Тақырып Кіріспе
Тақырып 1.11.Жапония. Қытай. Моңғолия
жүктеу/скачать 2,01 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырып 1.12.Үндістан және Оңтүстік-Шығыс Азия елдері.
Тақырып 1.11.Жапония. Қытай. Моңғолия. Жапония Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Жапония. ХХ ғасырдың басында Жапония дамыған ірі капиталис- тік елге айналып, басқыншылық саясат жүргізді. Елді билеушілер тобында әскерилердің ықпалы күшейіп, экономиканың дамуы соғыс талаптарына бағытталды. Сыртқы саясатта Жапония Англиямен жақындасып, оның ықпалында болды. Ең алдымен, ол Қытайды бағындыруды көздеді. Жапония 1914 жылғы тамызда Германияға соғыс жариялап, Тынық мұхит пен Қытайдағы неміс иеліктерін басып алды. Келесі жылы Қытайға 21 талап ұсынып, оның әскери, саяси, қаржы салаларына үстемдік жүргізе бастады. Соғыс жылдары отарларды қанау арқылы жапон буржуазиясы одан әрі байи түсті. Елде әскери жағдай енгізіліп, қалың бұқараның тұрмысы айтарлықтай нашар- лады. 1917—1918 жылдары нан жетіспей, азық-түліктің бағасы жоғарылай берді. 1918 жылдың тамыз және қыркүйек айларында Жа- понияның 36 префектурасында ашыққан тұрғындардың қозғалысы басталды. Жапон тарихында бұл қозғалыс- ты “күріш бүліншілігі” деп атайды. Ашыққан халық көшелерге шығып, күріш сататын дүкендерді, күріш қамбаларын, күріш сататын саудагерлердің үйлерін қиратып, ойран салды. Ызаланған халық өсімқорлар- дың, ірі кәсіпкерлердің күріш қорларын бөліске салды. Көтерілісшілердің ұйымдастыру комитеттері күріштің және басқа тағамдардың қымбатшылығын әшкерелеп, олардың бағасын арзандату талабын қойды. “Күріш бүліншілігі” Жапониядағы 144 қаланы қам- тыды. Әсіресе Осака қаласындағы халық толқулары өзінің жойқындығымен ерекшеленді. Осы қаланың Нискуоно ауданында жиылған 20 мың көтерілісші өзіне қарсы шыққан полиция тобын таспен атқылап, машиналарын өртеп жіберді. Бір күннің ішінде Осака қаласындағы көтерілісшілер 250-ден астам қамбаны қиратты. 55 “Күріш бүліншілігі” Жапония халқының стихия- лық түрде өткен наразылығын байқатып, саналы қоз- ғалыстардың өршуіне жол ашты. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі елдің жағдайы. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Жапония қатты күшейді. Оның өндірісі, әсіресе әскери техника, металл өндіру, машина жасау, химия салалары өсе түсті. Қиыр Шығыс пен Тынық мұхит аймағындағы беделі нығайды. Версаль конференциясында Жапония бұрын Германияға қараған Қытайдың Шаньдун түбегін, Тынық мұхиттағы Каролин, Маршалл, Мариан аралдарын өзіне бекітіп ал- ды. Ресейдің құрамындағы Приморье, Солтүстік Сахалин жерлері 1922—1925 жылдары Жапония қарамағында бол- ды. Тайваньдағы, Кореядағы отарлау саясаты қылыштың күшімен жүргізілді. АҚШ пен Қытай бұған көнгісі келмеді. 1921—1922 жылдары Вашингтон конференциясында Жапония біраз шегініс жасауға мәжбүр болып, Шаньдуннан бас тартты. Оның әскери-теңіз флоты шектелді. 1924—1932 жылдары елді Сэйюкай, Минсэйто, Какку- син, Курабу сияқты саяси партиялар басқарып келді. Төменгі палатаның беделі өсіп, жоғары палатаны қалып- тастыруда императордың ықпалы төмендеді. 1925 жылы заң бойынша сайлауға қатысушылар саны көбейіп, бұл халықтың 16%-ын құрады. Өкімет жұмысшылар және кедей шаруалар қозғалысын 1923 жылғы қарашадағы жойқын жер сілкінісіне байла- нысты шараларды пайдалана отырып, басып тастады. 1920 жылдардың екінші жартысында Жапония би- леушілері озбырлық саяси бағыт ұстанды. Ең алдымен, олар Қытайды әлсіретіп, оны тұтас өзіне қаратып, содан кейін басқа елдерді бағындыруды көздеді (Танака жоспа- ры). Ол үшін әскери күшін, теңіз флотын ұлғайтуға кірісті. 1929—1933 жылдары дүниежүзілік экономикалық дағдарыс жылдары Жапония да біраз қиыншылықты бас- тан кешірді. Қытайдағы ішкі тартыстар мен бытыраңқы- лық жапон империалистерінің басқыншылық әрекетіне жеңілдік туғызды. Жапония 1932 жылы Қытайдың Солтүстік-Шығыс өлкелерінде Маньчжоу-го қуыршақ мемлекетін құрып, оны өз қамқорлығына алды. Бұл жер- де жапон қарулы күштері шоғырланып, шекаралас КСРО 56 және Моңғол Халық Республикасына қауіп төндірді. Жапонияның осындай үстем саясат жүргізуіне басқа елдердің Қытайдағы қимылдары да көмектесті. Чан Кай- ши үкіметіне қарсы болып келген Мәскеу 1927 жылы Шығыс Қытай теміржолын Жапонияға сатып жіберді. 