Тандамалы
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
жау тылындағы
- Бұл бет үшін навигация:
- ЕРЛІК ЕСКІРМЕЙДІ
- ТАРАС ЕЛІНДЕП ТАБЫСУ
- ҚАҺАРМАН АТЫНА ЛӘЗЗАТ ЛАЙЫҚТЫ
- ЖАДЫМДА ЖҮРЕР ЖАҢҒЫРЫП...
- ТАРИХТЫҢ ҚАТПАР БЕТТЕРІ
| Командир объединенного отрядов (Примак).
№8 им. Чапаева. Комиссар объединенного отряда №8 им. Чапаева (Ломака) ”. 1944 жылдың жазында емханадан шығып, аз уақыт Киев каласында қызмет істеп, тағы жау тылына аттанбақ болдым. Жоғарыда аты аталған Тканконың қарамағында тағы жау тылына бармақпын. Осы түста аздаған шегініс жасап, шындықтың бетін аша кетейік. Бүл Тканко 1943 жыдцың кыркүйек айының басында біз орналасқан Хоцки орманының маңындағы жау тылына парашютпен түсіп, оны жазалаушы жау жендеттерінен біздер арашалап алып, партизан кұрамамызға паналатып едік. Олар жеті-сегіз адам болатын. Біз ол кезде рациямыз болмаған- Дықтан, үлкен жермен, демек Отанымыздағы басшылары- мызбен байланысымыз үзіліп, хабар-ошарсыз қалғамыз. Бұл топты куана қарсы алдық. Оларда рация бар, өздерін жіберген үшінші Украин майданы жанындағы партизан козғалысы штабымен үзбей байланысып жататын. Міне, осы куаныштын соңы Чапаев партизан күрамасы үшін үлкен қайғы болып аяқталған. Әлгі біз паналатқан топ командирі Тканко мына “Днепр река героев” кітабының 17-бетіндегі “Командир десантной группы” деп сондағы лауазыммен аталған екен. Ол Чапаев партизан кұрамасы басшыларынан жасырын түрде рация аркылы, “Мен Днепр өзені бойында - Чапаев атындағы құрама кұрдым. Мені осы кұраманың командирлігіне тағайындап, бұйрык беріндер” деп талап еткен. Штабтың бастығы полковник Асмоловтың жоқтығын пайдаланып, оның орынбасары подполковник Носков дэл солай бұйрық беріпті. Ол Носков Тканконың досы екені кейін белгілі болды. Кейіннен Қызыл Армияға қосылғанда, Носков пен Тканко қиянаттарын жасыру үшін, партизан құрамаларындағы отрядтар, батальондар командирлерін ешбір кұжатсыз. наградасыз тізіммен офицерлік запас полкіне күзетпен жедел жөнелтіп, бас көтерер катардағы партизандар мен кіші командирлерді азат етілген көмір шахталарына жұмыска жөнелтіп үлгірді. Партизан кұрамасы штаб бастығы Федор Сетпанович Нагайцевті жалған жала құжат жасап, айып батальонына жіберді, ол сонда қаза тапты. Ал Примак Иван Кузьмичті тез мәлімет жасатып, оған өздері ойлап тапқан алдамшы лауазымды - “командир объединенных отрядов” дегізіп кол қойғызып алып (әйтпесе құрама командирі Тканко делінсе біріккен отрядтар құрамасы деген бір ұғым - бір лауазым емес пе?), өзін тездетіп Молдавия жеріне - жау тылына парашютпен түсіріп, ол сонда ерлікпен қаза тапты. Қазір Молдавияның Секерун ауданында оған халык орнатқан ескерткіш бар. Ол ескерткіштің менде фотосуреті де бар. Әлгі командирлердің запас полкіне мені де жіберген, бірақ олар ”отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын” мені Киев қаласындағы Ворошилов көшесіндегі 48-үйге орналаскан Украинаның орталык партизандар козғалысы штабына (ШПДУ деп аталады) кайтарып жіберген. Міне, енді сол Тканкомен жау тылы - Закарпатьедегі Украина жеріне тағы аттануға дайындалдым. Бір күні осы қалада тұратын, өзіміздің Чапаев құрамасының бірге қан кешкен бас дәрігері Алексей Васильевич Крячек деген досым кездесе кетті. Оған өзімнің Тканкомен бірге сапар шеккелі тұрғанымды айтып едім, ол ойланып қалды. Біраз тұрды да: Вася, (пратизандар мені осылай атайтын) сен байка, қимас досым болған соң, жанашырлықпен айтып түрмын. Оның біздің бүкіл партизан құрамасына, оның басшыларына не істегенін білесің ғой? Оның қол астында жау тылына баратындығың мені қатты ойландырып, тіпті таңқалдырып тұр, - деді. Алеша, өз басым біреу-біреуге қазіргідей ел басына күн туып тұрған аласапыран кезеңде қараниеттік жасайды деп ойламаймын, - дей беріп едім: Неткен аңғалсың, өз басымыздан кеше ғана кештік қой. Онын біздің партизандарға, соның ішінде, әсіресе саған деген көзқарасы қиыстау-ау... Неге? Жаман айтпай, жақсы жоқ, мүмкін, екеуміз ақырғы рет кездесіп тұрған шығармыз, мойнымда қарыз болмасын, шындықты айтайын. Бұл әңгімені өзіміздің Емельян Демья- новичтің аузынан естідім. Емельян Демьянович деп тұрғаны - Чапаев атындағы партизан құрамасының комиссары, өзіміздің бұрынғы бастығымыз Ломако. Сені Примак Қызыл Армияға болысуға бұйрық беріп жіберіп, Днепрден кесіп өтті дегенді естісімен, Тканко сендер тірі қалады деп ойламаған болу керек, Роберт Александрович Клейнді ертіп алып, немістерден түсірген жеңіл