Т. Т. Галиев, М. Д. Есекешова, Г. О. Исакова

84 
 
жандандырылады.  Дәстүрлі  және  инновациялық  білім  беруде 
әдістемелік  тұғыр  ретінде,  объектіні  тануда  (кең  мағынада  –  заттарды, 
құбылысты,  үдерістерді  және  т.б.)  табанды  және  мақсатты  жүйелілік 
принципін жүзеге асырудан көптеген бағынышты болады.          
Өскелең 
ұрпақта 
және 
мамандарда 
жүйелілік 
ойлауды 
қалыптастыру  бүгінгі  заманның  өзекті  міндеті  болып  табылады. 
Сонымен  бірге,  білім  берудің  қолданыстағы  жүйесі  әлі  осы  қажетті 
бағдарламалармен, технологиялармен және әдістермен жабдықталмаған. 
Нақтырақ 
айтсақ, 
осы 
проблема 
біздің 
қоғамда 
мүлдем 
өзектендірілмеген.  
Қазіргі  уақытта  қазақстандық  білім  беру  жүйесінің  алдыңғы 
қатарлы міндеті заманауи адамның ойлауының сипаттарының біреулері 
ретінде  қарастыруға  болатын,  сыни  тұрғыдан  ойлауды  қалыптастыру 
болып  табылады.  Сонымен  бірге,  сыни  ойлауды  дамытуға  жүйелілік 
қарым-қатынас  сыни  ойлау  туралы  айтарлықтай  байытылған  және 
кеңейтілген  бар  ұғымды,  жүйелілік-сыни  ойды  қалыптастыру  үшін 
белгілі бір жағдай жасайды.  
Ойлау  табиғатынан  жүйелі, ол  объективті  шындықтың  жүйелілігін 
анағұрлым тән болатын диалектикалық жүйе жасайды [71; 80]. 
Адамға  тән  ақиқатқа  жүйелілік  көзқарас  басқару  қызметіне 
жүйелілік  көзқарастың  объектиті  алдын  ала  жағдай  мүмкіндігі  бар 
болады.  Бұл  дегеніміз,  басқару  объектісіне  жүйелілік  тәсілдмеме 
барысында 
қызметтің 
сәйкесінше 
тәсілдерін 
қалыптастыруға 
бағытталатын  арнайы  дайындықсыз,  адамның  басқару  қызметіне  осы 
қасиеттердің аяқ астынан пайда болғанын күту мүмкін емес [112]. 
Жүйелілік  ойлау  үдемелі  ғылым  ағынында  бейімделуге  жағдай 
туғызады,  жаңа  зерттеу  нысаны  мен  оның  шешу  тәсілдерімен 
проблемаларды  шешу  бойынша  қызметтің  бағдарлы  қызметін 
қалыптастыру үшін білімнің талғамалы таңдауы мен оның біріктірілуіне 
мүмкіндік  жасайды.  Жүйелілік  тұғыр  заттың  бөліну  тәсілін,  зерттеу 
бағдарламасын,  ол  туралы  білім  құрылымын,  олардың  өзара  қарым-
қатынас  принципін,  заттағы  танымдық  қызмет  логикасын,  теориялық 
картинаның құрастырылу тәсілін өзгертеді [97]. 
Осы  байланыста  білім  беру  үдерісінің  басты  проблемаларын 
З.А.Решетова  жүйелілік  тұғырнің  принциптерімен  айқындалатын 
ғылыми  қорытындылардың  заманауи  формаларда  білім  алушылардың 
теориялық  ойлауын  қалыптастыру  деп  атайды.  Осындай  әрекет 
үдерісінде  пәнде  бағдардың  жүйелілік  түрі  көрінетін,  меңгеру 
барысында  ойлау  тәсілі  болып  табылатын,  білім  алушылар  үшін 
танымдық  құрал  болатын  жүйелілік  әдістер  мен  технологиялар 
қалыптастырады. 
З.А.Решетованың  пікірі  бойынша,  ойлауды  үйрету  қоғамдық 
сезінетін  қажеттілік  бола  бастады.  Бірақ  білім  берудің  бар  тәжіибесі 
білім  алушыларда  осындай  қабылеттілікті  қалыптастырмайды.  Білім 