1920—1930 жылдар аралығындағы экономикалық дағдарыс өрістеп көптеген кәсіпорындар жабылып, жұмыссыздық жаппай белең алды. Шаруалардың жағ- дайы нашарлады. Елде саяси күрес күшейе түсті. Ол жұмысшылар мен қала тұрғындарының ереуілдерімен ғана тынбады. Ұлтшылдыққа, озбырлыққа құныққан орта топтар, әсіресе төменгі сатыдағы әскери топтар сыртқы және ішкі саясатты күшейту, керек болса, фашистік тәртіп орнату талаптарын көтерді. Төменгі шендегі офицерлер ереуілдері мен бүліктері өкіметті алаңдатпай қоймады. 1936 жылы осындай қақтығыста премьер-министр Сайто қаза тапты. Жаңа үкімет жаппай қарулану, Жапония мен Маньчжурияны қорғау жоспарын бекіту, үкімет мүшеле- рін қорғау және т.б. шараларды қолға алды. Бұлар Жаңа экономикалық құрылым және Жаңа саяси құрылым деп аталған бағдарламалардың негізін қалады. Жапонияның Қытайдағы табыстары көп елдерге ұнамады. Бұл Ұлттар Лигасында әшкереленді. Сондықтан Жапония 1933 жылы ол ұйымнан шығып кетті. Жоғарыда аталған бағдарламаны 1937 жылы үкіметті басқарған князь Каноэ іске асыруға бел байлады. Сая- си партиялар жабылып, демократтар қамауға алынды. Сөйтіп, ұлттық бірлікке жету ойластырылды. Таққа көмектесу қауымдастығының мақсаты жаңадан таққа отырған императорды мадақтау, оған табыну болды. Озбырлық саясат ұстаған Жапония Германия мен Италияға жақындасты. Каноэ үкіметі 1937 жылғы 7 шіл- деде Қытайға қарсы үлкен соғыс ашып, оның ішкі аудан- дарын жаулап алды. 1939 жылы жапон әскерлері Моң- ғолияға шабуыл жасады. Бірақ Біріккен Моңғол-Кеңес қарулы күштерінен қатты соққыға ұшырап, кейін шегіну- ге мәжбүр болды. 1940 жылы Франция мен Голландия Германиядан жеңіліп қалғанда, жапон үкіметі Үндіқытай (Вьетнам, Лаос, Камбоджа) мен Индонезия аралын, Малайзия 57 мен Сингапурды өзіне қаратуға кірісті. 1940 жылғы 27 қыркүйекте Жапония, Германия, Италия Үштік одақ аталған әскери бірлестігін құрды. 1941 жылы сәуір айында Жапония мен КСРО бес жылдық бейтараптық шартқа қол қойды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Жапония. Әлемді жойқын соғысқа итермелегендердің бірі болған жапон милитаристері тоқтаусыз шабуылдап, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Қиыр Шығыс халықтарын қан қақсатты. Бірне- ше Қытай қалалары, соның ішінде, Тяньцзин, Нанкин, Шанхай, Ухань және т.б. қиратылып, бейбіт тұрғындар қырғынға ұшырады. Елде шовинистік ұрандар көтеріліп, “жапондықтар тәңірдің нұрына бөленген ерекше халық”, “Жапония бастаған азиялық гүлдену ғасыры басталды” деген ресми үгіт жүргізілді. КСРО-мен бейтараптық шарт жасасып алған соң оның негізгі озбырлық бағыты Оңтүстік-Шығыс Азияға ауысты. Қытайды басып-жаншып, ең дамыған аудандарын жаулап алып, оның байлығын өзіне тасыды. Үндіқытай елдері де тоналды. Тынық мұхит пен Азия аймағының негізгі қарсыласы АҚШ болғандықтан, оған қарсы соғысқа дайындық жасырын түрде жүргізілді. АҚШ басшылары да күдік тумас үшін Жапония 1940—1941 жылдары онымен бірнеше келіссөздер жүргізді. Екі ел сауда қатынастарын сақтап келді. 1941 жылы 7 желтоқсанда АҚШ-тың бүкіл Тынық мұхиттағы әскери-теңіз күштері шоғырланған Гавайядағы Перл-Харбор базасына тұтқиылдан жапон крейсерлері мен ұшақ таситын кемелері шабуыл жасап, жеңіске жетті. Содан соң көпке дейін бұл аймақта жапон үстемдігі орнады. Бірақ 1942 жылдың ортасына дейін Тынық мұхитта үстемдік құрған жапондар 1943 жылы теңіз шайқастарында біріккен американ-ағылшын күш- терінен жеңіле бастады. Филиппинді қайтарып алған АҚШ ұшақтары жапон аралдарын бомбалауға кірісті. 1944—1945 жылдары жапон қалалары мен кенттері қатты қиратылса да, оның саяси-әскери билеушілері соғысудан бас тартпады. 1945 жылы 6 және 9 тамызда АҚШ алғашқы атом бомбаларын Жапонияның екі қаласы — Хиросима мен Нагасакиге тастап, аталған қалаларды өртеп жіберді. 58 Әскері Азияның әр жерінде шашылып, өзі өрт астында қалған Жапонияға КСРО үкіметі Ялта—Потсдам келісімі- не сәйкес 9 тамызда соғыс жариялады. Кеңес Қарулы Күштері Квантун армиясына соққы беріп, Қытайдың солтүстік-шығыс ауданы мен Солтүстік Кореяны босатты. Оған қоса Оңтүстік Сахалинді, Куриль аралдарын басып алды. Бүкіл әлемді жаулап, билеп-төстеуді армандаған жапон саясатшылары мен генералдары 1945 жылы 2 қыркүйек- те тізе бүгуге еріксіз көнді. Шетел әскерлері ел тарихын- да бірінші рет жапон жеріне аяқ басып, ел егемендігінен айырылды. Көптеген бейбіт елдерге қырғын әкелген жапон мили- таризмі күйреп, халық бостандыққа жетті. Отарлық бұғауындағы Тайвань, Корея, Қытай жері азаттық алды. Осылайша, Қиыр Шығыстағы соғыс ошағы талқан- далды. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Қытай. Бірінші дүниежүзілік соғыстың соңына таман Қытайдың саяси бытыраңқылығы барынша ұлғайды. Пекиндегі орталық үкімет әлсіз болды. 1916 жылы президент Юань Шикай қайтыс болғаннан кейін провинциялардағы бүкіл билік губернатор-милитаристердің қолына тиді. 1917 жылы Қытай үкіметі Антанта блогын жақтап, Германия тобына соғыс жариялады. Бірақ Париждегі бітім туралы конфе- ренцияда Қытайдың мүддесі ескерілмеді. Дүниежүзі халықтарының азаттық қозғалысы, көр- шілес Ресейдегі революция, империалистік елдердің әділетсіз шешімдері Қытайда 1919 жылы болған 4 ма- мыр қозғалысына себеп болды. Ол Пекин университеті 64 студенттерінің ереуілдерінен басталды. Студент жас- тар Париж конференциясының әділетсіз шешімдеріне қарсы шығып, “Отандастар, көтеріліңдер!” деген ұран тастады. Жалпыұлттық сипатқа ие болған қозғалысқа жұмысшылар, қолөнершілер, саудагерлер, өнеркәсіп буржуазиясының өкілдері, зиялы қауым мен қаланың кедей тұрғындары қатысты. Көптеген қалаларда жапон тауарларына бойкот жарияланды. “4 мамыр қозғалысы” Қытайдағы ең күшті антиимпе- риалистік қозғалыс болды. Онымен санасуға мәжбүр бол- ған Париждегі Қытай үкіметінің ресми өкілдері Версаль бітіміне қол қоюдан бас тартты. Қытай коммунистік партиясының құрылуы. 1920 жыл- дардың басында Қытайда Пекин, Шанхай, Чанша сияқты ірі қалаларда бірнеше коммунистік үйірме пайда болды. Ең ірі марксшіл үйірменің бірін Пекин университетінде профессор Ли Дачжао (1888—1927 жж.) ұйымдастырды. Ол 1919 жылғы “4 мамыр қозғалысын” ұйымдастырушы- лар қатарындағы беделді қайраткер еді. Коммунистік Ин- тернационал өкілдерінің көмегімен 1921 жылғы шілдеде Шанхайда Қытай коммунистік партиясының бірінші съезі шақырылып, партияның жарғысы қабылданды. 1920—1922 жылдардағы саяси күрес. 1920 жылдың жазында Солтүстік Қытайдағы әскери-милитаристік топ- тар арасында саяси билік үшін өзара күрес бастады. Дәл осы кезеңде Оңтүстік Қытай аймақтарындағы саяси топ- тар Кантонға жиналып, Сунь Ятсен үкімет басшылығына шақырылды. Пекиннен қашқан парламент мүшелері де Кантонға жиналды. 1921 жылғы сәуірде олар Сунь Ятсен- ді Қытай Республикасының президенті деп жариялады. Осы қалада жаңа үкімет құрылды. Солтүстіктегі әскери топтар мен шетел державалары Сунь Ятсен басқарған үкіметті мойындамады. Ол Кеңес үкіметімен саяси байланыс орнатты. Революцияшыл Қытай армиясына офицер мамандар даярлау үшін Вампу аралында арнайы әскери мектеп ашылып, КСРО-дан келген әскери мамандар сабақ беруге кірісті. Оны қаржыландыру міндетін КСРО өз мойнына алды. Осы кезеңде Гоминьдан партиясы мен Қытай коммунисте- рінің арасында жақындасу байқала бастады. 65 1925—1927 жылдардағы Ұлттық революция. 1925 жылғы 30 мамыр- да Шанхайдағы жұмысшылар мен студенттердің антиимпериалистік ереуіліне ағылшын полицейлері оқ атып, бірнеше адам өлтірілді, көптеген адам жараланды. Бұл жа- залау наразылықтың жаппай саяси ереуілге айналуына түрткі болды. “30 мамыр қозғалысы” бүкілқытайлық революцияға ұласты. 1925 жылғы 1 маусымда Кантон революциялық үкіметі өзін Қытай Республикасының Ұлттық үкіметі деп жариялады. Шетел басқыншыларына және Қытайдың феодалдық-милитаристік күштеріне қарсы қытай бұқа- расы көтерілді. Революциялық қозғалыс жалпыхалық- тық, антиимпериалистік сипат алды. Гоминьдан мен коммунистер біртұтас майданға бірік- кеннен кейін Сунь Ятсен үкіметі орналасқан Гуандун провинциясы Қытай революциясының тұңғыш базасына айналды. Мұнда Ұлттық-революциялық армия жасақтала бастады. Бұл кезде Гоминьдан антиимпериалистік күштер блогының бұқаралық ұлттық партиясына айнала бастады. Революциялық үкімет шеңберін кеңейту үшін Солтүстік Қытайдағы милитаристер күшін талқандау қажет болды. Осы міндетті орындау үшін Ұлттық-революциялық армия 1926 жылы шілдеде Солтүстік жорығын бастады. Оның жоспарын жасауда және жүзеге асыруда кеңестік әскери мамандар үлкен рөл атқарды. 1926—1927 жылдары Ұлттық-революциялық армия үлкен жеңістерге жетті. Тоғыз айдың ішінде 7 ірі провин- ция, Ухань және Нанкин сияқты ірі қалалар, 150 млн-нан астам тұрғыны бар аумақтар Ұлттық үкімет билігін мо- йындады. 1925 жылдың наурыз айында Сунь Ятсен қайтыс болғаннан кейін ұлттық майдан құрамындағы коммунис- тер мен Гоминьдан арасында билік үшін тартыс өршіді. Гоминьдан басшылығына келген ұлттық буржуазия- ның өкілі генерал Ч а н К а й ш и (1887—1975 жж.) Сунь Ятсен 66 революциялық қозғалысты тежеп, төңкеріске әзірлене бастады. 1927 жылы наурыз айында Чан Кайшидің жақтастары Шанхайда, Нанкинде, шілдеде Ухань қаласында төңкеріс жасап, коммунистерді қудалай бастады. Біртұтас анти- империалистік майдан ыдырады. Гоминьдан мен коммунистердің арасындағы қарулы күрестің басталуы. Осыдан кейін коммунистік партия қарулы күрес жолына көшуге мәжбүр болды. Коминтерн- нің көмегімен Мәскеуде өткен Қытай компартиясының VI съезінде өзгерген жағдайдағы күрестің жаңа такти- касы бекітілді. Оның негізгі міндеттері: 1) империализмге қарсы, ұлттық тәуелсіздік және елді біріктіру жолында күресу; 2) помещиктік жер иеленуді және феодалдық бұғаулар- ды жою; 3) реакцияшыл Гоминьдан үкіметін құлату және кеңестер түрінде жұмысшылар мен шаруалардың рево- люциялық-демократиялық үкіметін орнату болды. Бүкіл партиялық жұмыстың орталығы қаладан селоға ауыса бастады. Бұл аудандарда Жұмысшы-шаруа кеңес- тері және Қызыл армия бөлімдері құрылды. Алыстағы аудандарда Гоминьдан үкіметінің билігі онша берік емес еді. 1927—1937 жылдардың аралығында Оңтүстік және Орталық Қытайда 15 шақты кеңестік аудан және 300 мыңға жуық сарбазы бар Қызыл Армия бөлімшелері құрылды. Әскер қолбасшылығына Чжу Дэ (1886 —1976 жж.), ал комиссары болып Мао Цзэдун (1893—1976 жж.) тағайындалды. 1931 жылы қарашада Орталық жұмысшы-шаруа үкіметі құрылды. Оның төр- ағасы болып М а о Ц з э д у н сайланды. Кеңестік аудандарда помещик жері шаруаларға бөлініп берілді. Кәсіпорындарда 8 сағ-тық жұмыс күні, жалақысы төленетін демалыс беру тәртібі енгізілді. Ер адамдар мен әйелдердің құқығы теңестірілді. Еңбекшілерді оқыту үшін мыңдаған мектеп пен үйірме ашылды. Бұл аймақтағы өкімет саяси-әскери диктатура тәртібіне сүйенді. Гоминь- дан үкіметі қайткенде де Қытайдағы революция ошақта- рын жоюды көздеді. Сондықтан кеңес аудандарының өмірі күреске толы болды. 67 1934 жылы Гоминьдан үкіметі кеңес аудандарына қарсы ең күшті бесінші жазалау жорығын ұйымдастырып, ауыр соққы берді. Қызыл Армия бөлімшелері солтүстік- батыс провинцияларға шегінуге мәжбүр болды. Олар 12 мың шақырымдай шегініп, Шэньси-Ганьсу-Нинся провинцияларының түйіскен жерінде жаңа революция- лық орталық ұйымдастырды. 1937—1945 жылдардағы Қытай халқының Жапония басқыншылығына қарсы күресі. 1931 жылы қыркүйекте жапон әскерлері Қытайдың солтүстік-шығыс провинция- ларын (Маньчжурияны) басып алуға кірісті. Қытай елінің тәуелсіздігіне зор қауіп төнді. Жаңа жағдайда Қытай халқының басты жауы жапон империализмі екендігі атап көрсетілді. Коминтерн “Аза- мат соғысын тоқтатып, барлық күшті аса қауіпті жауға қарсы біріктіру керек” деп үгіттеді. 1937 жылы Жапония бүкіл Қытайды басып алуға бағытталған жаппай шабуылын бастап, едәуір табысқа қол жеткізді. Қытай коммунистік партиясы (ҚКП) біртұтас ұлттық майдан үшін Гоминьданмен бірігуге әзір екендігін мәлімдеді. Халықтың қысымымен Гоминьдан ҚКП-мен біртұтас майдан құруға келісуге мәжбүр болды. Қытай коммунистері біртұтас майдан мүддесі үшін өзінің саяси-әлеуметтік қағидаларының кейбір бағытта- рын өзгертуге әзір екенін білдірді. Олар: 1. Азаматтық соғысты тоқтатып, орталық үкіметті қолдау. 2. Кеңестік аудандарды Қытай Республикасының айрықша ауданы деп атап, оны орталық үкіметке бағын- дыру. Қызыл Армияны Ұлттық-революциялық армия деп өзгертіп, Нанкиндегі орталық әскери комитетке бағындыру. 3. Айрықша аудан аумағында жалпыға бірдей сайлау құқығына негізделген демократиялық тәртіп орнату. 4. Помещик жерін тәркілеуді тоқтатып, біртұтас ұлт- тық майданның бағдарламасын жүзеге асыру. Қытай халқына осы бір кезеңде Кеңес Одағы достық көмек көрсетті. 1937 жылы тамызда КСРО мен Қытай ара- сында өзара достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол қойылды. КСРО Қытайға 250 млн доллар мөлшерінде 68 несие ашты. Қытайға танкілер, зеңбіректер, ұшақтар, жанармай, оқ-дәрі, пулеметтер беріп отырды. Қытай (Гоминьдан) үкіметінің өтінішіне сәйкес, КСРО Қытайға әскери кеңесшілер, әскери мамандар жіберді. Сарыөзек — Ланьчжоу тасжолы, Алматы — Ланьчжоу әуежолы іске қосылып, Қытай еліне қыруар жүктер жеткізіліп тұрды. Қытайдағы әуе шайқастарында 250-дей ерікті кеңес ұшқыштары қаза тапты. Елдің көптеген аудандарын Жа- пония басып алды. 1918—1940 жылдардағы Моңғолияның саяси-экономикалық даму жолдары. 