машиналардың бірімен ол Харьковтегі майдан штабына тартып отырыпты. Майдан штабында тікелей Хрущевтің қабылдауында болып: “Григорьевка селосы тұсы- нан бірінші болып Днепрден өткен партизандар тобының командирімін, мына неміс Клейн маған сол операцияны жүзеге асыруға көмектесіп, үлкен ерлік көрсетті” деп баяндапты. Мұны “Украинская ССР в Великой Отечественной войне Советского Союза” деген кітаптың 331-беті дэлелдейді. Кітап 1968 жылы шыққан. Кейін бұл қате жазылған тарих беттері 1985 жылы шыққан кітаптың 346-бетінде түзетілген. Мұны сол күні Хрущевтің қабылдауында отырған Збанацкий естіпті: Збанацкий де сол кездегі жеке партизан отрядының командирі, кейіннен ол да Кеңес Одағының Батыры атағын алған, Украинаның үлкен жазушыларының бірі. “Міне, осы жағдайдан кейін жау тылында саған қалай қарайтынын өзің-ақ ойласаңшы” деп Алексей түңіле сөйлеген. Ол кезде үлкен өзендерден бірінші болып өткендерге батыр атағын беру туралы өкімет қаулысынан хабарсыз болатынбыз. Жау тылына келгеніне аз күн болған Тканко болса, бұл өкімет шешімін білетін. Міне, осылай Тканко бейнетсіз-ақ бірден биге шығып, сонан былай Григорьевка Луковиц плаццармын алуда партизан отрядын баскарған Тканко болып макалалар жазылып, кітапшалар шыкканы былай түрсын, тіпті “Украина ¥лы Отан соғысында” атты кітабына солай енгізіліпті. Бұл кітап та менің қолыма таяуда түсті. Сол жолы Тканкомен бірге соңгы сапарда болып, Карпат шыңы Полонина Рунаға тегіс парашютпен түстік. Барлығы алпыс шақты адамнан орман ішінде Тканко бастаған жеті-ак адам табысып, сол жетеуміз Карпат украиндыкгарынан, соғые тұтқындарынан “Закарпатье” атты партизан кұрамасын құрдык. Осы кұраманың бір отрядының командирі болдым. Әрине Тканконың өзі - шын батыр адам. Алғашқыда осы кұрамада 5 отряд бар еді. Тканко өте сауатты, өзі тарихшы, эрі айлакер адам болатын. Мені де аяған жоқ, аса катерлі тапсырмаларға мені жіберетін. Алар батырлығын алған соң, қырғын шайқастардан қашқақтап, күзеті берік кұрама лагерінде қалатын. Өте жауапты шабуылдарға қол астыма басқа отряд командирлерін косып беріп, мені кұраманың командирі етіп жіберетін. Кеңестер Одағының маршалы А. А. Гречконың “Через Карпаты” деген кітабында жазған тарихқа белгілі “Белая Таня” операциясы туралы жазылып, күзеті күшті, бекінісі мықты сол саяси тұтқын лагерінен Дунай елдерінің 700 патриоттарын азат етуге құраманы мен басқарып барғаным тайға таңба басқандай, егжей-тегжейлі баяндалған. Соғыстың ең соңына қарай Тканко менің отрядымды басқа бір адамға табыстап, қасыма бір адам қосып беріп “осы Карпат тауы сілеміндегі елдерден жаңа отряд кұрып, маған қайта косыласың” деген бұйрык берді. Оның бұл айласын менен кұтылудың бір жолы болар, элде кұраманы алты отрядка молайтып, даңкы С.А.Ковпак, А.Ф.Федоровтар дәрежесіне көтеріліп, екінші Алтын Жұлдыз бен генерал шенін алуды көздеген мансапқұмарлығы ма екен деген ойда қалғаным рас. Сол екі адам жүріп, екі ай ішінде төрт жүздей адамы бар шағын отряд кұрып, Тканконың құрамасына қайта қосылдык, содан сон, да оның талай тапсырмасын орындадым. Арада талай жылдар өткен. Осыдан он бес жылдай шамасы бұрын балаларым телефонға шакырады. Трубканы кұлағыма тоссам: Вася, мені ұмытқан жоқсың ба, мен Роберт Клейнмын ғой, - дейді. Әрине, ұмытқамын жоқ. Амансың ба, қайдан телефон соғып тұрсың? - деймін. Осы Алматыдан. Саған кіріп, жолығуға бола ма? Болады, әрине. Сонымен бір сағат шамасында Роберт табалдырықтан аттай бере жылады. Бір қиын жағдайға ұшыраған екен деп, “Не болды, Роберт?” деп көңілін аулап жатырмын. Тіс жармастан, дастарқан басына отырды. Ол соғыстан кейін қызметке орналасып, сонда Ресейдің Орел қаласында тұратын. Қызыл Армия қатарына аға лейтенант шенімен соғысқа қатысып, Переяслав қаласы маңындағы ормандардың бірінде жау қоршауында қалып, жараланып, жарасы жазылған соң, далаға шығып, онда тағы да неміс полицияларының қолына түскен. Оның неміс екенін білген соң, олар Робертті Переяслав қаласындағы автобазаға бастық етіп орналастырады. Кейін біздің партизандармен байланыс жасап, автобазаның бірнеше машинасын жүргізушілерімен партизан құрамасы лагеріне алып келіп, бізге адал ниетімен қосылған автомеханик еді. Соғыстан кейін де сол мамандығы бойынша автобаза бастығы болып қызметін жалғастырыпты. Қаскелеңде қарындасы, шешесі тұрады екен. Соларға амандасуға келген сапарында мені іздеп тауыпты. Біраз толқып отырды да: Вася, шынымды айтайын, сенен кешірім сұрай келдім. Жас