85 
 
алушылардың  қалыптасатын  ойлау  тәсілінің  қоғамдық  қажеттіліктерге 
сәйкес  келмеуі  –  білім  берудің  замануи  жүйесінің  ғылыми-техникалық 
прогрестің  адамның  интеллектуалды  дамуына,  оның  шығармашылық 
әлеуетіне замануи деңгейіне ұсынылатын бірқатар талаптарына қарама-
қайшылықтардың бірі [73]. 
Жалпы шарттарға (эксперименттік оқыту үдерісінде пайда болған), 
жоспарланған  ойлаудың  жүйелілік  типіне  бағытталған    жұмыс  кезінде 
[97] жатады: 
- білім берудің міндеттерінің өзгерілуі (басты ұстаным  – жүйелілік 
ойлауды қалыптастыр); 
-  оқытудың  мазмұнының  өзгеруі  (ол  тек  оқылатын  пән  туралы 
білімді қамтып қана қоймай, сонымен қатар пәндік білімдер туындайтын 
қызмет туралы, оларды ұйымдастырудың тәсілдері туралы, затты жүйелі 
зерттеу  (оның  процедурасы)  логикасы  әдістемелік  білімін  де  қамту 
керек); 
-  оқытудың  әдістерін  өзгерту  (олардың  бағдарлы-зерттейтін 
қызметіне тірек, меңгерілетін шеберліктің бағдарлы негізі ретінде ойлау 
тәсілі); 
-  оқу  құралдарының  жаңа  функциялары  –  оларды  қалыптасатын 
әрекетін ұйымдастыру мен басқару құралы ретінде қолдану (жоспарлау, 
орындалуды бақылау, бағалау мен түзету); 
-  бағаланатын  сипаттамаларды  және  меңгерілген  білімдерді, 
шеберлікті, қабылетті өзгерту). 
З.А.Решетованың  басшылығымен  өткізілген  жүйелілік  ойлауды 
қалыптастыру  бойынша  эксперименттің  жалпы  мақсаты  келесі 
принциптер негізін құрайтын меңгерудің жаңа механизміне бағытталған 
[97]:  
1. Пәндік әрекет қызметі – белгіленген заттарды зерттеуге (талдау) 
бағытталған білім алушылардың әрекетінің меңгеру негізі ретінде: өзіне 
тән  қасиеттерін  және  олардың  шыққан  нәтижелерінің  заңдылықтарын 
анықтау,  болмыстық  негіз  бен  мүмкін  болатын  құбылыстың  жан 
жақтылығы.   
2.  Жүйелілік  принципі.  Оқу  бағдарламасы  –  бұл  пәнді  зерттеудің 
тәсілі мен жоспар; ол сапалы анықталған жүйе ретінде, оның жүйелілік 
талдауының  логикасында  құралады;  әдістің  түсінікті  құралы  тек 
қалыптастатын  білімдердің  жалпыламалы  әдістемелік  формасы  болып 
қана  қоймай,  сонымен  қатар  жүйе  ретінде  пән  туралы  білімнің  жалпы 
құрылымын анықтайды. 
3.Теориялық және практикалық қызметтің бірлескен принципі. Пән 
туралы 
білімнің 
шығарылатын 
теориялық 
қызметі, 
олардың 
сипаттамалары  олардың  бағдарлы  қызметтері  есебімен  қалыптасады  – 
тәжірибелік шеберліктің шамалы негізі ретінде міндеттердің белгілі бір 
түрін шешеді.  