1918 жылға дейін Моңғо- лия Азияның ең артта қалған елдерінің бірі еді. Халқы көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Жер және орасан көп мал билеуші діни феодалдардың (будда монас- тырьларының) меншігінде болды. Жайылымдық жері жоқ шаруалар (араттар) ауыр езгіде өмір сүрді. Өнеркәсіп дамудың ең төменгі сатысында еді. Лама діні моңғол қоғамында шексіз үстемдік етті. 1918 жылы моңғол хал- қының жалпы саны 647 мыңды ғана құрады. 120 мыңнан астам жігіт үйленбеуге, балалы болмауға ант беретін ламалар болды. Сауда қатынастары баспа-бас айырбас деңгейінде жүргізілді. Саяси құрылымы жағынан Моңғолия Қытайдың авто- номиялық бөлшегі болып, патша билігіне бағынды. Моңғо- лия билеушісін боғдыхан деп атады. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі өзгерістер Моңғолияға да әсерін тигізді. Моңғолияда орыс боль- шевиктері мен Коминтерннің қолдауы негізінде Сухэ- Батор 1921 жылы наурызда Моңғол Халық партиясын ұйымдастырды. Солтүстік Моңғолия аймақтарында Уақытша Халық үкіметі және революциялық армия бөлімшелері құрылды. Елдің Уақытша үкіметі Кеңестік Ресейден әскери көмек сұрады. Моңғолияға Ресей Қызыл Армия бөлімдері енгізіліп, 1921 жылы 8 шілдеде Урга қаласы азат етілді. КСРО-ның көмегімен құрылған Халық үкіметі боғ- дыхан билігін қалдырып, діни мәселелермен ғана шұғыл- дануға көндірді. Сөйтіп, 1921—1924 жылдарда Моңғолия шектеулі монархия түріндегі мемлекеттер қатарында болды. 69 1921 жылы Ресейдің тікелей қатысуымен өткен төңкерісті Моңғолияда Халық революциясы деп жариялады. 1924 жылы ақырғы боғ- дыхан дүниеден қайтты. Осы жылдың қараша айын- да конституция қабыл- данып, Моңғол Халық Рес- публикасы құрылғаны жа- рияланды. 1924 жылы кеңес өкі- метінің белсене араласуы- мен Х.Чойбалсан билік ба- сына келді. Чойбалсан Ко- минтернің және И.Сталиннің тікелей көмегімен 1926—28 жылдары қуғын-сүргін саясатын жүргізді. Нәтижесінде 1922—49 жылдары 71 мың адам саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болды. Саяси қуғын-сүргіннен Моңғолиядағы қазақтар да жапа шекті. Чойбалсан үкіметті басқарған жылдары оның жекебасына табынушылық басталды. 1924—1940 жылдардағы экономикалық реформалар. ХХ ғасырдың 1920—1940 жылдарында Моңғол елі КСРО мемлекетінің саяси ықпалымен Коминтерн мен сталиндік үлгідегі социалистік құрылыс моделін іске асыруға кі- рісті. КСРО мамандарының және Коминтерн өкілдерінің көмегімен реформалар іске асырылды. Олардың қатарын- да жаңа әкімшілік құрылыс, жергілікті басқару орган- дарын жаңарту әрекеттерімен қатар, ақша және әскери реформалар, бірыңғай салық енгізу туралы заң қабыл- данды. 1929 жылғы қаңтарда ірі феодалдық топтардың мал- мүлкін тәркілеу туралы заң қабылдады. Сөйтіп, елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар- дың пісіп-жетілуімен санаспай, саяси-әкімшілік басқару әдістерін қолданып, жаңа құбылыстарды жеделдету, қамшылау әрекеттеріне жол берілді. Сухэ-Батор ескерткiшi 70 1934 жылы монастырьлар жабылды, ламалар таратыл- ды, олардың 70%-ынан астамы қамауға алынып, атылды. 1940 жылы моңғол алфавиті кириллицаға көшірілді. Елде жаппай ұжымшарлар мен кеңшарлар құру шаралары басталды. Кеңестік Ресей дипломатиялық қатынасты орнатқан елдің алғашқыларының бірі Моңғолия болды. 1931 жылы Жапонияның Маньчжурияны жаулап алуы, онын кеңес- маньчжур және моңғол-маньчжур шекараларындағы арандатушылық әрекеттеріне қарсы кеңес-моңғол келісім- дері жасалды. 1934 жылы Кеңес үкіметімен өзара көмек жөнінде келісім жасалды. 1940 жылы наурызда Моңғолия халықтық-революциялық партиясының Х съезінде жаңа конституцияның жобасы мақұлданды. Моңғолия революциясының жалпы демократиялық кезеңі аяқталды. “Моңғолия қоғамы социалистік құры- лыстың негізін салуға бет бұрды” деген теориялық қағида жарияланды. Германиямен болған соғыс жылдарында моңғол халқы КСРО-ға шамасы келгенше көмектесіп келді. Сұрақтар мен тапсырмалар 1. 1919 жылғы “4 мамыр қозғалысының“ себептері қандай? 2. КСРО-ның Қытай революциясына көрсеткен көмегі мен қызметін қарастырыңдар. 3. Сунь Ятсен бағдарламасының мазмұны қандай? 