлдыздар мен планеталардың қозғалуы жайлы жорамал бере білді. Сонымен қатар вавилондықтар календарды жетілдіріп, болашақты болжауға тырысты. Вавилондықтар жұлдыздарды өз құдайларының атымен атады. Вавилондықтардың білімі ертедегі гректер астрологиясының негізі болып табылды.

Жалпы қабылданған ұғым бойынша қазіргі заман ғылымының бастамасы – ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің ойшылдарының еңбектеріне сілтеме жасаған қазіргі заман ғылымының негізін салушы Н.Коперник, И.Кеплер, Г.Галилей қуаттады. Ертедегі гректердің адамды қоршаған әлемді зерттеуінің тереңдігі соншалық, олар түрлі бақылау жұмыстар, есептеулер жүргізіп, қоршаған дүниені классификациялауының арқасында, өздерін қоршаған әлемде бақыланып отырған құбылыстар мен заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта зерттеу қажеттігін түсінді. Ертедегі гректердің ең басты жетістіктерінің ішінде заттардың атомдық құрылысы жөніндегі ілімді шығарып, академия мен лицейлерді оқу мекемелері ретінде ашуы болып табылды. Ежелгі гректердің атом жөніндегі көзқарастары Р.Бойль, И.Ньютон, М.В.Ломоносов, Авогадро, Лавуазье, Менделеев секілді көрнекті табиғат зерттеушілерінің еңбектеріне үлкен ықпал етті. Ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінің нәтижесінде, олардың идеяларына сәйкес атомдық құрылыс тәжірибе жүзінде дәлелденбей тұрып-ақ, заттардың физикалық-химиялық құрылысы жөніндегі теориясы жасалды. Аталған теорияның негізінде Х1Х ғасырда химия саласында ғалымдар тамаша жетістіктерге жетті.

Гректердің идеялары Европаға арабтар арқылы таралды. Ежелгі гректердің барлық еңбектері бізге араб тілінен латын тіліне аудармалары бойынша таныс. Араб ғалымдары антикалық дәуірдің идеяларын сақтай біліп, оларды ортағасырлық Европаға жеткізе білді. Ортағасырлық арабтар, кейін римдіктер ие болған ертедегі гректер философиясы мен білімін тек игеріп қана қоймай, сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. Араб әлемінде әсіресе 900 – 1200 ж.ж. аралығы ғылым мен өнер шарықтап тұрған дәуір болды. Араб ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың ақындары бірінші болып математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең шығарды. лкен қалалардың көркейіп, өсуі медицинаның дамуына ықпал етті. Қазіргі Өзбекстанның жерінен шыққан Абу Али Ибн Синаның (Авиценна) "Медицина канондары" атты еңбегі XІV ғасырға дейін дерлік барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде пайдаланылды.

Араб ойшылдары ғылымға тек қана методологиялық нұсқаулар ғана емес, сондай – ақ көптеген терминдер енгізді: аль хебри - алгебра, аль хемия- алхимия, аль хогол-алкоголь және т.б. Ғылыми құбылыстар әдетте көптеген латын және грек сөздерімен белгіленеді де, олар көп жағдайда терминдер ретінде қалыптасады. Ал араб оқымыстылары болса сол терминдерді ойлап тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән түсініктері мен терминдерден құралған тілі болатындығы белгілі. Грек тілінің көптеген сөздері латын сөздерімен қатар ғылыми терминдер түрінде қолданылады. Бірақ терминдердің өзін арабтар ойлап шығарған.

Білім ұрпақтан ұрпаққа кітаптар арқылы жеткізілді, кітаптар қолмен көшіріліп отырды. Кітаптарды көшірумен жазба жазушылар айналысты. Осы себепті кітаптар өте аз болды және өте қымбат тұрды. Қағаз бен кітап басып шығару пайда болысымен, кітапты қолмен көшіруші бір жылда жаза алмайтын парақты, кітапты басып шығарушы бір күнде басып шығара алатын дәрежеге жетті. Кітаптар мен брошюралар көпшіліктің қолына тиді, бұл жағдай жаңа идеялардың кеңінен таралуына тікелей әсер етті.

Ең алғашқы басылым VІІІ ғасырда Жапонияда жарық көрді деп есептеледі. Бұл ойып жазылған ағаш қалыптардан көшіріліп басылған, түрлі суреттер, қолтаңбалар салынған дұғалар болды. («Алмас сутра – б.э.д. 868 жылы ең алғашқы басылып шыққан кітап). Осындай қалыпты жасап шығаруға өте көп уақыт қажет болды, оның үстіне бұл қалып тек бір ғана бетті басып шығаруға мүмкіндік берді. Шамамен, 1045 жылы Қытайдың императорлық сотының мүшесі Ли Чен құрамалы шрифтті ойлап тапты. Ол әрбір қытай иероглифін саздан жасап, олардың әрқайсысын темірден жасалған арнайы рамаға орналастырды. Бұл белгілерді қажетінше құрастырып, қайта бөлшектеп, орналастырып, жаңа беттер жасауға болатын еді.

XV ғасырда қытайдың баспа тәсілдерімен таныс емес, немістің алғашқы баспашысы Иоганн Гутенберг (1400-1468 ж.) баспа шрифтерін өз бетінше жеке құрастырып шығарды. Ол әрбір әріпті темірден құйып жасады. Сөздерді құрайтын әріптер бір ағаш рамаға жиналып, преске орналастырылды, осыдан кейін оларға бояу жағылып, бір парақ қағаз салынды. Осындай әдіс бір беттің мыңдаған экземплярын шығарып, одан кейін келесі беттерді басып шығаруға мүмкіндік берді. 1500 жылға қарай Италияда –100, ал Испанияда – 30 баспа станоктары іске қосылып, қызмет еті.

Қазіргі заманғы ғылым ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы жаңа европалық цивилизацияның негізінде кітап басып шығару кең таралғаннан кейін пайда болды. Кітап басу бұл кезде коммерциялық қызмет, яғни пайда табудың бір түрі ретінде дамыды. Неміс философы К.Ясперс ғылымның қалыптасуының екі кезеңін көрсетеді:

1 кезең - ғылымның логикалық және әдістемелік қалыптасуы, яғни ертедегі грек ғылымы және Қытай мен Индиядағы ғылыми танымның алғашқы қайнар көздерінің қалыптасуы;

2 кезең- қазіргі заманғы ғылымның орта ғасырдың соңында пайда болып, XVІІ ғасырда бекінуі. XVІІ ғасырда біз ғылыми революция туралы сөз қөзғауға мүмкінді беретін жаңалықтар мен әрекеттер жасалды. Осы кезеңде ғылымның радикалды жаңа әдістері мен ұсынылып, танымның жаңа қағидалары ұсынылды.