86 
 
4.  Ішкі  және  сыртқы  қызметтің  бірлескен  принципі.  Меңгеру 
үдерісінің бастапқы  формасы – заттармен (немесе олардың үлгілерімен) 
сыртқы қызмет. Одан туынды ішкі (ой) әрекет болып табылады. Сыртқы 
қызметтің ұйымдастыру тәсілі: мазмұн, құрылым, орындалу құралдары, 
тәсілдеру  –  ойлау  тәсілі  ретінде  ішкі  қызметті  анықтайды.  Ойлаудың 
осындай тәсілі өз кезегінде қалыптасқан шеберлік ретінде жұмыс істеуін 
реттейді.  
5.  Меңгеру  үдерісінің  басқарылуын  қалыптастыру  принципі. 
Басқару  объектісі  –  білім  алушының  қалыптастатын  бағдарлы-
зерттелетін  әрекеті  және  оның  меңгерілетін  шеберлігінің  бағдарлы 
негізіне айналуы.  
Осы  үдеріс  екі  бағдарламамен  басқарылады,  оның  біреуі  пәндік 
мазмұнды  және  бағдарлы  негіздің  (толықтығын,  құрылымын, 
жалпылама,  жүйелілік,  рефлексияны)  құрайды,  басқасы  –  бағдарлы-
зерттеу қызметінің сыртқы формадан ішкі формаға – зат туралы пікірге 
біртіндеп айналу кезеңдерін ұйымдастырады.  
6.  Дамыта  оқытудың  принципі.  Білім  берудің  барлық  жағдайлары 
интеллектуалдық  қабылеттіліктерін  –  объектінің  рухани-практикалық 
меңгеруінің жаңа тәсілінің айқындауыш негізі ретіндежаңа ойлау тәсілін 
жасайтын қызметті қалыптастыруға бағытталған. 
Жұмыстың  авторларының  пікірлері  бойынша  [97],  білім  алудың 
теориясын  дамыту мен тәжірибесін жетілдіру мыналарды ескереді: 
а) жүйе жасайтын факторлар білім алушының пәндік қызметі болып 
табылатын  жүйе  ретінде,  оқу  үдерісі  туралы  жаңа  түсініктер  негізінде 
білім  алудың  мақсаттарына,  мазмұндарына,  әдістеріне  және  олардың 
нәтижелерінің бағасына жаңа тұғырлер;  
б)  білім  алуға  қызметтік  амалдар  негізінде  білім  алуға  пәндік 
қызметтің  жаңа  дидактикалық  принциптерін,  жүйелілікті,  оқытудың 
меңгеру  және  дамыту  үдерісін  басқаруды  енгізу;  белсенділік, 
саналылық,  сабақтастық  пен  жүйелілік  принциптерін  анағұрлым 
мазмұнды дайындау; 
в) 
қызметтің 
негізі 
ретінде 
меңгеру 
механизмдерінің 
заңдылықтарын табу (сипаты бойынша бағыттамалы зерттеу); 
г)  қалыптасудың  қызметі,  құрылымы,  кезеңділігі,  білім  алудың 
жаңа  технологиясына  өту  үшін  негіз болатын  әрбір  кезеңінде өзгеріске 
ұшырайтын өзгерістер; 
д)  дамытып  оқытудың  маңызды  компоненттері  ретінде  білім 
алушының  жүйелілік  ойлауын  қалыптастыру  және  жүйелілік  талдау 
принциптерінде оқыту үдерісінде танымдық қызметті ұйымдастыру.  
Субъектімен  жүйелілік  тұғырнің  білімді,  дағдыны  және  ептілікті, 
жүйелілік ойлауды озық меңгеру мүмкіндік туғызады:  
- 
дәлме-дәл  оқылатын  ғылымға,  білім  жүйесінің  тиімді 
қалыптасуына;   