4. Кеңестік қозғалыстарды баяндап беріңдер. 5. 1921 жылғы араттар революциясына сипаттама беріңдер. Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Жапонияның Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі ішкі және сыртқы саясатын сипаттаңдар. 2. Жапон билеушілері Қытайға қандай талап қойды? 3. Екі соғыс аралығында Жапония қандай кезеңдерден өтті? 4. Жапон милитаризмінің жоспарларын айтып беріңдер. 5. Тынық мұхиттағы соғыстың барысы және оның нәтижесі қандай? Картадан көрсетіңдер. 6. Жапония неліктен жеңіліске ұшырады деп ойлайсыңдар? Тақырып 1.12.Үндістан және Оңтүстік-Шығыс Азия елдері. Азияның оңтүстігіндегі Үндістан мен басқа да бірқатар елдер ағылшындардың отары болатын. ХХ ғасырдың ба- сында Үндістанда ұлт-азаттық қозғалыс жандана түсті. 1885 жылы құрылған Үнді ұлттық конгресс (ҮҰК) партиясы, негізінен, реформалар үшін күресіп келген. Бірақ Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында оның басшылығында Б. Г. Т и л а к (1856—1920 жж.) бастаған солшыл топ күшейіп, с в а р а д ж (өзін-өзі билеу) тілек- терін алға тартты. Ел арасында сварадж және с в а д е ш и (өзіндік өнім шығару) қозғалыстарына халық бұқарасы кеңінен қатыса бастады. Соғыс алдында Мұсылман Лигасы (МЛ) өмірге келіп, мұсылман қауымын азаттық күреске тартуға кірісті. Ұлғайып бара жатқан қарсыласудан 75 шошынған ағылшындар отансүйгіштерге қарсы әрекет жасай бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі елдің жағдайы. Соғыс басталысымен Ұлыбритания Үндістанды соғыс мүддесіне аяусыз пайдаланды. Мыңдаған үнді азаматта- ры майдан шебіне жіберілді, олардың көбі қара жұмыс атқарды. Елдің қазба байлығы мен азық-түлігі метрополияға үздіксіз тасылды. Алым-салық мөлшері ұлғайды. Оны мезгілінде төлей алмағандарды жазалау күшейді. 1915— 1916 жылдары дәстүр бойынша анадан қызына берілуге тиісті алтын сақиналар, жүзік-сырғаларды жинап алу науқаны жүргізілді. Көз жасына жуылып жиналған алтын Англия қазынасына айналды. Ауыр салық халықты қатты әлсіретті. Күйзеліске ұшыраған шаруалар жерін тастап, қалаға қарай шұбыру- мен болды. Қалада жұмыс таппай, үйсіз, қайыршылық халде өмір сүріп жатты. Бенгалия, Бихар, т.б. аймақтарда жаппай ашаршылықтан миллиондаған шаруа қырылып қалды. Қала тұрғындары да қиыншылық көрді. Жұмыс уақыты 12—14 сағ-қа дейін ұзартылды. Неше түрлі са- лықтар мен айыптар еңсе көтертпеді. Азық-түлік және өндіріс заттарының бағалары дүркін-дүркін өсіп, жа- лақы төмендей берді. Жұмысшының тапқан табысы от- басын қамтамасыз етуге жетпеді. Қала мен ауылдағы кәсіпкерлердің де тұрмысы нашарлады, өйткені олар шығаратын заттар өте арзан бағаланып, табыстары кеміді. Осындай қиындықтарға қарамастан, жергілікті өн- діріс соғыс кезінде біраз алға басты. Ағылшын капи- талының қысымына төтеп берген үнді кәсіпкерлері мен саудагерлерінің қолындағы қаржы мен өндіріс орындары ұлғайды. Қалыптаса бастаған үнді буржуазиясы батылы- рақ қимылдап, байи түсті. Бирла, Тата, т.б. кәсіпшілер топтары әсіресе жеңіл өндірісте (тамақ, мата тоқу, т.б.), сауда қызметінде және кейбір ауыр өндіріс орындарында (металл қорыту, таскөмір өндірісі, т.б.) нығайып алды. Жалпы, Үндістан экономикасында ағылшын капиталы үстемдік жүргізіп отырды. Шетел капиталы банктерді, өндірістің негізгі салаларын, сыртқы және ішкі сауданы, 76 байланыс жүйелерін, көлікті, қаланы, елді мекендерді билеп алған-ды. Отаршыл өкімет, ең алдымен, ағылшын кәсіпкерлерін қолдап, соларға керекті заңдар қабылдады. Соғыс басталысымен ереуілдерге жол бермеу, саяси ұйымдарды бақылауға алу шаралары арқылы ағылшын- дар саяси билігін одан әрі күшейте түсті. Ұлт-азаттық қозғалысының басталуы. Ағылшындар- дың озбырлығы мен тұрмыстың ауырлығы ел арасында наразылық тудырды. 1916 жылы қала тұрғындары мен шаруалар қолдаған ұлт-азаттық күрес әр аймақта орын алды. Алдында хал-ахуалды жақсарту тілектері басымы- рақ болғанмен, кейінірек үнділіктерді билік жүйелеріне тарту, елге өзін-өзі билеу құқығын беру, қаржыны, кеденді бақылауға жол беру, т.б. саяси талаптар қойыла баста- ды. Салық төлемеу, әкімшіліктерге бағынбау, ереуілдер мен шеруге қатысу сияқты қарсылық әрекеттер Бомбей, Калькутта, Карачи қалаларында, Бенгалияда, Пенджабта, Гуджаратта өрши түсті. 1916 жылы ҮҰК мен МЛ Лакхнау қаласында өз съез- дерін шақырып, көпшіліктің тілектеріне сәйкес шешімдер қабылдады. 1916 жылы елге М. К. Ганди (1869—1948) оралып, бұл жағдай ұлт-азаттық қозғалысын өрістете түсті. М. Ганди Оңтүстік Африка Одағындағы отаршылдардың нәсілшілдік тәртібіне қарсы қозғалысқа қатысып, халық арасында беделді қайраткерге айналған. Ганди Үндістан мен Англия дәстүрлеріне сүйеніп ұлт-азаттық күрестің бұ рын болмаған жаңа түрін қолданды. Ол күш қолданбай қарсыласуды таңдады. Сатьяграха — ақиқаттағы батылдық тәсілін ол халық бұқарасы қолданатын негізгі қаруға айналдырды. Көп дінді, касталар жүйесі берік орныққан көпұлтты Үндістан қоғамына Гандидің ілімі өте қолайлы болды. Азаматтық төзбеушілік, бойсұнбаушылық қозғалысы, яғни күш қолданбай қарсыласу ілімі мен тәжірибесі Үндістан жерінде құлаш жайып, кейін әлемге әйгілі бол- ды. Отаршылдарға қарсы бағытталған қозғалыс соғыс аяқталысымен одан әрі өрши түсті. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Үндістан. Бірінші дүниежүзілік соғыстың зардабы отар халықтар- дың ашу-ызасын тудырып, ұлт-азаттық қозғалыс көптеген 77 елдерді қамтығаны белгілі. Ресей империясындағы оқиғалар да өз ықпалын тигізді. 1917—1923 жылдары революциялық күрес бүкіл Үндістанға таралды. Ол күрестің негізгі қозғаушы күші шаруалар болды. Қала тұрғындары да, үнді ұлттық буржу- азиясы мен жұмысшылар да қосылды. Ереуілдер мен ше- рулерге халық бұқарасы жаппай қатысып, тәуелсіздікке ұмтылысын білдірді. М. К. Ганди бастаған бүкілхалықтық антиимпериалистік майдан қалыптасып, ағылшын отар- шылары тыныштықтан айырылды. 1917 жылдың соңы — 1918 жылы ағылшындар екіжүз- ді саясат қолданды. Монтегю — Челмсфорд реформалары жергілікті және орталық өкімет қызметіне үнділіктерді қатыстыра бастады. Провинциялардағы заң қабылдаушы жиналыстардың ұсақ-түйек мәселелерді қарастыру құқықтары кеңейтілді. Орталық өкімет органдарында жергілікті ұлт өкілдерінің саны біраз ұлғайтылды. Бірақ билік губернаторлар мен генерал-губернатордың қолында қалды. Сонымен бірге Роулетт заңы қабылданып, полицияға өкіметке қарсы шыққандарды табан астын- да жазалау, сабау, абақтыға отырғызу, шетке айдау, оқ ату құқығын берді. Ереуілдерді тоқтату үшін армияны пайдаланды. Феодалдық және компрадорлық буржуазия көсемдері, сондай-ақ кейбір ҮҰК мен МЛ жетекшілері реформаға қанағаттанып, ағылшындармен жақындасуды жақтады. Бірақ көпшілік күресін тоқтатпады. 1919 жылы 6 сәуірде Гандидің шақыруымен Мадрас, Канпур, Ахмадабад, Бомбей (қазіргі Мумбай), т. б. қалалар мен өлкелерде хартал (жаппай ереуіл) ұйымдастырылды. Ол күні бірде-бір мекеме, оқу орны, дүкен, көлік, дәріхана жұмыс істемей, өмір тоқтап қалғандай болды. Бұл ағыл- шындарды қатты алаңдататын күрес түрі еді. Отаршыл- дар халық арасында үрей туғызу мақсатымен 13 сәуірде Амритсар қаласында бейбіт митингіге қатысқандарды атқылап, 1 мыңдай адам оққа ұшты, 2 мыңға жуығы жарақаттанды. Бұл қантөгіс бүкіл елді дүр сілкіндірді. Ереуілдер толқыны отаршылдар үстемдігін шайқалтты. Гандидің ықпалы ғана қарулы қимылдарға жол бергізбей, қозғалысты бейбіт арнада ұстап тұруға мүмкін болды. ҮҰК заң шығару жиналысына сайланудан бас тартты. 78 Келесі жылы 1 тамызда екі саяси партия бірігіп, елде жаппай бағынбаушылық қозғалысы өткізілді. ҮҰК қата- ры 10 млн адамға жетіп, МЛ да күшейді. Мұсылмандар арасында сол кезде халифатшылар қозғалысы өрістеді. Оған Батыс елдерінің Түркияға қарсы жасаған әрекеттері себеп болды, өйткені Түркия сұлтаны бүкіл мұсылмандар үшін халиф болып есептелетін-ді. Халифатшылар жал- пы антиимпериалистік бағыт ұстағандықтан, Үндістан мұсылмандары ағылшындарға қарсы тұрды. 1922 жылы Үндістанның Чаури-Чаура атты қыстағын- да шаруалар өздеріне оқ атқан полиция қызметкерлерін кеңсесімен қоса өртеп жіберді. Ганди: “Бұдан былай мұндай күш жұмсау қимылына қолдау болмайды”, — деп азаматтық бойсұнбаушылық қозғалысын тоқтатуды ұйғарды. Бұл кезде азық-түлік жағдайы да біршама жөнделе түскен еді. Сондықтан ұлт-азаттық қозғалыс біртіндеп бәсеңдей бастады. Оның келесі өршуі дүниежүзілік экономикалық дағ- дарыс жылдарында байқалды (1928—1933 жж.). Дағ- дарыстың ауыртпалығы үнді халқын қатты күйзелтті. Өндіріс орындары қысқартылып, жұмыссыздық ұлғай- ды. Үндістандық шикізат тауарлары өтпей, шаруалар алым-салықтарын төлей алмады. Ұсақ кәсіпкерлердің күнкөрісі күрт төмендеп кетті. Үнді ұлттық