болса келіп қалды. Сенен бес жас үлкендігім болса да, шын көңіліммен кешірім өтінуге келдім” деп киылады. Мен оның кешірім өтінуінің төркінін бұрыннан білетіндіктен: Ол не дегенің, Роберт, қой, - дей бергенім сол еді, омырауындағы Алтын Жұлдызын көрсетіп: Мынау - саған тиесілі, сенін жұлдызың, - деді бетіме тура қарап. (Бұл сөзі “Днепр - река героев” кітабында жазылған батыр атағын 1944 жыдцың 4 каңтары күні Тканко екеуі бір уақытта алғанын толық айғактап отыр). Қой, сен де жау тылында соғыстың. Бізден кейін де жау тылына барып, даңқты Вершигорамен бірге болдың. Бұл - өзіңнің жұлдызың, менің жұлдызым болса, ол Тканкодағы жұлдыз болар, - деп көңілін аулағандай болдым. Ендеше тыңда, калай болғанын айтайын, - деп әңгімесін өрбітті. Сен Днепр айқасына кеткеннен кейін екі күн өткен соң, Тканко аяқ астынан Харьковка барамыз, машина дайында деді. Машина дайын болды. Харьков қаласына келдік. Бірден “Хрущевтің кабылдауына барамыз” деді. Менің көңілімде тағы бір тапсырма алып, жау тылына аттанғалы жүр ме дегенен баска еш ой болған жок. Сөйткенше болмай, бір-екі офицер бізді Хрущевтің кабинетіне кіргізіп жіберді. Онда екі-үш адам отыр екен. Мен Тканконың арткы жағында тұрғамын. Сол сәтте Тканко: “Григорьевка селосы тұсынан Днепрден бірінші болып өткен Чапаев партизандар тобының командирі Тканко. мынау - ұлты неміс, маған көмектесіп, ерлік жасады, аты-жөні - Роберт Клейн” деп, колын шекесіне апарды. Мен өз кұлағыма өзім сенбей, мелшиіп тұрып калдым. Бұл өтірік айтып тұр деп ол кезде Хрущевке калай айтарсың! Жігітсіңдер, құттыктаймын! - деді де, көмекшісіне марапаттау құжатын дайындауға әмір берді, - деп басын шайқап, көзіне жас ала қызарақтады. Бұл партизан досымның адалдығына кайран қалдым. Үйде екі-үш күн қонақ болды. Сол кезде Лениинің жүз жылдығына арналып медаль шыққан. Жоғарғы Кеңеске апарып, сол медальмен марапаттаттым. Газеттерге хабарлап, теледидардан да сұхбат бергіздім. Сол сұхбаттардың барлығында да жауап беруге өте қолайсыз - “Батырлықты қандай ерлігіңіз үшін алдыңыз?” деген журналистердің дәстүрлі де жаттанды сұрағы оны қатты қинап жүрді. Үйге келіп жеке отырғанда: “Роберт, батыр атағын алғандығың туралы қойылған журналистер сұрағына неге қысылып қаласың, жау тылына екі рет барып, басқа да талай шайкастарға катыстың ғой. Сондағы партизандык еңбегім үшін берілді демейсің бе?” десем: Вася, менің өмір болмысыма осы бір ұят белгі қара таңба болып қалды ғой, - деп күрсінетін. Неткен ұяты аскақ, ары таза жан десеңші! Сөйтіп бұл парасатты қонағымды зор құрметпен аттандырып салып едім. Сол кездердегі онымен бірге түскен фотосурет элі сақтаулы. Ол казір мына алмағайып дүниеде бар ма, жоқ па, хабарсызбын. Сәті түсіп Украинаға осы барған сапарымда Тканконын дүниеде бар екенін, тіпті мекен-жайын, үйінің телефон номерін де білетін мен онымен кайткенде де жолығуды ойластырдым. Сөйтіп өзіміздің делегациямыздың басшысы Мамашевка бата алмай, Украина үкіметінің вице-премьері Курасқа Черкасс каласындағы майдандас жолдасым Тканкоға жолықтыруды өтіндім. Ол жанындағы көмекшісіне ең алдымен Тканкомен телефонмен байланыстыруды тапсырды. Үкімет басшысының бұл әрекеті менің карт екенімді ескеріп, іздеген жолда- сымның бұл дүниеде бар-жоғын білгісі келген ниеті болар деп түсіндім. Оның көмекшісі мені алып, қонақтар орнала- сатын бөлмеге ертіп келіп, оның телефонын білу үшін Черкасс қаласының басшыларымен байланысқысы келетінін айтқанда, телефон нөмірін өзім айта қойдым. Ол Черкасс коды аркылы телефонын алып маған трубка ұсынды. Трубкада: Алло, тындап тұрмын, - деген Тканконың даусын бірден танып: Александр Васильевич, амансыз ба, мен Васямын дегенімде ол: “Вася, даусыңнан танып тұрмын. Қайдан сөйлеп тұрсың, - деп, сөзге кезек бермей айқайлап кетті. Осы өздеріңнің Киевтеріңнен, - деп амандығын, жағдайын сұрай бастадым. Ол 1996 жылдың 23 желтоқсанында 80-ге келетінін, элі жарты ғасыр бұрынғы полковник шенінде жүргенін айтып үлгерді. Енді көңілімдегі ескі кірбіңімді майдастандық, достық сезімім жеңіп, онымен аз уақыт болса да кездескім келді. Келесі күні жолыкканда вице-премьер Курас досыңыз бар ма екен, сөйлестіңіз бе?” деп сұрады. Сөйлестім, бар екен деп едім, ол: “Онда оған өзім ертіп апарам” деді. Қуанып кеттім. Бір күні түскі тамак кезінде өзіміздің делегация бастығы, мәдениетминистрі Талғат Мамашевқа карама-қарсы орындыкка жайғасып қалдым. Амандықтан соң: Бастық, Черкаста партизан досым бар еді, барып