Рене Декарт - француз математигі және философ, Галилео Галилей – италияндық астроном, Уильям Гарвей – ағылшын дәрігері, Иоганн Кеплер – неміс астрономы, Исаак Ньютон – ағылшын математигі, механик, физик және астроном, Роберт Боиль – ағылшын химигі және физик, голландиялық Ханс Янсен ойлап тапқан микроскопты жетілдірген ағылшын оқымыстысы Роберт Гук және басқа да ғалымдар қазіргі заманғы ғылымның негізін салды. Бұл ұрдістің негізгі себебі, XVІІ ғасырда ғылымның халықтың әл-ауқатын көтеру және адамның табиғатқа деген үстемдігін орнатудың тәсілі ретінде қарастырылуында болды. Декарттың замандасы Ф.Бэкон ғылымды табиғатты бағындырудың құралы ретінде көрсетіп, ғылым дамуының қажеттілігін негіздеуге көп күш жұмсап, "Күш - білімде" деген әйгілі афоризмін ұсынды. Ф.Бэкон тәжірибені табиғатты зерттеп, танып табиғат - ананы қинаудың негізгі әдісі деп қарастырды. Ф.Бэкон тәжірибелік танымның міндеттерін анықтай отырып "зерттеу", "тексеру","сынау" секілді бірнеше мағыналарға ие “іnquіsіtіon” – сөзін қолданды. Осындай ғылыми инквизициялардың нәтижесінде табиғаттың құпиялары ашылды (орыстын “естествоиспытатель” сөзімен салыстырыңыз). Жоғарыда көрсетілгендерге сәйкес XVІІ ғасырда Лондонда Корольдік ғылыми қоғам (1662 ж.) және Парижде Корольдік ғылыми Академия (1666 ж.) құрылды.

Осы кезеңнен бергі ғылыми ойды төмендегідей екі түрде сипаттауға болады: 1) нәтиже беріп, оны қайта тексеруге мүмкіндік беретін тәжірибеге сүйену; 2) ары қарай бөлшектенуге келмейтін аса қарапайым элементтерді іздестіруге бағытталған аналитикалық көзқарастың үстемдігі (редукционизм).

Көптеген ғалымдардың көзқарастары бойынша, қазіргі заманғы ғылымның бастамасының Европада XVІІ ғ. пайда болуы кездейсоқ жағдай емес. Ғылымның пайда болуының себебі – рационалдылыққа сүйенген жаңа европалық мәдениеттің ерекшеліктері. Яғни рационалдылық ғылымның пайда болуы мен дамуына орасан зор ықпал жасап, батыс мәдениетінің феномені болып табылды. Ғылымның дамуының әлеуметтік қозғаушы күштердің бірі ретінде жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет етіп дамып келе жатқан капиталистік өндірісті көрсетуге болады. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның өндіргіш күші ретінде ғылымға деген сұраныс туды. Сонымен қатар жаңа ғылымға тән жаңа мақсаттары пайда болып, олар ертедегі ғалымдардың ұсынған мақсаттары мен міндеттерінен елеулі түрде өзгешеленді.

Батыс мәдениеті әдетте рационалды деп аталатындығы белгілі, сол себепті болар, ол капиталистік өндіріспен өте жақсы ұласып кетті. Батыс мәдениеті еңбек пен техникалық жаңалықтардың бөлінуі есебінен барынша мол табыс табуға мүмкіндік беретін аса рационалдық жүйе ретінде қалыптасты.

Қазіргі заманғы ғылымда батыс мәдениетінің өзіне ғана тән ерекшелігі ғылымның іс - әрекеттік бағытталуы. Себебі, егер де жасалынып жатқан жұмыстың нәтижелілігіне көзі жетпесе, бір де бір капиталист ғылыми зерттеулерге қаражат бөлмейді.

Алайда барлық ғылыми жаңалықтар мен пікірлер бірдей оң көзқараспен қабылданған жоқ. Мысалы, Бартелеми Тимоньенің иненің құлағын, әдеттегідей иненің соңына емес басына орналастаруы (1830 ж.) тігін машинасын жасап шығаруға мүмкіндік берді. Бірақ тігін машиналары жасалып шығарыла бастаған кезде, тігіншілер жұмыссыз қалудан қорқып, 80-ге тарта тігін машинасын қиратып тастағандығы белгілі. Осыған ұқсас кітап басып шығарудағы Гутенбергтің жетістіктеріне саудагер Иоганн Фуст назар аударып, Гутенбергке алғашында қаржылай көмек көрсеткенімен, кейін 1455 жылы тез пайда табу мақсатында Гутенбергке қарсы сот ісін бастаған. Сот ісін жеңген ол барлық әріп теретін станоктарды тәркілеп тартып алып, Гутенбергтің көмекшісі болып жұмыс істеген күйеу баласымен бірге жаңа іс ашқандығы да тарихта белгілі. Жыл сайын пайда болып жатқан дәлелдемелерге, сондай – ақ 1967 және 1982 жылдары Ватиканның эволюцияның глобальдік сипатқа ие болғандығын ресми түрде мойындағаның танығандығына қарамастан, эволюциялық теория діни қайраткерлер тарапынан сенімсіздікке, түрлі сын мен тіпті оны жоққа шығарушылыққа ұшырауда.

Қазіргі заманның ғылымы қоғам мен адамды қоршаған ортаны өзгертудің және оны танып-білудің аса қуатты құралына айналды. Оған көз жеткізу үшін ұялы телефондар мен интернет, автомобильдер мен көшедегі тығырықтар, бай өмірдің насихатты, жұмыссыздық пен көшелердегі қайыршылықты еске түсіру жеткілікті. Бұның барлығы капитализм деп аталатын қоғамдық формацияның өзіне тән белгілері. Осы формацияның және капиталистік қатынастардың негізі ретінде техникалық мәдениет пен қоршаған орта ресурстарын экстенсивті пайдалану болып табылады. Қоғамдық қатынастардың бұл түрі жаратылыстанушылық және техникалық ғылымдардың қоғамның басты өндіруші күштері ретінде қарастырылып, пайдалануының негізінде дамып, пайда болған.

Басқа сөзбен айтқанда, ғылымның дамуының әлеуметтік қозғаушы күші болып жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет еткен капиталистік өндіріс болып табылды. Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамның өндіргіш күші ретінде ғылым қажет болды. Сталиндік типтегі социалистік жүйенің құлауы жаңа капиталистік қатынастардың бүкіл әлемге тарауына әкеліп соқты. Сол себепті қазіргі сәтте капиталистік техникалық мәдениет өзіне тән қарама-қайшылықтарына қарамастан қазіргі заманның әлемдік қауымдастығының идеалы және бас иетін құдайы тәрізді болуда. Сондықтан барлық мемлекеттер аса қуатты капиталистік елдер секілді пайда табудың жолына түсіп отыр.

Тақырып №2. Ғылыми таным

Жоспар:

1. 
   Ғылыми танымның құрылымы
   
2. 
   Ғылыми танымның әдістері
   
3. 
   Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары
   

Ғылымды - эмпирикалық тексеру немесе математикалық дәлелдемелерге негізделген дүние танымның ерекше рационалды әдісі деп таниды.