буржуазиясы да қиын жағдайға тап болды. Ганди қоғамдағы саяси- әлеуметтік қайшылықтар пісіп-жетілген сәтте екінші рет азаматтық бойсұнбаушылық қозғалысына шақырды. Ол 1930 жылғы көктемде басталып, бұл жолы қозғалыстың ұйымдастырылу деңгейі жоғары болды. Тәуелсіздікке жету мәселесі, елде жаңа конституция қабылдау туралы талап батыл қойылды. Қарапайым тұрғындарды қарсыласуға қатыстыру үшін Ганди “Тұз жорығын” бастады. Ағылшындар жергілікті тұрғындарға тұз қайнатуға, болмаса тұз өндірісімен шұғылдануға тыйым салып, оны тек өздері ғана сатып, пайда түсіретін. Тұз монополиясы шетелдіктердің әділет- сіз үстемдігінің бір көрінісі еді. Енді соған қарсы қозғалыс қаладан кенттерге жалғасып жатты. Ганди Гуджараттағы шеруді өзі басқарып, мыңдаған қыстақтарды аралап өтіп, Арабия теңізінің жағалауында теңіз суынан тұз өндіруге кірісті. Ағылшындар қаншама тырысқанымен, бұл 79 қозғалысты басуға шамалары келмеді. Олар М. Ганди, Дж. Неру, В. Патель, Р. Прасад және басқаларын абақтыға жапты. Сол жылы 60 мыңнан астам адам қамауға алынған еді. Жаңа конституция жобасын дайындауға кіріскен болып, онда әлеуметтік-діни бөліністері бойынша дауыс беруді енгізуді ұсынды. Бұл ҮҰК пен МЛ арасына от са- луы еді. 1930 жылы МЛ жеке мұсылман мемлекетін құру туралы пікір туғыза бастауы да осыдан. Оған қоса кесапат- тылар кастасындағылар бөлек тізіммен дауыс беру туралы ұсыныстар жасады. Ол үнділіктер арасындағы әлеуметтік қайшылықты жандандырып, күрескерлердің бірлігін әлсіретті. 1931 жылғы 5 наурызда ҮҰК мен ағылшын өкіметі келісімге келіп, азаматтық бойсұнбаушылық қозғалысы тоқтатылды, ел келешегі туралы келіссөздерге қатыстыру үшін абақтыдан Ганди тобы босатылды. Бірнеше рет екі жақтың келіссөздері нәтижесіз аяқталды. Англия 1935 жылы Үндістанды басқару туралы актіні — Британ- дық Үндістан конституциясын зорлықпен енгізді. Оны алдымен МЛ және төменгі сатыдағы жұрт өкілдері мо- йындады, кейін ҮҰК де көнді. 1937 жылы біраз жеңілдік берген конституция негізінде сайлау жүріп, 8 провинция (барлығы — 11) мен орталық заң қабылдаушы жиналыс- та ҮҰК басым орынға ие болды. Бұл тәуелсіздікке жету жолындағы кезекті жеңіс саяси партияларға ел билеу тәжірибесін алуға мүмкіндік берді. Ал толық тәуелсіздік үшін күрес жалғаса түсті. Оның барысына Екінші дүние- жүзілік соғыс жаңа өзгерістер енгізді. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Үндістан. 1930 жылдардың соңында ең күшті елдер жанталаса жаңа соғысқа дайындалып жатқанда, Ұлыбритания Үндістанға үлкен үміт артты. ҮҰК мен МЛ фашистік тәртіпті ашық әшкерелегенімен, Лондоннан Үндістанның тәуелсіздігі мәселесін түпкілікті реттеуді талап етті. Англия оған көнбеді. Соғыс өрті басталып, ҮҰК жетекшілері тағы да тұтқындалып, түрмеге жабылды. МЛ Англияны жақтады. 1925 жылы құрылып, астыртын қызмет атқарып келген Үнді коммунистік партиясы (ҮКП) сол кездегі Коминтерн мен КСРО-ның үлгісімен Германияны қолдады. Өйткені 1939 жылы тамызда Берлин мен Мәскеу дүниежүзін бөлісу 80 туралы құпия шарт жасасып, оны Коминтерн өзіне мүше партияларымен бірге қолдаған еді. Соғыс жылдары үнді халқы көп қиындық көрді. Салық көлемі ұлғайып, азық-түлік жетіспей, ел ашаршылықтан бірнеше миллион азаматтарынан айырылды. 1,5 млн-нан астам үнділіктер ағылшын әскеріне тартылды. Бұл жолы да үнді буржуазиясы біраз жетіле түсті. 1941 жылы Германия КСРО-ға шабуыл жасағанда, ҮКП Германияны айыптады. 1942 жылы ағылшындар оларға ашық қызмет атқаруға рұқсат берді. ҮҰК жетекшілері қамаудан тек 1944 жылдың көктемінде босатылды. Олар тәуелсіздік туралы талаптарынан бас тартпай, күреске қатысып отырды. Ал МЛ 1940 жылы елді екі мемле- кетке бөлу туралы шешім қабылдап, оны жүзеге асыру жолындағы күреске бел байлады. Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Үндістанның 1920—1940 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысына сипаттама беріңдер. Қандай саяси партиялар өмір сүрді, олардың бағдарламасы қандай? 2. М. К. Ганди саясатына қандай баға берер едіңдер? Оның “Менің өмі рім” (Алматы, 1989) деген кітабын оқып шығыңдар. 3. Ағылшындардың әрекеттерін қалай бағалауға болады? Олардың сая саты елге не әкелді? 4. Дағдарыс жылдарында Үндістанның саяси-әлеуметтік құрылысында қандай ерекшеліктер болды? жүктеу/скачать 2,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|