амандасып кайтайын, рұқсат беріңіз, - дедім. Ол аумақты көзімен маған: “Әй, бір мазасыз шал екенсің” дегендей, күле қарап, басын шайқады да: Барасыз, біз де барамыз, - деді. Сөйтіп екі күннен кейін бір топ өнер адамдарымен бірге Черкасс облысына бардық. Олар қаладан 80 шақырымдай баяғы Корчун - Шевченко соғыс орталығы болған Корчун қаласына апарып, ондағы соғысқа байланысты жасалған мұражайдағы үлкен пано- раманы көрсетті. Шын канды майдан болып жатқандай, ойлы-қырлы бүкіл алқапты көріп, суретшілердің кұдіретіне таңқалып, таңдай қақтық. Сол күні кешке облыстың орталык мәдениет сарайында болатын біздің өнер шеберлерінің концертіне Тканконы шақыруды өтіндім. Оған елімнің өнердегі жетістіктерін көрсетуді мәртебе санадым. Оның үстіне Киевте Тканкоға генерал атағын беруді сүрап, ол елдің Президенті Кучмаға хат тапсырған едім. Оның кө- шірмесін Тканкоға ала келгенмін, соны колына тапсыру да ойымда бар еді. Үлкен сарайға халық лык толды. Тканконы да көріп, құшақтасып амандастым. Украинаның мэдениет министрі Остапенко салтанатты кешті ашып, сөз кезегін біздің мемлекетіміздің мэдениет министрі Мамашевқа берді. Ол эдеттегідей қазақ халқы мен украин халкының сонау Тарас заманынан бергі әдебиет, мәдениет саласындағы достык байланысын айта келіп, ¥лы Отан соғысы кезінде де тамырын үзбеген екі елдің ерлік байланысына токтады. Қасиетті Украина жерін азат етуде ерлікпен каза тапқан қазақтың қаһарман мындаған ұл-қыздарын да еске түсірді. Екі елдің майдандағы достығының куәсі ретінде: “Осы залда украин мен қазак халқының екі батыр ұлы Тканко мен Қайсенов отыр, сол ардагер ақсақаддармен танысып қойыңыздар”, - деп, залда отырған бізді нұсқады. Біз екеуміз орнымыздан тұрдық. Жұртшылық орындарынан тұрып, ұзак қол соғып, құрмет көрсетті. Салтанатты кеш соңында басшылармен шағын кездесу болып, облыс әкімі маған сөз берді. Жиналғандардың барлығы да жастар болған соң мен: Құрметті черкастыктар, сіздер бағанадан бергі сөйлеген сөздеріңізде осы жердің тұрғындарымыз деп мақтана серпілдіңіздер, менің де, мына батыр аталарың Тканконың да көңіліне карайтын түрлерің жок. Ал шындығына келгенде, сендердің көпшілігің жарық дүниеге келмей тұрған кезде, 1942 жылы мына Тканко екеуміз осы жерді мекен етіп, соғысып, баскыншы жаудан корғағанбыз. Сондықтан бұл өңірдің байырғы, ескі тұрғыны бізбіз - деп, әңгімемді қалжыңға бұрып едім, қасымда отырған облыс әкімінің орынбасары: Рас-ау, осында отырғандардың ең үлкені мен 1943 жылы туғанмын, - дегені. Сол сәтте оның арғы жағында отырған Ғабиден жұлып алғандай біздің сөзімізді бөліп. Апырмай, біздің ақсақал осы жерде 1942 жылы болдым дейді. Сіз 1943 жылы дүниеге келдім дейсіз - екеуіңіздің де сөздеріңіз шындыкка жанасады. Себебі сіз біздің аксақалға аумай тартқан екенсіз. Тіпті бітім-тұлғаңызға дейін ұксас, - деп тапқырлық танытқанында отырған жұрт ду күлді. Сол арада менің көңілімдегі тағы да бір пікірімді айтуыма тура келді. Ал, құрметті облыс басшылары, жас “жерлестерім”, мына батыр аталарың Тканко бір айдан кейін яғни, желтоқсанның 23-інде сексеннің сеңгіріне шығады екен. Ел басына күн туған осынау сұрапыл жылдарда бүкіл Отанымызға, Украин халқына зор еңбегі сіңген хас батырдың мерейтойын облыс есебінен салтанатты түрде халық болып тойлауды ұмытпаңыздар, - дей бергенімде, қолайсызданып қалған болса керек, қасымда отырған Тканко “айтпа” дегендей, костюмімнің етегінен тартып қалды. Мен сөзімді жалғап: - сіз ұялғанмен бұл жерде мен шындықты айтуым керек. Мына таршылык уақытта сіздің той өткізетіндей зейнетақыңыздан басқа қаражатыңыз жоқ қой. Кезінде табаны күректей төрт жыл бойы партизандар дивизиясын басқардыңыз. Сол жылдардың өзінде Қызыл Армиямыздағыдай еңбекақы, тегін киім-кешек, азық-түлік дегенді мемлекетген алып, қолдау көрген жоқсыз. Керісінше, қан кеше жүріп, қоластыңыздағы жүздеген, мыңдаған партизандарды өзіңіз ішіндіріп, киіндіріп, тіпті қару-жарақпен қамтамасыз етіп, туған өлкеңізді, тіпті сонау Карпат Украинасы жерін азат етуге қатыстыңыз. Бүл шындықты сізбен бірге жүрген мен біле түрып, неге айтпауға тиіспін?! - дегенімде зал қол соғып, қостап кетті. Облыс басшылары да бас изесіп, менің ұсынысымды қабыл алғандай болды. Осылай қазақтың “таспен атқанды аспен ат” дегеніндей, ұлттық рухыма сай бір іс тындырғандай болдым. Тканко да біздерді үйіне шақырып, қонақ қылды. Облыс орталығынан аттанар уақыт та таянды. Қанша айтқанмен, өлім мен өмір арасындағы талай-талай шайқаста бірге болған екеумізді көмескіленген ескі өкпеден гөрі қимастьщ, достык сезім молырак билеп кеткені рас. Вася, екеуміз көрген қиындығымызға қарамастан, басқа достарымыздан көп жасадық. Мен мұнша жасқа келемін деп ойламаған едім. Сен жол жүргелі түрсың. Енді көрісуіміз қиын шығар, - деп көзіне жас алып, мені қүшақтады. Мен де ішкі күйзелістен суланған қос жанарымды жүрттан жасырған болдым. Министр Мамашев та оны аяп кетті. Оған делегация атынан сыйлықтар тапсырып, қарт қаһарманның көңілін аулағандай болды. Талғаттың бұл білгірлігі мен азаматтығына бэріміз де риза болыстык. Міне, бұл дүниені дүр сілкіндірген ¥лы Отан соғысы кезіндегі, тіпті өмір өткелектерінде десе де болады, ұсақ ұлт өкілдерінің көрген кақпайларының бір мысқал мысалы ғана. Түбі қайырлы болып, ақыры акиқат жеңіп, кеш болса да, меп партизандык еңбегіме лайык өтеуін еншіледім. Тканко сынды зомбылық иелерінің калкасында калып, тиісті атағына ие бола алмай, көз жүмған қаракөз боздақтарымыз каншама?! Ендігі мені мазасыздандыратын - үштығы жоқ осы ойлар. ЕРЛІК ЕСКІРМЕЙДІ Жадымдағы көп нэрсені кайта жаңғыртқан аталмыш кітап фашистердің “Восточный вал” деп атап, Қызыл Армияның жолын біржолата бөгеп, Днепр өзенінің батысынан былайғы жерді именденіп калмақ болған бекінісі еді. Сол алып өзеннен өту үшін болған қанды қырғын шайқастың шет жағасын жоғарыда мен айттым. Кітапта сол соғыс батырлары туралы шежіре шертіліпті. Мүнда Кеңес Одағының Батыры атағым беру туралы өкімет қаулысында бұл атакка жау шабуылына тойтарыс бере отырып, Днепрден өтіп, оның батыс жаға- лауында плацдарм жасауда ерекше ерлік жасаған солдаттар. офицерлер ұсынылсын делінген. Ол қаулы 1943 жылдың 9 қыркүйегінде шыккан екен. ¥зындығы мындаған шақырымға созылған осы Днепрден өтуде 2605 адам батыр атағын алыпты. Бұлардың барлығы туралы бөлек-бөлек толык мағлұмат беруге мүмкіндіктері болмаса керек, фотосурет- тері бар кейбіреулерінің ғана кітапта деректері қамтылып. көпшілігінің қысқа деректі тізімі берілген. Соған да шүкіршілік етіп көз сүзейін. Осындағы казак бауырларымыздын кайсыбірінің аты-жөні дұрыс жазылмауы мүмкін ғой, оларға берілген мәліметтеріне сүйеніп іздеу салуға болар дегі ойлаймын. Жарты ғасырдан астам уақыт өткеннен кейін. бұл каһармандарды да түгендейік. Ерлік жасау үстінде көз жұмғандарына бас иелік. Ал кырық жыл кырғын болса да, аман калып, арамызда жүргендері болса, өздеріне кұрмет көрсетіп. ерліктерін ұрпакка үлгі етейік. Олар (аты-жөндері кітаптағы жазылуымен өзгертілмеген күйінде беріліп отыр): Акбауов Уразак Кетаубаевич, кіші лейтенант, Орталық майдан, 60-армия, 301-аткыштар корпусы, 75-атқыштар дивизиясы, 241 -гвардиялы атқыштар полкінің взвод командирі, 1908 жылы туған, қазак, КПСС мүшесі, жарлык 1943 жылдың 17 қазанында шыққан. Алимбетов Абылай, Белорусь майданы, 65-армия, 18- аткыштар корпусы, 69-атқыштар дивизиясы, 303-атқыштар полкі, сержант, бөлімше командирі, ВЛКСМ мүшесі, 1921 жылы туған, казақ. Жарлық 1943 жылдың 30 казанында шыққан. Балмагамбетов Махат, Степной майданы, 7-гвардия армиясы, 25-гвардия корпусы, 73-гвардия аткыштар дивизиясы, сержант, 8-оқу батальонының бөлімше командирі. Белымбаев Закария, Орталык майдан, 60-армия, 18- опонмб, понтонша, қатардағы жауынгер, ВЛКСМ мүшесі, 1917 жылы туған, казақ. Жарлық 1943 жылдың 17 казанында шықкан. Джунусов Мажит, Степной майданы, 57-армия, 303- аткыштардивизиясы,845-аткыштарполкі,ротаныңстаршинасы. Старшина, ВЛКСМ мүшесі, 1917 жылы туған, қазақ. Жарлық жылдың 20 желтоқсанында шыққан. Дусухамбетов Аба, Орталық майдан, 13-армия, 15- атқыштар корпусы, 8-атқыштар дивизиясы, 229-атқыштар полкі, атқыштар ротасының командирі, аға лейтенант, КПСС мүшесі, 1920 жылы туған, қазақ. Жарлық 1943 жылдың 16 қазанында шыққан. Елеусов Жанбек Акатаевич, Орталық майдан, 60-армия, гвардиялық корпусы, 6-гвардиялық атқыштар полкі, қол пулеметінің көздеушісі, қатардагы жауынгер, 1925 жылы туған. Жарлық 1943 жылдың 16 қазанында шыққан. Жаксыгулов Садык Шакелович, Степной майданы, 7- гвардиялық армия, 25-гвардиялық корпусы, 73-гвардиялық атқыштар дивизиясы, 209-гвардиялық атқыштар полкі, миномет расчетының командирі, кіші сержант. 