87 
 
-  қоршаған  шындықтың  толық  танымына,  тиімді  және  сапалы 
түрленуіне; 
-  білім  алудың  мақсаттары  мен  міндеттерін  тиімді  жүзеге  асыруға 
(озық оқытуды қоса отырып, сондай ақ аз шығын шығара отырып, іске 
асатын,  болашақ  танымдық,  теориялық  және  басқа  да  қызметтердің 
мақсаттары мен міндеттерін); 
-  жаңа  әлеуметтік-экономикалық,  саяси,  ақпараттық  және  тағы 
басқа ортада тез бейімделуге;    
-  осы  субъектінің  замануи  нарық  пен  нарықтық  қатынастың  және 
тағы басқа даму жағдайында бәсекелестікке қабылеттілігін арттыруға. 
Өскелең ұрпақта және мамандарда жүйелілік ойлаудың қалыптасуы 
үшін ұсынылады [97; 105]: 
- білім берудің мақсаттарын түзету;  
-  сәйкесінше  шешім  қабылдау  және  субъектілердің  назарына 
жүйелілік  тұғыр  мен  жүйелілік  ойлаудың  жүйелілік  білім,  дағды, 
іскерлік пен қабылеттіліктерін қалыптастыруға оқу үдерісінің мақсатын 
жеткізу;  
-  танымдық,  теориялық,  практикалық  және  басқа  қызметте 
қойылған  міндеттерді  шешу  және  тиімді  мақсаттарға  қол  жеткізуге, 
субъектінің бәсекеге қабылеттілігін арттыруғаықпал жасайтын әрекеттер 
мен қызметтерді меңгеру;  
-  білім  берудің  мазмұнына  (оқытудың  мазмұнына)  сәйкесінше 
өзгертулер мен толықтырулар енгізу; 
-  қолданылатын  әдістер  мен  оқыту  технологияларды  жетілдіру, 
заманауи  ақпараттық  технологияларды  белсенді  қолдану,  сондай  ақ 
жүйелілік  білімдерді,  жүйелілік,  шығармашылық  және  басқа  да  ойлау 
тәсілдерінің озық және жедел қалыптасатын  жаңа тиімді жүйелілік және 
белсенді әдістері мен технологияларын дайындау;        
-  жеке  қарым-қатынаста  болудың  басымдылық  жасаумен  дербес 
және ұжымдық оқыту формаларын икемді үйлестіру; 
- оқытудың шығармашылық ортасын және тағы басқа қамтамасыз 
ету. 
Жүйелілік  ойлаудың  қалыптасуына  білімнің  әртекті  элементтері 
арасындағы  құрылымдық-фунционалдық  байланыстың  білімнің  әртекті 
элементтерінің  арасындағы  байланыстарының  сана-сезімінде  болуымен 
сипатталатын білімдер жүйелілігі әсер етеді.  
Ойлаудың тиімділігін арттыру үшін білім жүйелілік тұғыр негізінде 
қалыптасып,  жүйелілік  болуы  өте  маңызды.  Мысалы,  Л.Я.Зорина 
жүйелілік  деп  құрылым  жасайтын,  ғылыми  теорияның  сәйкес 
құрылымын жасайтын білімді атайды [113]. 
С.Л.Рубинштейн  анықтамасы  бойынша,  ойлау    – жанамалаудың, 
яғни  неғұрлым  елеулі  байланыстар  мен  қатынастарды  ашудың  түрлі 
жақтары  болып  табылады.  Ойлау  танымдық  теориялық  қызмет  ретінде 
жай  ғана  әрекетпен  немесе  ойлау  әрекетімен  сүйемелденеді;  әрекет 

88 
 
ойлаудың қолдануының алғашқы формасы болып табылады. Ойлаудың 
бастапқы  түрі  –  бұл  әрекетте  жасалатын  және  әрекетте  пайда  болатын 
ойлау. 
Барлық  ойлау  үдерісі,  белгілі  бір  міндетті  шешуге  бағытталған  өз 
әрекетінің ішкі құрылысы немесе әрекет актісі бола тұрып, жалпыламада 
іске асады. Бұл жалпы қорытындылар ойлаудың арнайы мазмұн ретінде 
түсінікпен көрсетіледі.  
Ойлану  үдерісінде  негізгі  кезеңдер  (фазалар)  ажыратылады: 
проблемалық  жағдайды  азырақ  немесе  кемірек  нақты  сезінетін  кезең; 
проблемаларды сезінуден оны шешуге дейін кезең.  
Ой  әрекетінің  өту  шамасы  бойынша  ой  үдерісінің  құрылысы  мен 
оның динамикасы өзгереді [114]. 
Ойлау мазмұны жалпы түрде 4.1– суретте көрсетілген, мұнда [75]: 
- индукция [лат. 

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: