Тақырып 1 Кросс-мәдени психологияға кіріспе Мақсаты
жүктеу/скачать 146,49 Kb.
|
Та ырып 1 Кросс-м дени психология а кіріспе Ма саты
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырып 19-20. Кросс-мәдени психологиядағы танымдық процестер Мақсаты
- Түйін сөдер
| Ұсынылатын әдебиеттер:
Негізгі Личность. Культура. Этнос. Современная психологическая антропология. М.: Смысл, 2002 Кочетков В.В. Психология межкультурных различий. – М.: ПЭР СЭ, 2002. Мацумото Д. Психология и культура. СПб., 2002, с. 366-375. Қосымша: Горянина В.А. Психология общения М: 2004 Морозов А.В. Основы психологи М: 2002 Немов Р.С. Психология М: 2003 Рубенштейн С.Л. М: Основы общей психологи М: 2006 Майерс Д. Социальная психология Питер-2005 Тақырып 19-20. Кросс-мәдени психологиядағы танымдық процестер Мақсаты: кросс-мәдени психологиядағы негізгі танымдық процестермен таныстыру когнитивтік процестердің кросс-мәдени зерттеулерін жүргізу ерекшеліктеріне Түйін сөдер: таным, интеллект, эмоция, қабылдау, визуалды және оптикалық иллюзиялар Жоспар: Кросс-мәдени психологиядағы таным Кросс-мәдени психологиядағы интеллект Кросс-мәдени психологиядағы қабылдау Таным - кросс-мәдени зерттеудің бір саласы. Когнитивтік сынақтардың орындалуы бойынша мәдени топтардың арасындағы айырмашылықтар әртүрлі жолмен түсіндірілді. Кейбіреулер осы айырмашылықтардың себебі туа біткен қабілеттерге байланысты деп көрсетеді. Топтық деңгейде мұндай түсініктер ақыл-ой қабілеті - жалпы интеллект (IQ айырмашылықтары үшін) және танымдық қабілеттердегі «нәсілдік» айырмашылықтарға негізделген. Дегенмен, жалпы көзқарас бойынша, когнитивтік үдерістер бастапқыда мәдени тұрғыдан негізделген. Мәдени топтардың экология ерекшеліктері мен социо-мәдени үлгілерге негізделген қабілеттерінің әр түрлі сипаттары бар. Осы тұрғыдан алғанда, когнитивтік қызметті ұйымдастыруда, демек, сапалы әртүрлі интеллектуалды дамуда кросс-мәдени айырмашылықтар бар деп есептейміз. Бұл айырмашылықтардың қаншалықты үлкен екендігі туралы мәселе қазірдің өзінде бастапқы мәнге ие емес, өйткені бұл таным психологиялық қызметтің мәдени-тұрмыстық шарты болып табылады. Негізінде кросс-мәдени айырмашылықтардың себептерін талдау үшін басқа бар. Доктор Флинн (Flynn) он төрт (негізінен батыс) елдерден интеллектті тестілеген сынақ нәтижелерінің тарихи деректерін жинады. Кейбір деректер әскерге шақырылғандарды тіркеуге қатысты және көптеген жылдар бойы қолданылған тесттке негізделген. Басқалары сынақ стандарттарын әзірлеу кезінде стандарттау үлгілері үшін алынған. Мәліметтерге әскери қызметке жарамды жастағы барлық жастар енгізілген. Барлық елде 1950 ж. кейін әрбір келесі ұрпақ үшін IQ көрсеткіші артқаны байқалады. 1987 жылы Флинн IQ тесттері интеллектті жалпы қабілет түрінде өлшемейді, оған тек жанама қатысы бар деген қорытындыға келеді. Ең алдымен, білімге қатысты кейбір танылмаған факторлар ықпал етеді. Кросс-мәдени зерттеулер үшін Флинн нәтижелері ақпараттық болып табылады, өйткені олар АҚШ халқының IQ тестінің орташа бағасы тұрақты емес және салыстырмалы қысқа уақытта әр түрлі болуы мүмкін екенін көрсетеді. Тағы бір мысал – Ван де Вийвер Замбия, Түркия және Нидерландыда бастауыш мектептің соңғы екі жылы және жоғары мектептің алғашқы екі жылындағы балалардың индуктивті ойлауын зерттеген. Ван де Вийвер бірнеше дұрыс жауап нұсқалары бар тесттерді, сонымен бірге индуктивті пайымдауды бағалау үшін индуктивті ойлаудың әр түрлі компоненттерін пайдаланған, атап айтқанда, жіктеу, ережелер құру және оларды тексеру. Сонымен қатар, ол екі түрлі тапсырманы пайдаланды: бір - әріптік, екіншісі - сандық. Тапсырмаларды жасаған кезде, тест жоспарының қиындықтарын көбейтетін немесе азайтатын элементтердің жүйелі комбинацияларын жасауға мүмкіндік беретін көп жоспар пайдаланылды. Әріптік тапсырмаларына дауысты әріптердің бар болуы (немесе, керісінше, болмауы), бірдей әріптер және олардың алфавитте бірізбен орналасуы кіреді. Талдау және көп өлшемді талдау әдісі арқылы Ван де Вийвер барлық тапсырмалар мәдени үлгілердің әрқайсысында олардың қиындығын арттыруға көмектескенін байқады. Сегіз сынақ үшін компоненттердің тапсырмаларды көп немесе аз күрделендіргені анықталды. Ван де Вийвердің қорытындылары тестілеудің құрылымдық эквивалентті екенін растады. Бұл индуктивті ойлау және оның түрлі компоненттері қарастырылған мәдени топтарға ортақ болып табылатынын көрсетеді. Қосымша талдау көрсеткендей, тест нәтижелерінің орташа мәніндегі сандық айырмашылық нақты мәнмен түсіндірілмейді. Ван де Вийвер құрылымдық эквиваленттілік бойынша сенімді нәтижелер индуктивті ойлаудың бірдей құрамдас бөліктермен танымның аспектісі болып табылатындығын дәлелдеді. Бұл, ең алдымен, бастауыш мектепте мектеп білімін алғандардың әртүрлі популяциясы үшін әділ қорытынды. Мәдени-тарихи психологияның негізін қалаушылардың бірі М.Коул атап өткендей, өткен ғасырдың соңында - осы ғасырдың басында Кембридж университетінің ғалымдары, кросс-мәдени психологияның негізін қалаушылар ретінде ғылым тарихына кірген ғалымдар У.Риверс, К.Майерс, У.Мак Дугалл (W. Rivers, K.Myers, W.McDougall) перцептивтік процестердегі мәдени айырмашылықтарды зерттеу эксперименттерін жүзеге асырды. У.Риверс және оның әріптестері сенсорлық қабілеттерін зерттеуге баса назар аударды - көру өткірлігі, түсті қабылдау, кеңістікті қабылдау, есту, иіс, дәм, салмақты сезу, тактильді сезімталдығын, көру иллюзиясын зерттеу – еуропалықтарға қарағанда қарабайыр халықтарда басқаша. Алайда, зерттеу талдау кейбір кросс-мәдени айырмашылықтар барын анықтады. Танымдық процестерді кросс-мәдени зерттеулерде басты назарда мәдениеттің қабылдауға әсерін зерттеу проблемасы тұр. Біріншіден, мынадай мәселелер белсенді дамыған: көру иллюзиясын қабылдауға мәдениеттің әсері; жасанды көрнекі суреттерді қабылдауға перцептивтік тәжірибе қалай әсер етеді; қоршаған мәдени орта адамның белгілі бір мүмкіндіктерін анықтауға ықпал ете ме? 30-шы жылдардың соңында. өзбектер мен тәжіктер арасында қабылдау мен ойлау ерекшеліктерін зерттеу жүргізілді. 1963-66 жылдары М.Сегалл, Д.Кемпбелл, М.Херскович (М.Segall, Д.Кэмпбелл, М.Herskovich) көру иллюзиясына эксперименттік және эмпирикалық зерттеулер жүргізді. Нәтижесінде төртбұрышты әлем теориясы және фронталды-горизонталды қысқару теориясын тұжырымдаған болатын. Кросс-мәдени ойлауды зерттеу - бұл үлкен зерттеу саласы, онда психологтар көп жұмыс істеді. Әр түрлі мәдениеттерде әртүрлі қоғамдар туралы әр түрлі түсініктер бар. Әртүрлі мәдениеттер мінез-құлықтың табысты болуына ықпал ететін әртүрлі жеке қасиеттерді бағалайды, табысты әрекеттердің ұғымдары да әр түрлі болады. Бұл айырмашылықтар интеллекттің кросс-мәдени зерттеулерінде өте маңызды, өйткені интеллект бойынша тестілеуді сәтті орындау мәдениетте беймәлім және орынсыз деп есептейтін мінез-құлықты көрсете алады. Сондықтан, көптеген психологтар, мәдениеттен тыс интеллектуалды тесттерді жасау мүмкін емес деп санайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда IQ-дағы кросс-мәдени айырмашылықтардың бірнеше себептерін айқындайды. Біріншіден, әртүрлі мәдениеттерде интеллект пен интеллектуалды тұлға туралы түрлі әлеуметтік пікірлер бар. Сондықтан, олардың әрқайсысының тасымалдаушылардың интеллектуалды қабілетін бағалау осы тұжырымдамаға енгізілген мағынаны ескеруі керек. Екіншіден, әртүрлі мәдениеттердің өкілдері өз қабілеттерін көрсетудің лайықты тәсілі туралы бірдей идеяға ие болмауы мүмкін. Ж.Пиаже өзінің ғылыми мансабының басында когнитивтік үдерісте мәдениеттің рөлін зерттеді. Мәдениеттің адамның когнитивтік процестеріне әсерін теориялық түсіндіруінің негізі әлеуметтік ұйымның әрбір түрі белгілі бір «менталитетке» сәйкес келеді деп қорытындылады. Оның пікірінше, қарабайыр деп аталатын «ақыл-ой» конформистік немесе сегменттелген қоғамдарға және біздің сараланған қоғамдарымызға ұтымды икемділікке сәйкес келеді. Көптеген зерттеушілерден айырмашылығы, ол осы екі түрдің арасындағы үздіксіздік туралы идеяны қолдағанына назар аударған жөн. Атап айтқанда, балаша ойлау ересектердің ойлауына дейін екені сияқты, қарабайыр ойлау өркениетті ойлаудың алдында. Осылайша, кросс-мәдени зерттеулер аясында эксперименттер психикалық процестердің дамуына мәдениеттің әсерін көрсетті. Алайда, мәдени айырмашылықтар кросс-мәдени зерттеулер теориясының дамуының негізгі мақсаты емес екенін атап өту маңызды. Кросс-мәдени зерттеулердің негізгі мақсаты айырмашылықтарды табу емес, көптеген мәдениеттердегі әмбебаптылықты табу болып табылады. ХХ ғасырда 70-жылдың басына қарай, әр түрлі мәдениеттердің өкілдеріндегі перцептивті процестерді зерттейтін көптеген зерттеушілер жалпы интеллектті өлшеу, көзбен қабылдау, түсті қабылдау, сияқты зерттеуге көшті. Осы кросс-мәдени зерттеулер барысында қызықты эмпирикалық нәтижелер алынды. Социомәдени факторлардың әсерін анықтауға бағытталған зерттеулер интеллект қалыптасуындағы оның анықтаушы мәнін көрсетеді. Интеллект коэффициенті туылғаннан алдын-ала анықталмайды және әлеуметтік, мәдени шарттарға тәуелді өзгеріп отырады. Шетел зерттеулерінде әлеуметтік-экономикалық статус түсінігі енгізілді. Индивидтің әлеуметтік-экономикалық статусына кіретін негізгілер мыналар: білім, немен айналысатыны (кәсіби статусы) және кіріс деңгейі. Интеллект білімнен тәуелді. Білім деңгейі бойынша бес топқа дифференциацияланған 2 300 адам тартылған зерттеулердің бірін келтірсек жетіп жатыр (Л.Н.Борисова, 1974). Күткеніміздей, топтар арасындағы интеллект деңгейінің айырмашылығы білім деңгейін жоғарылатумен ерекшеленді. Мұнда маңызды өзгерістер білімге біршама сезімтал келетін вербалды (сөздік) интеллект дамуында болады. IQ тек біліммен ғана байланысты емес, сондай-ақ ол жүзеге асырылатын шарттардан тәуелді. Материалдық-техникалық базасының болуы мен білім беру (оқыту) деңгейі бойынша ерекшеленетін мектеп оқушыларын тексергендегі салыстырмалы нәтижелер, бұл факторлардың интеллектуалды жетістіктерге барынша әсер ететінін көрсетті. Көптеген зерттеушілер көрсеткендей, әкесі мен шешесінің білім деңгейі де бала интеллектісінің дамуы үшін прогноздық көрсеткіш. Егіздер мен сыңар туылған балаларды зерттеген Н.С.Кантонистова зерттеуінде (шамамен дәл сондай нәтижелер көптеген шетел жұмыстарынан да алынған) балалардың интеллект коэффициенті ата-аналарының білім деңгейінің төмендеуімен сәйкес кемиді (1- кесте). Кесте 1 – Ата-ана білімі және балаларының интеллектуалды даму деңгейі
Е с к е р т у. IQv – вербалды интеллект, IQp – практикалық интеллект, IQf – интеллектінің жалпы коэффициенті. Ата-ана білімінің деңгейі балаларға деген ата-аналық қамқорды өлшеуге арналған шкала көрсеткіштерімен оң корреляциялайды. Жоғары білімді ата-аналар отбасы ортасына біршама жағымды (оң) әсер етеді. Сонымен қоса, әкелері өз балаларында тәуелсіздік пен өзіндік индивидуалдылықтың дамуына тырысып бақты, ал аналары осы сапалармен қыздарын мадақтады. Брэдлидің ұжымдастарымен (Bradleyal7, 1989) берген мәліметтері бойынша социоэкономикалық статустың басқа құрауыштарына қарағанда, жағымды (қолайлы) отбасылық орта өмірдің алғашқы үш жылында үлкен прогноздық маңыздылыққа ие. Білім интеллект пен социомәдени статустың біршама маңызды құрауышы ― кәсіп арасындағы байланысты опосредует. Жоғары әлеуметтік лауазым қызметтерінің түрі тек сәйкес білім болған жағдайда ғана болатыны айтпаса да түсінікті жәйт. Адам кәсібі мен оның интеллект деңгейінің арасындағы байланысты ашатын Т.Харрелл және М.Харрелл (Harrell, Harrell6 1945) жүргізген зерттеуді ерекше атауға болады. Онда АҚШ әскери әуе күштеріне әскери қызметке шақырылған 18 782 рекруттар зерттелген. IQ барынша біліммен байланысты және жеткілікті нақты тенденция ретінде оның ата-ана кәсібімен байланыстылығы қарастырылады. Алынған біліммен анықталатын кәсіби статус пен IQ байланысын мойындау керек және ол тек наметившаяся тенденция секілді ата-ана кәсібімен байланысты. Отбасының кірісі баланың мәдениетке, білімге енуі үшін қолайлы жағдай туғызып, психометриялық интеллектінің көрсеткіштеріне әсер етеді. Кедей өмір сүретін балалардың интеллект коэффициентінің төмендеу себебі, ең әуелі оңай үйретіліп оқытылатын кейбір дағдылардың оларда болмауы. Социоэкономикалық статус бүтіндей (жоғары, орташа және төмен) интеллектпен байланысты көптеген индивидуалдылық сипаттамаларына әсер етеді. Осылай, социоэкономикалық статусы төмен ата-аналар, орташа деңгейдегілерге қарағанда өз балаларының мәселелерін шешуде тиімділігі аз стратегияға бейім екендігі көрсетілді. Бұнымен қоса, отбасы тәрбиесінің мадақтаушы тәуелсіз стилі баланың жоғары IQ көрсеткішімен байланысты. Флиннің пікірінше, IQ-ды анықтайтын қоршаған орта факторлары жайындағы біздің біліміміз “біз ойлағаннан әлдеқайда шектеулі”. Бұл ғалымның ойынша, бір адамдар тобының басқа адамдар алдында превосходствосын орнататындықтан генетикалық детерминизм концепциясы әлеуметтік тұрғыдан қауіпті. “Американский психолог” журналында (American Psychologist, 1999) жарияланған Флиннің соңғы жұмыстарының бірі “Поиск справедливости” рубрикасына кіруі кездейсоқ емес. Өзінің зерттеулерінің негізінде Флинн (Flynn, 1987, 1998, 1999) әйгілі тестілер көмегімен интеллект өлшенбейді, оның шынайы интеллектімен әлсіз байланысқан қандай да бір корреяты өлшенеді деген қорытындыға келеді (Равен тесті айтылып отыр, бірақ мұндай қорытындының әділдігі басқа тестілерге де қатысты). Мұндай қорытынды, соңғы онжылдықта көптеген дамыған елдердегі тұрғындардың IQ өсімінің, Флинн ғылым мен техника саласындағы жаңалықтарға жатқызатын интеллектуалды жетістіктермен еш байланысы жоқ деген негізбен жасалынды. Үлгі ретінде, 30 жыл ішінде Голландиядағы IQ өсімі бойынша алынған келесі мәліметтер келтіріледі (2- кесте). Кесте 2 – 30 жыл кезеңіндегі IQ өзгерісі
Зерттеушінің пікірі бойынша IQ тең немесе 150 бірліктен жоғары тұлғалар санының популяциядағы осынша жоғары өсім нәтижесі қоғамның “мәдени ренессансы” болуы қажет. Алайда, бұл ұлттардың интеллектуалды жетістігінің “есебін” жүргізетін беделді голландиялық басылымдардың объективті мәліметтеріне сәйкес емес. Байқағанымыздай, тестілер интеллектіні емес, Флиннің “абстрактылы міндеттерді шешуге қабілеттілік” атағанын өлшейді. Интеллект тестілерінің нәтижелеріне тек зерттелушілердің белгілі бір мәдениетке, әлеуметтік топқа жататыны ғана емес, сондай-ақ, “субмәдени” ерекшеліктер де әсер етеді. Тіпті, формалды бірдей таңдалғандардың өзінде (зерттелушілер бір әлеуметтік қоғамға жатады, жасы, жынысы және білімі бойынша еш айырмашылығы жоқ), олардың арасында микроортаның нақты шарттарымен байланысты мәнді ерекшеліктер байқалады. Мәскеу психологтарының зерттеулерінде онтогенез шарттары сырттай біртүрдегі таңдалғандарды (бірнеше мәскеу мектептерінің 8-сынып оқушылары) тестілеудегі нәтижелерге барынша әсер етеді деп көрсетілген. Бұдан шығатын қорытынды, тіпті қала жеткіншектерінің ақыл-ой дамуының жалпы нормаларын бөліп көрсету мүмкін емес. Бұл зерттеулердің авторлары тіпті статистикалық нормалар орнына, индивидуумның психологиялық дамуына қоғам талабының жүйесімен түсіндірілетін әлеуметтік-психологиялық нормалар келу қажет деп есептейді (К.М.Гуревич, М.К.Акимова, В.Г.