1924 жылы туған. Жарлық жылдың 22 ақпанында шыққан. Ибрагимов Тимирбек, Орталық майдан, 65-армия, атқыштар корпусы, 69-атқыштар дивизиясы, 20 орр. барлаушысы, сержант, 1922 жылы туған, қазақ. Жарлық 1943 жылдың 30 қазанында шыққан. Ю. Исаханов Берген, Орталық майдан, 65-армия, 18- атқыштар корпусы, 69-атқышлар дивизиясы, 120-атқыштар полкі, бөлімше командирі, сержант, партияда жок, 1922 жылы туған, казақ. Жарлык 1943 жылдың 30 казанында шыққан. Ищанов Исатай, Воронеж майданы, 60-армия, 1- гвардиялык артиллерия-дивизиясы, 3-гвардия, 206-гвардиялык де Лап - көздеуші, сержант, 1906 жылы туған қазақ, партияда жок. Жарлык 1943 жылдың 17 казанында шықкан. КалдыкораевДжумагали,Орталыкмайдан,7-гвардиялык атты корпусы, 7-гвардиялык ИПТД, ПТР көздеушісінің көмекшісі, катардағы жауынгер, 1922 жылы туган, қазак. партияда жоқ. Жарлық 1944 жылдың 15 қаңтарында шыққан. Каумбаев Тоганбай, Орталық майдан, 65-армия, 18- аткыштар корпусы, 69-атқыштар дивизиясы, 20-барлаушылар ротасы, бөлімше командирі, сержант, ВЛКСМ мүшесі 1922 жылы туған, қазақ. Жарлық 1943 жылдың 30 қазанында шыққан. Кизатов Жалел Кизатович, Орталык майдан, 61- армия, 76-гвардиялық атқыштар дивизиясы, 154-гвардиялык артиллерия полкі, взвод командирі, лейтенант, 1920 жылы туған, қазақ. Жарлық 1944 жылдың 15 каңтарында шықкан. Курманов Акан, Орталық майданы, 61-армия, 9- гвардиялық атқыштар корпусы, 76-гвардиялық атқыштар дивизиясы,234-гвардиялықатқыштарполкі,пультбөлімшесінің командирі, сержант, КПСС мүшесі, 1918 жылы туған, қазак. Жарлық 1944 жылдың 15 каңтарыңда шықкан. Мамраев Мартбек, Орталық майдан, 61-армия, 12- гвардия атқыштар дивизиясы, 31-гвардиялык атқыштар полкі. пультрасчетының командирі, сержант, КПСС мүшесі, 1918 жылы туган, қазак. Жарлық 1944 жылдың 15 каңтарында шыккан. Мамутов Касан, 1-ші Белорусь майданы, 3-армия, 41- аткыштар корпусы, 120-гвардия атқыштар дивизиясы, 336- гвардия атқыштар полкі, пулеметші, қатардағы жауынгер, КПСС мүшелігіне кандидат, 1922 жылы туған, қазақ. Жарлық 1944 жылдың 3 маусымында шыққан. Молдагалиев Жантас, 3-ші Украин майданы, 8-гвардия армиясы, 39-гвардия атқыштар дивизиясы, 120-гвардия атқыштар полкі, рота командирі, лейтенант, КПСС мүшелігіне кандидат, 1917 жылы туған, қазақ. Жарлық 1944 жылдың 19 наурызында шыққан. Мухамбетов Жакипбек, Степной майданы, 52-армия,
Нурсейтов Женасбай, Воронеж майданы, 27-армия, 155- аткыштар дивизиясы, 436-аткыштар полкі, аткыш, катардағы жауынгер, 1923 жылы туған, қазақ, партияда жоқ. Жарлық 1944 жылдың 10 каңтарында шыққан. Онтаев Бейсен Сейтович, Орталык майданы, 65-армия, 18-атқыштар корпусы, 69-атқыштар дивизиясы, 120-атқыштар полкінің барлаушысы, қатардағы жауынгер, ВЛКСМ мүшесі, 1922 жылы туған, қазақ. Жарлык 1943 жылдың 30 қазанында шыккан. Сулейменов Джолдас, Орталык майданы, 65-армия, 18- атқыштар корпусы, 69-атқыштар полкінің барлаушысы, қатардағы жауынгер, КПСС мүшелігіне кандидат, 1922 жылы туған, қазақ. Жарльщ 1943 жылдың 30 қазанында шыққан. Таскулов Кенилбай, Орталык майданы, 65-армия, 18- аткыштар корпусы, 69-атқыштар дивизиясы, 120-полктің барлаушысы, қатардағы жауынгер, 1922 жылы туған, қазақ. Жарлық 1943 жылдың 30 қазанында шыққан. Тугумбаев Кыдран Александрович, 3-ші Украина майданы, 12-армия, 66-атқыштар корпусы, 333-аткыштар дивизиясы, 1116-атқыштар полкінің барлаушысы, катардағы жауынгер. 1924 жылы туған, казақ. ВЛКСМ мүшесі. Жарлық 1944 жылдың 19 наурызында шыққан. Ургеншибаев Идрис, Орталык майданы, 161-армия, 29- атқыштар корпусы, 81-атқыштар дивизиясы, 467-атқыштар полкі, пультротаның бөлімше командирі сержант, 1912 жылы туған, қазақ, КПСС мүшесі. Жарлық 1944 жылдың 15 қаңтарында шыққан. Шакенов Кенжебек, Степной майданы, 37-армия, 62- гвардиялық атқыштар дивизиясы, 184-гвардиялық атқыштар полкінің автоматшысы, катардағы жауынгер, 1924 жылы туған, казақ, ВЛКСМ мүшесі. Жарлық 1944 жылдың 22 акпанында шыққан. Шакиров Саду, Орталык майданы, 65-армия, 27- атқыштар корпусы, 106-атқыштар дивизиясы 188-атқыштар полкінің атқышы, қатардағы жауынгер, 1922 жылы туған, қазақ, ВЛКСМ мүшесі. Жарлық 1943 жылдың 30 қазанында шыққан. Міне, алып өзен - Днепр батырлары осылар. Қазір арамызда барлары осы кітапта көрсетілген өздері туралы мәліметтердің дұрыс-бұрыстығына көз жеткізіп, керек жерлеріне түзету енгізіп, кітаптың келесі басылымына қол ұшын берсе, шындықтың беті ашылса тарихымызға үлкен үлес қосылар еді деген ойдамын. Сондыктан кітап алқасының мекенжайын да еске сала кетейік: г. Подольск Московский области, ЦАМО СССР: Ал алдыңғы төрт эріп - “Центральный архив министерства обороны” деген ұғым болар. Мінекей, кұрметті оқырман! Украинаға кейінгі барган сапарымда қолыма түскен кітап