А.А.Горелов, аңызға айналған Ньютон ашқан бүкіл әлемдік тартылыс заңның ашылуың мысал ете отырып ғылыми танымның құрылымын оригиналды түрде талдап қарастырды. Осы аңыз бойынша Ньютонның басына кенеттен алма құлап, сол мезетте Ньютонның ойында бір керемет ой пайда болып, ол бүкіл әлемдік тартылыс күші туралы заңды ойлап тапты деп саналады. Бұл жерде алманың Ньютонға дейін көптеген адамдардың бастарына қанша түссе де, олардың ойларына ешқандай ойдың кірмегендігі қарастырылмағандығын көрсеткен дұрыс.

Сонымен эмпирикалық факт – яғни алманың түсу оқиғасын қарастырайық. Бұл жерде көрсетілген оқиға ғылыми зерттеудің бастапқы нүктесі болып ғылыми фактіге айналды. Шынымен де алмалар үнемі құлап тұрады ма жоқ па деген сұраққа келесі алманың құлауын күтуге де болады. Біздің бұл әрекетімізді зерттеудің әдісі немесе тәсілі деп қарастыруға болады. Бұл тәсіл бақылау деп аталып, жаратылыстанудың кейбір салаларында ол зерттеудің жалғыз эмпирикалық әдісі болып табылады. Мысалы, астрономияда.

Алайда алманың өздігінен құлауын күтудің ешқандай да қажеттілігі жоқ. Оның орнына алма ағашын сілкіп, яғни тәжірибе жүргізіп зерттеу объектісінің реакциясын бақылауға болады. Тәжірибе жүргізу барысында біз табиғатқа сұрақ қойып, одан бізге түсінікті жауап күтеміз. Ғылыми эксперименттің ерекшеліктерінің бірі – оны зерттеуші кез келген уақытта жүргізе алады.

Алма ағашын сілкілеп көру сияқты қарапайым тәжірибенің нәтижесінде біз барлық алмалардың бірдей екендігін байқаймыз. Бірақ физикалық заңдылықты ашу үшін тек алмалар ғана жеткіліксіз. Ол үшін бізге басқа да денелерді қарастыру қажет және олардың неғұрлым бір – біріне ұқсамауы соғұрлым тәжірибе үшін пайдалы.

Байқап қарасақ, барлық денелер оларға белгісіз бір күш әсер ететіндей Жерге құлайды екен. Бірақ Жерге барлық денелер құламайды. Мысалға Ай, Күн және басқа да Жерден алыс аса ірі және салмағы үлкен аспан денелеріне қатысты жағдай мүлдем басқаша. Яғни біз бұл жерде әртүрлі денелердің бір-бірінен ерекшеліктерін анық байқаймыз, бұл әрине ойланатын жағдай. Сыртынан қарағанда мүлдем бөлек көрінетін денелердің өзара ортақ белгілері бар ма? Әртүрліліктерінен ұқсастық табу – бұл ғылыми зерттеудің міндетті кезеңі. Бірақ барлық денелермен эксперимент жүргізу мүмкін емес.

Денелердің айырмашылықтарындағы аналогияларды іздестіріп табу- ғылыми зерттеулердің ең қажетті кезеңі. Барлық денелерге дерлік тәжірибе жүргізуге болмайды.

Егер де біз, бәрібір де тәжірибе қажет деп табатын болсақ, оны модельдермен, яғни мөлшері мен массасы дененің өзімен салыстырғанда пропорционалды түрде бірнеше есе кішірейтілген денелермен жүргізуге болады. Модельді эксперименттің қорытындысын кәдімгі қалпындағы денелер үшін пропорционалды түрде қолдануға болады.

Модельді эксперименттен де басқа, яғни ойша тәжірибе жүргізуге де болады. Ол үшін, шынында жоқ денелерді ойша елестетіп, оларға ойша тәжірибе жасау қажет.

Бұдан соң эмпирикалық зерттеулердің қорытындысын жазу, яғни зерттеу қорытындыларын қағаз бетіне түсіру қажет. Бірақ қорытындыларды жазу, зерттеудің нәтижелерін жалпылап, түсініктер мен терминдердің мәнін қолда бар теориялық білімнің негізінде түсіндіру қажет.

Түсініктер қалыптастыру - зерттеудің келесі теориялық деңгейіне жатады, бұл деңгей эмпирикалық емес, теориялық болып табылады. Ғылымда түсініктер мен терминдер ерекше рольге ие. Терминді түсіндіру (басқа сөзбен айтқанда түсінікті анықтау)- қарастырылып отырған заттың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді. Ғылыми терминдер мен белгілер – бұлар толық қолданылса өте көп орын алатын, сол себепті шартты түрде қысқартылған түсініктер.

Ғылыми ережелердің фальсификациялануы қағидасы, яғни олардың тәжірибеде тексеріліп және жоққа шығарылуы, ғылымда қарсылықсыз қабылданып отырған жағдай.

Танымның бір саласына қатысты бірнеше заңның жиынтығы теория деп аталады. Тәжірибеде дәлелденген теория осы мәселе жөніндегі белгілі эмпирикалық фактілерді ескі теорияға қарағанда жоғарырақ деңгейде түсіндіретін жаңа теория шыққанға дейін, сондай – ақ осы теорияны жоққа шығаратын жаңа эмпирикалық фактілер пайда болғанға дейін дәлелі болып есептеледі.

Ғылыми танымның құрылымдық схемасын төмендегіше беруге болады: эмпирикалық факт  ғылыми факт  бақылау  реалды тәжірибе  модельдік тәжірибе  ойша тәжірибе  зерттеулер қорытындысын эмпирикалық деңгейде бекіту  эмпирикалық жалпылау  қолда бар теориялық білімді қолдану  гипотеза құру  оны тәжірибе арқылы тексеру  жаңа түсініктерді қалыптастыру  терминдер мен белгілерді енгізу  олардың мәнін анықтау  заң шығару  теория ойлап шығару  оны тәжірибеде тексеру  қажет болған жағдайда қосымша гипотезалар жасау.

Сонымен біз ғылымның – бақылау, тәжірибе, гипотеза, теория және аргументтерден құралатындығын анықтадық. Өз кезегінде ғылымның мазмұнын қарастыратын болсақ, бұл – бақылау және тәжірибемен дәлелденген эмпирикалық жалпылаулар және теориялар жиынтығы. Сондай ақ, бұл жерде теория мен аргументтерді ойлап шығарудың шығармашылық процесінің тәжірибе мен бақылаудан кем рөл атқармайтындығын көрсету керек.

Жоғарыда айтылғанның нәтижесінде ғылыми зерттеудің құрылымы өте күрделі деген қорытындыға келеміз. Ғылымда қүдіретті күштің көмегімен ешқандай құбылыс жүзеге аспайды, осыған сәйкес Ньютонның басына алма құлауы мен оның бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашуының арасында аса үлкен ара қашықтық бар. Бұл қашықтықты тек табиғатта орын алып жатқан құбылыстарды ұзақ уақыт бойы бақылау, тәжірибе жүргізу, болып жатқан процестерге байланысты ой қорыту, жаңа түсініктерді ойлап табу және т.б әрекеттерді жүзеге асыру арқылы ғана игеруге болады. Бірақ ғалым күрделі ойларға шомып, ұқсас процестерді салыстырып отырғанда оның басына алманың құлауы, ғылыми жаңалықтың аяқ асты пайда болуына ықпал етуі де мүмкін.