Козлова, 1986). Бұл зерттеушіні нормативті көрсеткіштердің шексіз релятивизміне еліктіретін өзге бір нәрсе болып табылады. Осылайша, интеллект тестілерін құрастыру да, қолдану да индивидуалды көрсеткіштердің “қалыпты” психикалық даму эталонына сәйкестілігін көрсету мақсатын көздейді. өз кезегінде IQ ерекшеліктері ең әуелі индивидуумның қоғам мәдениетіне ену мүмкіндігінен тәуелді, ал бұл жерде шешуші рөлді білім атқарады. Интеллектінің мәдени (субмәдени) негізделуі көптеген зерттеулерде көрсетілді. Солардың кейбіреуіне ғана тоқталайық. Осылай тұрғылықты жерімен (қала-ауыл) негізделетін интеллектідегі ерекшеліктер айқындалды. Қала балаларында практикалыққа қарағанда вербалды интеллект біршама дамыған болып шықты, ал ауыл балаларында керісінше. Үлкен қала мәдениеті интеллект дамуына барынша әсер етеді. Мәселен, Нью-Йоркке көшіп келген мектеп жасындағы қара нәсілді балалар интеллектісінің орташа көрсеткіші олардың үлкен қалаға келуімен біршама жоғарылаған. Ескеретін жәйт, интеллектіні өлшеу әу бастан мәдениетке қатыстырылған. Интеллектіні өлшеуге арналған тестілер вакуумда жасалып пайда болмайды, ал белгілі бір әлеуметтік шарттарда жасалады. Онда белгілі бір мәдениетке тән мінез-құлық пен ойлау стандарттары, нормалар ескеріледі. Бине жасаған алғашқы тестілердің өзінен-ақ олардың қоғам талабынан, сондай-ақ сол уақыттағы жалпы білім беретін мектеп оқушыларына қойылатын талаптан пайда болып шыққанын байқау қиын емес. Интеллект тестілерін мәдениетпен және белгілі бір әлеуметтік топ тәжірибесімен қатысты ету олардың қолданылу сферасын шектейді. Бұл әдістемелер өздері жасалған мәдениеттен бөлек өзге мәдениетке жататын тұлғаларды зерттеу үшін адекватты болмай шығады. Бұл айтылған тек интеллектіні тестілеуге ғана қатысты емес. Гуденаф және Харис “интеллектіні, көркем қабілеттерді, әлеуметтік-психологиялық сипаттамаларды немесе кез-келген өзге бітістерді өлшеп-өлшемейтініне қарамастан, мәдениет әсерінен тәуелсіз азат тестілерді іздеу иллюзия болып табылады” деген қорытындыға келеді. Түрлі этностық топтардағы интеллектіні тестілеу нәтижелерін салыстырудың маңызы жоқ. Интеллектіні әмбебап өлшеу ретінде алғанда ғана интеллект көрсеткіштерін салыстыруға болады. Дамуды активизациялайтын өмір тіршілігінің шарттарын, мәселен информацияны қайта жасаудың вербалды-логикалық емес, кеңістікті-бейнелік типін есепке алмау, жалған кемақылдылық диагнозын қоюға әкеп соғады. ЮНЕСКО инициативасымен жасалған комитет, өз іс-әрекетінің түрі бойынша адамды зерттеумен байланысты (психологтар, социологтар, генетиктер, антропологтар) түрлі елдер ғалымдарының әлеуметтік комитеті өзінің қорытынды құжаттамасында “Қазір ақыл-ой қабілеттерінің тестілері табиғи қабілеттермен негізделген және орта, оқу, тәрбие әсерінің нәтижесі болып табылатындарды сенімді түрде разграничить етуге мүмкіндік бермейді деп жалпылай қабылданған. Орта әсерімен негізделген ерекшеліктерді выровнять етуге мүмкіндік болған жердің бәрінде, тестілер барлық адамзат тобының ақыл-ой бітістерінің көп ұқсастықтарын көрсетті. Қысқаша айтқанда, өзінің потенциясын жүзеге асырудағы тең мәдени мүмкіндіктерде әрбір этностық топ мүшесінің орташа жетістігі шамамен бірдей” деп көрсетеді. жүктеу/скачать 146,49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||