деректеріне сүйене отырып атышулы соғыс кезінде болған кейбір ақтаңдақтардың шетін ашқан секілдімін. Жалғасын ізденімпаз кейінгі ұрпақ өздері толтыра жатар. Мен туралы жұртшылыққа бұлдыр болып келген жұмбак сырлардың беті ашылды-ау деп ойлаймын. ТАРАС ЕЛІНДЕП ТАБЫСУ 1954 жылдың мамыр айы ішінде, Украинаның Ресейге қайта косылуының 300 жылдык тойы карсаңында Киев қаласындағы Октябрь ауруханасында жатқан маған Қазақстаннан жеделхат келді. Оқысам: “Украинаның Ресейге кайта қосылуының 300 жылдық тойына қатынасатын үкімет делегациясы құрамына кірдіңіз. Делегацияны күтіңіз! Ермағамбетова” деген хабар екен. Қуанып кеттім. Енді төсек тартып, зарығып жаткан жерден тез шығуға асықтым. Сол күні Украина Жоғарғы Кеңесінен бір өкіл келіп мені ауруханадан шығарып адды. Сыртта күтіп тұрған машинаға таяғанда қолыма “мынау сізге” деп бір пакет ұстатты да: - Сидор Артемьевич, сізді әуежайға келсін деп тапсырды. Өзі сіздің елден келетін қонақтарды қарсы алуға кетті, - деді. Сидор Артемьевич деп тұрғаны -Кеңес Одағының Батыры атағын екі мэрте алған атақты орман генералы Ковпак. Ол кезде Украина Жоғарғы Кеңесі төрағасының орынбасары болатын. Машинаға отырғаннан кейін шыдамсызданып пакетті ашсам, ішіндегісі мереке бағдарламасы мен сол мереке өтетін орындарға шақыру екен. Әне-міне дегенше, Жуляна әуежайына да келіп жеттік. Бұрынғыдай емес, эуежай өзгеріп кеткен сияқты, эр түрлі жалаулар, плакаттар көз тартады. Қонақтарды карсы алуға шыккан Украинаның үкімет басшылары мен ұлттык эсем киім киген халык өкілдерінің жүздері тым жылы шырайлы. Барлығының колдарында шок- щок, кұшак-кұшак гүл. Көп күгтірмей, канаты күнге шағылыса жаркырай көрінген ұшақ әуежай алаңын бір айналып келіп қонды. ¥шақ есігі ашылысымен одан сол кездегі Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Нұртас Оңдасынов пен Мұхтар аға қатарласа түсіп келе жатты. Әсіресе Мұкаңның жазык маңдайы күнге шағылысып, онан эрі келбеттеніп кеткендей. Олардың соңын ала қос аккудай сыланып, көріктері көз сүріндіретін Күлэш пен Шара апайлар, эн саңлактары Ғарифолла аға мен Ермек келеді. Баскаларын тани алмадым. Мұхтар ағаға сәлем берейін десем, оған жақындай алатын емеспін, Микола Бажан, Павло Тычина, Корнейчук, Гончарлардың қоршауында тұр. Жұрт есендесіп сағыныш- тарын басып, машинаға беттеген сэтте жанамалай барып, сәлем бердім. Сырқаттанып, осында емделіп жатыр дегенді естіп едім, қалайсың?- деп, бетіме аумақты да ойлы көзін кадағанда: “Тэуірмін, Мұқа” дегеннен басқа аузыма сөз түспеді. Әуежайдан шыккан бетте Шевченко даңғылымен атақты “Украина” қонак үйіне әкеп орналастырды. Сол күні “конактар жайғасып, демалсын” деді ме, уақытымыз бар еді. Мені Мұкаң нөміріне шақырды. Имене бөлмесіне кірдім. Бір жаққа баруға жиналғандай, келісті киініп, үстел басында отыр екен. Сен жартылай украиндыксың ғой, бұл каланы жаксы білетін шығарсың?- деді сұраулы пішінмен. Білемін,- деп кысқа жауап қаттым. Ендеше, мұнда бұрын да талай келгеніммен, қаланы аралауға уақыт болмай жүруші еді, көшеге шықсақ,- деді де, сәл кідіріп. - Аурухана шаршатып тастаған жоқ па? - деген камкор көңілін білдірді. Жок,- деп есікке беттедім. Далаға шыққан соң: - Шевченко атында көше бар ма? - деп сұрады. Көше жоқ. Осы манағы әуежайдан тура жүріп келген көшеміз Шевченко бульвары деп аталады,- Ленин ескерткішіне алып келдім. Қызыл-күрең көсем ескерткішін көзбен шолып, бір айналып шықты да: Осы бульвардың бойында Шевченко ескерткіші бар ма? Бульвардың бойында жок. Бірак баска жерде бар, - деп едім, “соған барайық” дегендей, мен нұскаган жакқа карай аяңдады. Қатарласуға батпай, жай еріп келе жатырмын. Көшенің сол жағындағы шағын алаңда батыска карап тұрған кеуделі ескерткіштің де басынан аяғына дейін көз жүгірте айналып шықты. Ол кезде Мұкаңның бұл ескерткіштерге, көшелерге осыншама неге көңіл аударғанының мэнін терең ойлай қоймаған едім. Арада каншама жылдар өткен соң, сол бірге болған күндерді зерделей саралап отырып, өзім туратын Абай атындағы даңғыл мен осы даңғылдың шығыс жак басында бүкіл астанамызға ойлы жүзбен карап тұрған ұлы Абайдын зэулім ескерткішінің орналасуы осыдан 43 жыл бұрынғы ұлы Мұқаңның Киев қаласындағы терең ойының жемісі емес пе екен деген ой түйемін. Ертеңіне Киев каласының шығыс бөлігіне орналасқан ипподромға баратын болдық. Бұл ұлы тойға тарту ретінде елден шашасына шаң жұкпайтын сэйгүлік экелінген. Ол канша бәйгеге қосылса да, алдына кара салмағандығы туралы кұжат