Ғылыми танымның әдістері

Жоғарыда сипатталған ғылыми зерттеулердің құрылымы, кең мағынада ғылыми танымның тәсілі немесе ғылыми әдістің өзі болып табылады. Әдіс – бұл белгілі бір қорытындыға жетуге көмектесетін әрекеттердің жиынтығы. Эмпирикалық ғылымның негізін салушылардың бірі - Ф.Бэкон танымның әдісін циркульмен салыстырған. Әрбір адамның ойлау қабілетінің деңгейі әртүрлі, сол себепті барлық адамдардың жетістікке жетуге деген мүмкіндіктерін теңестіру үшін белгілі бір құрал керек. Ғылыми әдіс осындай құрал болып табылады. Сондай – ақ, әдіс адамдардың мүмкіндіктерін теңестіріп қана қоймай, олардың іс - әрекетін біркелкі жасап, ғылыми зерттеулердің ұқсас нәтижесін алуға ықпал етеді.

Қазіргі заманғы ғылым белгілі методологияға, яғни қолданылатын әдістердің жиынтығына негізделген. Осыған қоса әрбір ғылым саласы тек қана арнаулы объектіге ғана емес, сол объектіге сәйкес арнаулы әдіске де ие болады.

Зерттелетін заттардың әртүрлілігінен пайда болатын, жаратылыстану ғылымы мен гуманитарлық танымның методологиялары арасында бірқатар айырмашылықтар бар. Жаратылыстану ғылымы методологиясында заттың жеке ерекшіліктері ескерілмейді, себебі ол баяғыда қалыптасып зерттеушінің назарынан тыс қалған. Мысалы, тарих ғылымында заттың пайда болуын, оның жеке ерекшіліктерінің толығымен қарастырады. Әлеуметтік танымның методологиясы жаратылыстану методологиясынан пәннің өзіндегі айырмашылықтары бойынша ажыратылады: 1) әлеуметтік таным өзін - өзі жоюшы нәтижеге алып келеді (“биржаның заңдарын білу осы заңдардың өзін жоюға әкеліп соғады”-деп жазды кибернетиканың негізін салушы Н.Винер); 2) егер жаратылыстану ғылымдары танымында жекелеген фактілер бірдей болса, әлеуметтік танымда ондай емес. Сондықтан, әлеуметтік таным методологиясы фактілерді жалпылап қана қоймай, сонымен бірге ол аса үлкен маңызға ие индивидуалды фактілермен жұмыс істейді. Осы фактілерден объективті үрдіс пайда болып, солармен де түсіндіріледі. Гуманитарлық таным методологиясының өзіне тән ерекшелігі осында.

Қазіргі заманғы ғылымда жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың методологияларының бір-біріне жақындасу тенденциясы байқалуда, бірақ олардың негізгі және қағидалық айырмашылықтары әлі де сақталуда.

Ғылыми әдістер эмпирикалық және теориялық әдістер болып бөлінеді.

Эмпирикалық әдістерге төмендегілер жатқызылған:

1) бақылау – объективті шынайылықты арнайы түрде қабылдау;

2) суреттеу – объектілер туралы мәліметті табиғи және жасанды тілдің көмегімен бекіту;

3) өлшеу- объектілерді ұқсас қасиеттері немесе белгілері бойынша салыстыру;

4) тәжірибе жасау – құбылыс қайталанған кезде қажетті жағдайлар қайталакғанына байланыстыөзгерістерді арнаулы дайындалған орындар арқылы бақылау.

Зерттеулердің теориялық деңгейіндегі ғылыми әдістерге төмендегілер жатқызылады:

1) формаландыру - зерттеліп отырған шынайы процестердің мағынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер құру;

2) аксиомаландыру – дәлелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғни дәлелдеуді қажет етпейтін тұжырымдардың негізінде теория құру;

3) гипотетикалық - дедуктивтік әдіс – нәтижесінде эмпирикалық фактілер тұжырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың жүйесін жасау.

Зерттеу әдістерінің классификациясы аса күрделі мәселе болғанның өзінде де, дәстүрлі түрде оларды үш топқа: жалпы ғылыми, интерғылыми және жеке ғылыми әдістерге бөлу қабылданған. Жалпы ғылыми әдістер барлық ғылым салаларына тән және оларды біріктіретін зерттеу объектісінде пайдаланылатын логикалық әдістерді, яғни: бақылау мен тәжірибе, анализ бен синтез, жорамал мен гипотеза, индукция мен дедукция, аналогия, классификация мен систематизация, генетикалық әдіс, т.б. біріктіреді. Интерғылыми әдістерге – экстрополяция, интерполяция, модельдеу, ретроспекция, эксперттік бағалау, т.б. жатады. Жеке ғылыми әдістердің көптеген ғылыми топтары бар.

Жалпы ғылыми әдістер ішінде төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:

- анализ – жан-жақты зерттеу мақсатында бүтін бір затты құрамдас бөліктерге (жақтарына, белгілеріне, қасиеттеріне және т.б) бөлу;

- синтез – заттың құрамдас бөліктерін біртұтас затқа біріктіру;

- абстракциялау - зерттеліп отырған құбылыстың қажетті емес қасиеттері мен қарым-қатынастарынан зерттеуге керек қасиеттері мен қарым-қатынастарын бөліп алу;

- жалпылау – объектілердің жалпы белгілері мен қасиеттерін анықтауға мүмкіндік беретін ойлау әдісі;

- индукция – жеке қорытулар негізінде жалпы тұжырым жасауға мүмкіндік беретін зертеу мен талқылау әдісі;

- дедукция – жалпы тұжырымнан жеке тұжырым жасауға мүмкіндік беретін талқылау әдісі;

- аналогия – объектілердің бірдей белгілерінің ұқсастығы негізінде олардың ұқсастығы туралы айтуға үмкіндік беретін таным әдісі, басқаша айтқанда, аналогия - ғылымның бір саласындағы қатынастардың, оның екінші саласына транспозициялануы, мысалға: тарихи аналогия, кеңістіктік аналогия және т.б

- классификация- зерттелетін пәннің зерттеушіге қажетті маңызды белгілері бойынша түрлі топтарға бөлу (әсіресе, биология, геология, география, кристаллогрфия, т.б. ғылымдардың түрлі бөлімдері).

