Тақырып: Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері. Жоспары

• Тақырып: Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері.

• Жоспары:

• Хабарлы сөйлем
• Бұйрықты сөйлем
• Сұраулы сөйлем
• Лепті сөйлем

Әдебиеттер:

• 1. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы. 1994.
• 2. Әміров Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы. 1996.
• 3. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы. 1997.
• 4. Бектұров Ш. Қазақ тілі. Алматы. 2006.

• Хабарлы сөйлем

• Бірдеңенің не бір істің жайын баяндау мақсатымен айтылған сөйлем хабарлы сөйлем деп аталады.

• Түн жым- жырт. Жел жоқ.
• Бірақ сәл ғана
• білінген салқын бар. (М.Әуезов)

Хабарлы сөйлемдердің мазмұны әр түрлі болады. Олардың мазмұны сөйлемге қатысқан сөздердің, сөйлем мүшелерінің әсіресе баяндауыштардың мағыналық, тұлғалық ерекшеліктерімен байланысты.

• Хабарлы сөйлемдердің мазмұны әр түрлі болады. Олардың мазмұны сөйлемге қатысқан сөздердің, сөйлем мүшелерінің әсіресе баяндауыштардың мағыналық, тұлғалық ерекшеліктерімен байланысты.

• Болымды
• сөйлем

• Хабарлы
• сөйлем

• Қалаулы
• сөйлем

• Болжалды
• сөйлем

• Болымсыз
• сөйлем

• Болымды сөйлем

• Жаңбыр жауды.
• Оқу басталды.

• Болымсыз сөйлем

• Бүгін жаңбыр жаумайды.
• Бүгін оқу болмайды.

• Болжалды сөйлем

• Балам ертең келетін шығар.

• Қалаулы сөйлем

• Енді оқуға барайықшы.

• Баяндауыштардың қай сөз табына жасалуына қарай:

• етістікті
• хабарлы
• сөйлем

• есімді
• хабарлы
• сөйлем

• Етістікті хабарлы сөйлем

• Үйдің іші жылынды.

• Есімді хабарлы сөйлем

• Үй жылы. Аспан ашық. Айнала жым-жырт.

• Көп құрамды хабарлы сөйлемнің ішіндегі
• бастауыштын не толықтауыштың маңына
• топтаған сөздердің саны неғұрлым көп болса,
• сол топ солғұрлым оқшаулана түсіп,
• көтеріңкі дауыспен айтылады да,
• одан кейін дауыс бәсеңдей береді.

• Мысалы:

• Таудан төмен зырғанап
• келе жатқан шаңғышылар ауыл клубының
• алдына тоқтады.

• Сұраулы сөйлем

• Сөйлеу – тіл жұмсаудың басты тәсілінің
• бірі жүздесіп және басқа адамдар
• арқылы өзара сөйлескен адамдар істің,
• әр нәрсенің мән-жайын білгісі келгенде,
• сұраулы сөйлемнің сұраулы түрлерін
• қолданылады. Басқадан жауап күту
• мақсатымен айтылған сөйлемді
• сұраулы сөйлем дейміз.

• Мысалы:

• -Әй, тілің бар ма өзіңнің?Неге бұғасың?… Неге жөніңді
• айтпайсың?-деді Қадырбек.

• Сұраулы сөйлемдер көтеріңкі
• дауыспен айтылады. Сұраулы
• сөйлемдер интонация арқылы жәңе
• сұрау есімдіктері, сұраулық шылаулар,
• кейбір көмекші етістіктер мен
• қосымшалардың қатысуы арқылы
• жасалады.

• Мысалы:

• Жиналыс басталды ма? Баяндамашыға сұрақ бар ма? Анау келе жатқан Жақып па, Әсет пе?

• Сұраулы сөйлемнің түрлері

• Қарсы сұрақ

• Ашық сұрақ

• Күмәнді сұрақ

• Таңырқаулы сұрақ

• Риторикалық сұрақ