Зерттеу процесі барысында төмендегідей интерғылыми әдістер қолданылады:

 экстрополяция – ойдың дамуы немесе белгілі бір тарихи кезеңдегі тенденциялардың ашылуы, яғни жасалған заңдар мен тұжырымдардың бақылау аймағынан басқа аймаққа ауысуы;

 интерполяция - құбылыстардың динамикалық қатарында көрінбейтін, бірақ осы қатар мүшелерінің арақатынасын ашу негізінде параметрлерді, функцияларды, көрсеткіштерді табу;

 модельдеу – шынайы түрде бар процестер мен құбылыстардың логикалық, информациялық және графикалық құрылымын жасау, яғни объектілерді жеңілдетілген түрінде бейнелеу; модельдеу – түпнұсқаның зерттеушіні қызықтыратын қажетті жақтарының дәлме – дәл көшірмесін түсіру арқылы зерттеу;

 ретроспекция- объектінің жүйелі түрдегі сипаттамасын алу үшін зерттеу объектісінің тарихи дамуын зерттеу, яғни оның әртүрлі уақыт кезеңдеріндегі дамуының динамикалық қатарын зерттеу;

 эксперттік бағалау - эксперттің немесе эксперттердің тұжырымдары мен ойлары;

Күрделі құрылымды объектілерге анализ жасау үшін төмендегі әдістерді қолданады:

- декомпозиция – үлкен жалпы бір мақсатты бірнеше топтарға бөлу;

- селекция – зерттелуге келетін варианттарды іріктеп алып, маңызы жоқ фактілерді алып тастау;

- агрегирование – жекелеген сипаттамаларды жалпы сипаттамаға біріктіру.

Егер объектінің құрылымы жүйесіз болса, оны талдау үшін дезагрегациялау, яғни жалпылаушы сипаттамаларды жеке сипаттамаларға жекелендіреді.

Жоғарыда айтылып өткен әдістердің немесе тәсілдің ешқайсысы да, дара түрде зерттеудің негізіділігін, дәлділігі мен дәйектілігін қажетті деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті зерттеуде жоғары нәтижеге жету үшін олардың бірнеше түрінің жиынтығын пайдалану ғана тиімді бола алады.

Ғылыми танымның логикасы мен парадигмалары

Зерттеу құралдарына түрлі процедуралар, әдістер, тәсілдер, әдістемелер, жүйелер мен әдіснамалар кіреді. Бұл түсініктер төмендегі логикалық қатарды құрайды. Әдіс - зерттеу барысында белгілі бір қорытынды алуға бағытталған, бір немесе бірнеше метематикалық, немесе логикалық операциялардың теорияға немесе практикаға негізделген түрі. Процедура – белгілі бір операциялар жиынтығының орындалуын қамтамасыз ететін іс-әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл – күрделі әдіс болып табылады, ол зерттеу барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің жиынтығы. Әдістеме – бір немесе бірнеше әдістер жиынтығына негізделген зерттеу жолдары, немесе олардың жиынтығына негізделген әдістер. Әдіснама - зерттеу әдістері, жүйелері мен методтары жөніндегі білімнің жиынтығы. Жүйе – күрделі құбылыстар мен процестерді зерттеу үшін қажетті техникалық құралдар мен методикалардың жиынтығы.

Ғылыми танымның нәтижелері түсініктерді қалыптастырумен аяқталады. Ғылымның түсініктілігі бір-бірімен тығыз байланысты аксиомалар, теоремалар мен тұжырымдардың қатаң логикалық құрылысымен түсіндіріледі. Түсініктер көп жақты құрылымға біріктірілген. Теория – бұл түсініктің кеңейтілген түрі. Кез келген ғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдің геометриясы, кванттық механика, не қазіргі заманғы космогония - түсініктердің қалыптасуының мысалы бола алады. Түсініктердің қалыптасуы - үздіксіз жүретін күрделі үрдіс. Әрбір ғылым белгілі бір заңдылықтарға бағынатын түсініктер жүйесі болып табылады.

Ғылым кумулятивті үрдіс деп аталатын тек қана фактілердің жай жиынтығы емес. Фактілерді әдетте гипотеза мен теориялар арқылы түсіндіруге тырысады. Олардың ішінде белгілі бір кезеңде парадигмаға айналатын жалпыға ортақ немесе фундаменталды теория болады. Кезінде осындай парадигма ретінде Ньютонның аспан және жер денелерінің қозғалыс теориясы қарастырылды, өйткені, бұл теорияға нақты механикалық процестерді зерттеуші дерлік ғалымдар сүйенді. Дәл осылай, электрлік, магниттік, оптикалық және радиотолқындық процестерді зерттеуші барлық ғалымдар Д.К.Максвелл жасаған электромагниттік теорияның парадигмасына сүйенді.

Ғылыми революцияларды талдау үшін, ғылымға парадигма /берілген білімдер саласындағы белгілі бір тарихи кезеңдегі ғалымдардың зерттеу практикасы соларға қарап ұйымдастырылатын негізгі ғылыми жетістіктер жүйесі /теориялар, әдістер/ жүйесі/ түсінігін енгізген америкалық ғалым Томас Кун (1922-1996 ж.) олардың ерекшелігін – бұрынғы парадигманың жаңа парадигмаға ауысуы, яғни зерттеліп отырған процестердің жаңа, терең және күрделі түріне ауысуын көрсетіп кеткен. Оның пікірі бойынша ғылымның дамуын екі кезеңге бөлуге болады:

- қалыпты кезең, бұл кезде ғалымдар парадигманы жеке, арнаулы сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланаған;

-экстраординарлық кезең - жаңа парадигманы іздеу кезеңі.

Осындай қөзқараста жаңа парадигманың бұрынғы зерттеулермен ешқандай байланысы жоқ бола тұрып, оның өзінің пайда болуы түсініксіз болатыны сөзсіз. Шын мәнінде, парадигмаға қарама-қарсы аномалиялық фактілер мысалдарынан – анализ, бағалау сияқты процестердің ғылымның кәдімгі даму кезеңінде-ақ пайда болып жатқандығын байқауға болады. Сондықтан ғылымның дамуының көрсетілген кезеңдерін бір біріне үзілді – кесілді қарама - қарсы қою негізсіз болып, бұл көзқарас көптеген ғалымдардың тарапынан қарсылыққа кездесті.

1. 
   Психологиялық білім және оның маңызы
   
2. 
   Психологиялық кәсіби дайындық жүйесіндегі ғылыми шығармашылықтың орны
   
3. 
   Психологтың әдіснамалық мәдениеті
   

19 ғ. ортасында О. Конт, позитивизмнің негізін қалаушы, адамның білімінің даму тұжырымдамаларын ұсынды. Ол бірізгілікті бірін-бірі ауыстырып отыратын білім формасын қарастырды:

1) діни- салт-дәстүр және жеке сенімге негізделген;

2) философиялық-рациональды және өз мәні мен ақылға сыйымды автордың интуициясындағы тұжырымдамаға негізделген;

3) позитивті-мақсатты бағытталған байқау немесе эксперимент барысында тіркелген деректер негізіндегі ғылыми білім.

Конттың пікірінше адамзат білім формасын өзгертіп отырады, жеткіншек жетіліп киімін ауыстырған сияқты, бірақ ол басқаша модалық пікірде емес. Адамзат білімінің ескі формасы (діни және философиялық) түбінде солады да мәдениет тарихын зерттеушілер пәні болуы тиісті деген.

Бірақ, позитивті білімнің женістеріне қарамастан 20 ғ. философиялық және діни білімдерді жоққа шығармаған.

Әртүрлі білім формасы, тірі табиғаттағы бір уақытта өмір сүріп, әр деңгейде орын алатын мысалы, өсімдіктер және сүтқоректілер, құрт және жәндіктер т.б. сияқты, өмірде білім де қатар дамып жүріп отырады.

«Психология» термині адамдардың әр түрлі практика және білімдерінде қолданылып отырады.

Біріншіден, психика жайлы, басқа адамдардың мінез-құлқысы, өзінің және басқа адамдардың жан дүниесінің даму ерекшеліктері және заңдылықтары туралы адамдардың тұрмыстық білімдері жүйесіндегі психология бар. Осы «тұрмыстық психология» ғылыми психология саласының зерттеу пәні болды.

Дәстүрлі, тұрмыстық білім табиғи тілде «natural language» деген мағнада адам психиқасының қасиетін, мінез-құлқын, жеке қасиеттерін түрткілерін сөзбен жазып жеткізу.

Жан туралы діни пікір де табиғат туралы дәстүрлі «тұрмыстық» білім негізінде пайда қалыптасады.

Екіншіден, «философиялық білім» деген де түсінік бар. Психикалық шындықтың табиғаты туралы сауал негізгі болып келеді. Не алғашқы, не соңғы (материя немесе идея ма ) деген сұраққа жауап беретіндей философтар псхика туралы тұжырымдар туғызған.

Үшіншіден, «психология» терминін 19 ғ. пайда болған ғылым деп түсінген, оның өзі дербес және материалды негізі болғандықтан әдістер қолданылып зерттеуге болатын ғылым. Психология ғылым ретінде әдіснама қабылдауы 19ғ. аяғы-20ғ. басы еді.

Осы уақытта неміс философы В.Дильтей де «рух туралы ғылымды» сыртқы әлем туралы ғылымнан бөлек қарастыру керек деп ұсынған. Сөйтіп бірінші қатарға - философия, этика, эстетика, лингвистика, құқық т.б., екінші қатарға - физика, химия, геология, биология т.б. табиғи таным ғылымдарды жатқызса, психологияны іргелі ғылым деп анықтаған, яғни осы ғылым рух туралы ғылымдардын бастапқысы деген.
Психологиялық кәсіби дайындық жүйесіндегі ғылыми шығармашылықтың орны

Қоғам өмірінің жаңарып жаңғыруы, демократиялық өзгерістерге бет бұруы психолог кадрлар даярлау ісіне назар аударуды талап етеді. Қазіргі жеделдету, демократияландыру, жариялылық жағдайында қоғамға жан-жақты білімді, жоғары мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін маман қажет. Қазіргі кездегі білім беру жүйесін ары қарай жетілдіру болашақ мамандарды даярлау жұмысына жаңа талаптар қояды.

Бүгінгі күні ғылымның, техниканың, мәдениеттің жедел дамуымен байланысты әрбір маман зерттеуші бола білуі, яғни болашақ маманда зерттеу жұмысының даярлығы болуы керек. Тек сонда ғана маманның жоғары ғылыми және әдістемелік деңгейіне қол жеткізуге болады.

Психолог маманның кәсіби деңгейінің үнемі жетілдірілуі, психолог маман еңбегінің жоғарылауы, оның психология ғылымдарының қазіргі жетістіктерін қаншалықты меңгергеніне байланысты болмақ.

Оқу орындарындағы оқу-тәрбие үдерісінің ғылыми негіздерін және оны жетілдірудің шараларын қазіргі заман талаптарына сай белгілеп беру қызмет етіп жүрген ғалымдардың басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Арнаулы оқу орнында оқитын білім алушылардың міндеті оның мүддесіне орай белгіленген:

• 
  тандаған мамандығы бойынша теориялық білімі мен практикалық дағдыларын ұдайы және терең меңгеру;
  
• 
  өзінің ғылыми және мәдени деңгейін үнемі арттыру;
  
• 
  зерттеу жұмысын ұйымдастыру дағдысын қалыптастыру;
  
• 
  міндетті оқу сабақтарына қатысу, оқу бағдарламалары мен оқу жоспарында берілген оқу тапсырмаларын уақытында орындау;
  
• 
  оқу орнындағы ішкі тәртіп ережелерін сақтау.
  

Арнаулы оқу орындары студенттерге осы заманға сай білім береді және оларды практикалық жұмысқа даярлайды. Ал практикалық жұмыстың нәтижелі болуы, студенттің өз жұмысын ғылыми түсіне, ұғына білгенде ғана мүмкін болады.

Қазіргі студенттің ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізуге толық мүмкіндігі бар деп айтуға болады. Оларды орын­дау ғылыми білімді қолдана білу іскерлігін қажет етеді. Мұндай іскерлік психологтың әдіснамалық мәдениетінің мазмұнын құрайды.

Әдіснамалық мәдениет - психологтың нақты әдіснама­лық нормалар немесе ғылыми таным ережелері туралы білімі, яғни психологиялық міндеттерді шешу үдерісінде оларды қолдана білу іскерлігін көрсетеді.

Психологтың әдіснамалық мәдениеті оқыту-тәрбиелеу үдерісін құру және жобалауда психолого-педагогикалық міндетті түсініп, қалыптастыру және шығармашылық шешу іскерлігінде байқалады. Болашақ психологтың әдіснамалық мәдениетінде осы компоненттердің бар болуы, онын психологиялық қызметті шығармашыл, өздігінен жүзеге асыруға даярлығының деңгейін білуге көмектеседі. Бұдан басқа психологтың әдіснамалық мәдениеті онын психологиядағы ғылыми-зерттеу әдістерін жақсы біліп, негізгі зерттеу әдістерін қаншалықты меңгергендігінен көрінеді.

Студенттер жоғары оқу орындарында осы бағыттағы жұмыстың алғашқы қадамдарын бастайды. Міне, сондықтан оқу орындарының оқу жоспарларында курстык және дипломдық жұмыстарды орындау қарастырылған. Зерттеу жұмысының қажетті іскерліктерін меңгеру психологтың кәсіби даярлығының бір бөлігі екендігін әсте естен шығармау керек.

Демек, студенттерге бірқатар практикалық және зерттеу міндеттерін шешу үшін қажетті іскерліктерді меңгеру керек, мәселен:

• 
  педагогика және психология саласы бойынша бүгінгі күн үшін көкейкесті тақырыпты өздігінше таңдай білу іскерлігі;
  
• 
  зерттеу мақсаты мен міндеттерін анықтай білу іскерлігі;
  
• 
  зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинастыру және оған талдау жасау іскерлігі;
  
• 
  зерттеу әдістері мен әдістемелерін таңдау, меңгеру және қолдану іскерлігі;
  
• 
  мәселені көре білу іскерлігі;
  
• 
  өз болжамын ұсына білу іскерлігі;
  
• 
  жоспарлаған тәжірибесін жүзеге асыра білу іскерлігі;
  
• 
  зерттеу нәтижесінен алынған мәліметті өңдеу және талдау іскерлігі;
  
• 
  алынған мәліметтерді негізге алып өз тұжырымын қалыптастыру іскерлігі.
  

Сонымен, болашақ маманды даярлау жұмысының сапасын жақсарту жолы ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін шығармашылықпен қолдану мүмкін болатын студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары болып табылады.

1. 
   Зерттеу бағдарламасы туралы түсініктеме, зерттеудің кезеңдері мен ой - әрекеті әдістемесі.
   
2. 
   Зерттеуді жоспарлау, зерттеу мәселесін, обьектісін, пәнін және мақсатын таңдау.
   

Психологиялық зерттеу бағдарламасы - ғылыми ізденістін әдіснамасы, әдістемесі және ұйымдастыру болжамы бар құжат. Бұнда зерттеудің теориялық болжамы, негізгі мақсаты, міндеттері, психологиялық нәтиженің талдау, талқылау, жинақталған әдістерді негіздеу кіреді. Бағдарламаның негізгі міндеттері оның іс-әрекеті арқылы ашылады.

Бағдарламаның әдіснамалық қызметі - жүйенің сыртқы байланыстардыанықтау үшін психологиялық зерттеулер жүргізіліп ғылыми проблеманы анықтаудан тұрады.

Бағдарламаның әдістемелік қызметі - теориялық жағдайдан өлшеу әдістерін қолдануға, психологиялық нәтижені талдап тіркестіруге көшу негізінде жалпы логикалық жоспардан тұрады.

Бағдарламаның ұйымдастыру қызметі - проблеманы тиімді шешу үшін зерттеу топтарының мүшелерінің арасында еңбекті ақылмен бөліп беру.

Психологиялық зерттеу бағдарламасына қойылатын негізгі нормативті талап:

1. 
   Жалпы психологияның теориялық қағидасына бағытталу
   
2. 
   Психологиялық проблеманың шешілуін іздестіруде және бағалаудағы ғылыми принципиалдық
   
3. 
   Зерттеудің соңғы нәтижесіне және оны іс жүзінде асыруға логикалық талдауды көздеу
   
4. 
   Құрастырылған проблемалар бойынша бар нәтижелер деректеріне психологиялық зерттеулерді жүргізу тәжірибесін түгелдей қолдану
   
5. 
   Барлық процедуралар мен элементтердің негізделуі олрдың тұтастығы және тұжырымдалыұ бірлестігі.
   
6. 
   келесі кезеңдерде жалдау, нақтылау, айқындалу мүмкіндігін жіберетін қағидалар икемділігі
   
7. 
   Шығармашылық ғылыми ізденіс мүмкіндігі
   
8. 
   формулировка айқындылығы
   
9. 
   бағдарламаның талқылануы және құжаттануы.
   

1. 
   Дайындық кезең.
   

• 
  Проблемдік ситуацияны сипаттау.
  
• 
  Тақырыптың құрастырылуын ақпараттық-ізденіс талдау.
  
• 
  Мақсатты, объектіні, пәнді, проблеманы анықтау-логикалық анализдеу.
  
• 
  Объектімен танысу. Мәлімет жинауға әдістемелік дайындық.
  

2. 
   Оперативті кезең.
   

• 
  Объектіні модельдеу.
  
• 
  Проблемдік жағдайды нақтылау, оның тірек ұғымдарын логикалық талдау, проблеманы айту.
  
• 
  Объктіні, тақырыпты, мақсатты, негізгі міндеттерді, пәнді анықтау.
  
• 
  Негізгі гипотезаны құру және солардың ішінде мүмкін болар салдарды құру.
  
• 
  Міндеттерді нақтылау - теориялық, әдістемелік, практикалық.
  

3. 
   Қорытынды кезең
   

0. 
   Зерттеудің логикалық жоспары.
   

• 
  Ұғым кестесі. Әдістер жинау және мәліметті талдау.
  
• 
  Іріктеу формасы және оған тапсырма беру.
  
• 
  әдістемелік тапсырма.
  
• 
  Ұйымдастыру жоспарының жобасы.
  
• 
  Бағдарлама жобасы, оны экспертизалау.
  

Зерттеу мәселесі - проблемалық жағдайдың ғылыми бейнелену формасы. Мәселе нақты психологиялық құбылысты зерттеп, қарама-қайшылық тудыратын себептерді жоюды талап ететінің көрсетіп қойылады.

Психологиялық зерттеу бағдарламасына қойылған ең маңызды талаптын бірі - мақсатты айқындау.

Зерттеу мақсаты - психологиялық зерттеулер өткізілу арқылы мәселенің соңғы нәтиже моделі. Бағдарламадағы қойылған мақсатқа бағытталып, теориялық, әдістемелік және процедуралықкритерияларды тиімді қолданамыз.

Зерттеудің міндеттері - қойылған проблеманы шешуге және талдауға қойылатын нақты талап. Олар мақсатты жүзеге асратындай инструментальды сипатта келіп, процедуралар арқылы мақсатқа жету мүмкіндікті нұсқайды.

Зерттеу объктісі - проблемалық жағдайдын алып жүрушісі, ғылыми таным процесіне еңгізілген субъектінің нақты іс-әрекет шеңбері.

Идеалданған объектісі - теориялық деңгейге еңгізілген зерттелетің объектінің теориялық моделі.

Бағдарламаның процедурасының бірі болып фактор жүйесі түрінде объект моделін құру. Объектіні жүйелі талдау-бейнеленген объектіні бөлшектелген жүйе ретінде қарастыру.

Зерттеудің пәні - психологиялық зерттеу проблемасын шешу үшін танымға маңызды объектінің мәнді қасиеті мен қатынасы.

Зерттеу жорамалы (болжамы) - объектінің құрылымы, сипаты және оның элементтері арасындағы байланыстары, сол себептерді тудыратын факторлар туралы ғылыми болжам.

Ұғымның интерпретациясы - психологиялық зерттеулердің тұжырымдама кестесін құрайтын ұғымдардың мағынасын нақтылау, түсіндіру процедурасы. Психологиялық зерттеулерде интепретацияның үш түрін қолданады: теориялық, эмпирикалық және операциональдық.

Эмпирикалық индикатор - байқауға және өлшемге болатын объектінің сипаты немесе элементі.

Категориялар - зерттеу объектісінің мағыналық белгілерін немесе оның бөлек элементтерін белгілейтін бірлік (единица). Олар өздерінде мағыналық сипат алып жүреді.
Тақырып №5 Психологиялық зерттеуді ұйымдастыру және өткізу

Жоспар:

1. Психологиялық зерттеуді ұйымдастыру негізі: ұсыныс, талап.

2. Зерттеу кезеңі және әрекеті.

3. Зерттеудің ғылыми аппараты

Психологиялық зерттеуді ұйымдастыру - қойылған міндеттерді тиімді және сапалы қезеңді өтілуге барлық зерттеуші ұжымды бағыттауды қамтитын ғылыми негізделген шаралар комплексі.

Зерттеуді ұйымдастырудың негізгі міндеті: мақсатқа сайкес ғылыми – теориялық, әдістемелік және ұйымдастыру-техникалық процедуралардың келісімділігін қамту.

Зерттеуді ұйымдастырудың негізгі талаптары:

Психологияның жалпы принциптеріне сүйену; зерттеу барысының жоспарлығы, барлық жұмыстардың тиімді бірлесуі және керекті ресурстармен қамту; жұмыс түрлерін атқаратын біліктілік деңгейдің сайкестілігі; зерттеуге қатысуға мұқтаж адамдарды сенімді, деректі конструктивті нәтижелермен қамту; біліктілігін толық қолданып, ғылыми қызметкерлердің шығармашылық өсуіне жағдай жасау; ғылыми потенциалды икемді қолдану, психологиялық зерттеу әдісін тиімді қолдану, жұмыстың сапасы мен орындалу мерзімін жүйелі қадағалау.

Ғылыми-зерттеу жұмысының жоспары - барлық психологиялық зерттеу процесімен басқару құжаты. Ол мақсатқа жетуге қажетті бағдарламаға, күнтізбелік мерзімге, материалды, кардлі ресурстармен сайкес шараларды реттейді және де уақытша (сеткалы) жұмыс орындалу кестесі кіреді.

Сеткалы график (кесте) - жұмысты жоспарлау құжаты. Бұл арқылы жеке жұмыстың кезеңдердің, процедуралардың, операциялардың орындалуындағы бірізділік және координациясын орнатады.

Процедура - тәсілдер ізділігі; нақты мақсатқа жету үшін тххникалық құралдар және жабдықтар қолдану әрекеті. Психологиялық зерттеу процедурасының объектісі болып логикалық анализдің бірліктері (единицалары) (ұғым, проблема, жорамал т.б.) жатады.

Психологиялық зерттеу кезеңі- оның мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың сатысын құратын процедуралар комплексі. Екі түрлі кезең анықталады: логикалық жоспар кезеңі және ұйымдастыру-процедурлық кезең. Логикалық жоспар кезеңі зерттеудің стратегиялық міндеттер іздерін бейнелейді. Ұйымдастыру-процедурлық зерттелетін объектінің нәтижесімен байланыс жасап тактикалық міндеттердің орындалу барысын анықтайды.

Инструментарий - бөлек міндеттерді орындауға құрал ретінде қызмет атқаратын зерттеуші құрастырған арнайы әдістемелік құжаттар жиынтығы.

Ғылым әдіснамасы бұл - табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеуге негіз болған, әрі сол құбылыстардың теориялық түсіндірмесіне шешімді ықпал етуші философиялық бастау идеялар жиынтығы. Ұзақ уақыт философияның бір бөлігі болған педагогика екі негізгі философиялық әдіснама, идеалистік және материалистік тұжырымдамаларға арқа сүйеп дамыды және қазір де дамып отыр. Ғылыми методология (әдіснама) өзіне барлық зерттеу әдістерін қамтиды. Ғылыми методология әдістерді таңдауды, оларды ұштастыруды, әрбір әдісті жинақтауды анықтайды, зерттеу нәтижелерін салыстыру мен оларға баға беруді белгілейді.

Ғылыми зерттеудің бес кезеңі бар:

1. 
   Диагностикалық кезең - мәселенің пайда болуы мен қазіргі кездегі жайы анықталады;
   
2. 
   Прогностикалық кезең - зерттеу пәні мен обьектісі анықталады, гипотеза қойылады;
   
3. 
   Ұйымдастыру кезеңі - зерттеу мерзімі, базасы анықталады;
   
4. 
   Практикалық кезең - эксперимент жүргізіледі;
   
5. 
   Қорытынды кезең - нәтижені талдау, безендіру;
   

Психологиялық зерттеулер әдістемесі, бірлесуі психологиялық ақиқатты, өте кең нақтылықпен зерттеуге мүмкіншілік беретін теориялық және эмпирикалық әдістерінің жиынтығын береді.

Психология әдіснамасы - психология білімі жөніндегі ілім және оны табу үдерісі, яғни психологиялық таным, алғашқы қалып, құрылымы, ғылыми-психологиялық зерттеулердің әрекеттері мен әдістері.

Психологиялық зерттеу әдісінің әдіснамадан айырмашылығы, бұл - психологиялық құбылыстарды зерттеудің тәсілдері, заңдылықты байланыстар мен қатынастарды қалыптастыру мақсатындағы ғылыми ақпарат жинау. Барлық көп тектілікті үш топқа бөлуге болады: психологиялық тәжірибені зерттеу әдісі, теориялық зерттеу әдісі мен математикалық әдіс.

Психологиялық тәжірибені зерттеу әдісі – бақылау (қадағалау), әңгіме, сұхбат, сауалнама, құжаттарды зерттеу.

Теориялық әдістер мәселені анықтап, болжамды құрау үшін және жинақталған деректерді бағалауға қажет. Те­ориялық әдістер әдебиетті оқумен байланысты: классиктердің психология жөніндегі еңбектері; жалпы және арнайы жұмыстар мен құжаттар, психологиялық ақпарат құралдарын; психологиялық анықтамалық әдебиет­ті, психология және аралас ғылымдар бойынша оқулықтар мен әдістемелік құралдар.

Математикалық және статистикалық зерттеулер психологияда алынған деректерді сауал және тәжірибе әдістері арқылы өңдеуде, сонымен бірге зерттелетін құбылыстар арасындағы мөлшерлік кіріптарлықты анықтау үшін қол­данылады. Бұлар тәжірибе нәтижелерін анықтауға көмектеседі, қорытынды сенімділігін арттырады, теория­лық жинақтау үшін негіздеме береді. Математикалык әдістердің психологияда ең көп қолданылатыны - тіркеу, өрнектеу, сызба сызу. Осы әдістер көмегі арқылы өңделген нәтижелер кесте, графика, таблица түрінде мөлшерлік кіріптарлықты керсетуге мүмкіндік тудырады.

Психологиялық ақиқат мәні, оның өкілдері жүзеге асыратын және психологиялық деп аталатын қызметпен айқындалады. Бұл адамзаттың жинақталған мәдениеті мен тәжірибесін аға ұрпақтан кіші буынға беруге бағытталған, тұлға дамуына жағдай тудыратын және қоғамға белгілі бір рөл атқаратын әлеуметтік қызметтің ерекше түрі болып есептеледі. Бұл қызметті тек психологтар ғана емес, сонымен қатар ата-аналар, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б. жүзеге асырады. Осының барлық жиынтығы психологиялық ақиқатты құрайды.

Ғылыми аппарат бірнеше компоненттерден тұрады. Кіріспе зерттеудін маңыздылығын, мақсатын, міндеттерін, көлемін көрсетеді.

Зерттеудің маңыздылығы бірнеше факторлармен анықталады:

• 
  зерттелетін мәселеге байланысты теориялық ұғымдарды толықтыру үшін керектігі;
  
• 
  сол мәселе жайында жаңалықтардың керектігі;
  
• 
  зерттеудегі жаңа әдістемелер керектігі;
  
• 
  зерттелетін мәселенің іс жүзінде керектігі.
  

Зерттеу пәні зерттелетін объектінің шекарасына кіреді. Ол объектінің қасиеті.