қағазы бар Қостанай сәйгүлігі болатын. Шебер қолды зергерлерге асыл бұйым, қымбат әшекейлермен арнайы жасаттырған ат үстіндегі ер-тұрманның өзі сол кездегі ақша кұнымен біраз тұрады екен. Міне, осы атты үкімет басшыларына тапсыру рәсімі болмақ. Жиналып, ипподромға барсак, аумағы атшаптырым алаңға халық сыймай, төңірегіндегі ағаш бастарына дейін шығып кетіпті. Жергілікті үкімет басшылары алаң төріндегі үсті жабылған салтанатты биік орындыктарға орналасыпты. Енді казақстандык конактар сый-тартуымызбен алаңға шығуға тиіспіз. Келісілген тэртіп бойынша, Оңдасынов пен Мұқаң алда жүрмек. Атты Күлэш пен Шара екеуі екі жақ тізгінін жетелеп алып шықпақ. Қалғанымыз сап құрғандай, солардың соңынан еріп жүрмек болғанбыз. Бүкіл тамашага келгендердің назары бізде. Ат бапкері сәйгүлікті жетектеп келіп, Күләш пен Шараға тізгінін ұстатканы мұң екен ат алдыңғы екі аягын көке көтеріп, жетекке жүрмей тұрып-ак алғаны. Бапкер не істерін білмей, дағдарған екі басшыға: Бұл еркек мінезді жылкы еді. Әйелдердің жетегіне жүрмейді, жігіттерге жетектетіңіздер,-деген өтініш білдірді. Тізгінді Ермек екеуміздің қолымызға ұстатқанда, сэйгүлік ойнактай басып, соңымыздан ере жөнелді. Мұкаң мен Нұрекен де жайдарыланып сала берді. Украинаның үкімет басшылары да көтеріңкі көңілмен жақындай келіп тоқтағанда, Нұрекең қазақ халкының салт-дэстүрін таныстыра келіп, той қүрметіне тарту етілген ат тізгінін Украинаның ауыл шаруашылығы министрі Спивакқа ұстата бергенде: Аттарыңыз асау екен, - деді эзілмен кағытып. Сол кезде Мұқаң салмақпен: Ат алдыңғы екі аяғын асаулықтан көтерген жоқ, эдептілік сактап, сіздерге сәлем бергені ғой, - деді. Жұрт ду күлді. Дэл осы сәтте жанында үш-төрт генералы бар маршал С. М. Буденный жетіп келді. Көзі оттай жайнап, аттың тізгініннен ұстай алып, жалынан сипап, ер-тұрманына қызыға карап: Жарайсыңдар, қазақтар? - деп, Мәскеуде жиі жүзде- сетіндіктен, өзіне жаксы таныс Нұртас аға мен Мұқаңның қолдарын алма-кезек қысып, шынайы ризашылығын білдірді. Тура сол сәт Мұқаң маған халқымыздың асқар таудай тұлғасы болып көрініп еді. Осы кайталанбас кездесуде барлық делегация мүшелерін, апарған сәйгүлігімізді сэнді ер-тұрманымен жеке- жеке суретке түсіріп үлгірдім. Украина үкіметі тарапынан атты қабылдаған министр Спивак қазақ халқына, Қазақстан үкіметіне рахмет айта келіп: Бұл атқа арнайы қора салдырып, мэпелеп баптаймыз. Ал көз тартар, аса бағалы ер-тұрманын да арнайы көрме залына қойып, халыкқа мақтанышпен көрсететін боламыз, - деп Мұқаңмен, Нұрекеңмен тағы да төс қағыстырысқан еді. Түс ауа үлкен қабылдауға бардық. Онда Украина Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Коротченко қысқа сөз сөйлеп, делегация мүшелеріне 300 жылдыққа арнайы шығарған медаль мен кеуде белгі (значок) салынған қымбат ағаштан жасалған сандықша, тағы басқа сыйлықтар тапсырды. Алдыңғы қатарда Мұқаң мен Нұрекең тізерлесе отырған. Нұрекең Мұкаңа бұрылып: Мына құрмет жауап-лебіз күткеңдей болып калды-ау. Бұл тосын жағдайдан өзіңіз құтқармасаңыз болмас, - дегенін екінші қатарда, желке тұстарында отырған менің құлағым шалып калды. Мұқаң орнынан асықпай тұрып, Украина үкімет басшылары қатарласа жайғасқан қарсыдағы ұзын үстел жанына барып, сөз тиегін ағытты. Сонау Тарас заманынан бергі жалғасып келе жатқан әдеби, мэдени байланыстарымыздан бастап, Украина мен қазак халкының терең тамыр тартқан өсу тархихына шолу жасай келіп, сөз соңында делегация атынан көрсетіліп жатқан құрметке ризашылық білдірді. Мұкаңның аса ойлы, терең мағаналы, ұлағатка толы сөзін үкімет басшылары зейін қоя ұйып тыңдап, талантка тағзым еткендей, бас шұлғысты. Осы тойға шақырылған елуге жуық ел делегациялары ішінен казакстандық конақтарға бөлінген ерекше көңіл, ықылас Мұқаңа айтарлыктай эсер еткенін мен кейінірек ұқтым. 1953 жылы өз елінде жабылған пәле-жала, каңқу сөздерден бой тасалап, Мэскеудегі достары арасында, сондағы жоғары оқу орындарында сабақ беріп, көңілі жабыркаңқы жүрген кезі екен. Делегация кұрамына сол Мәскеуден қосылыпты. Украина достарының өз халкына ұксас конакжайлылығы мен ашық кұшағы жүдеңкі жанын сергіткендей еді. Бірак Мэскеудегі жұмысы той соңына карауға мұрса бермеді. Үш- төрт күннен кейін оны Украинадағы атақты достары, үкімет мүшелері шығарып салды. Шығарып салушылар қатарында мен де жүрмін. Киевтің темір жол вокзалында оған сәт-сапар тілеушілер: Тойдын думанды кезеңіне карай алмағаныңыз өкінішті-ак. Ерекше сый-сияпатымыз бар еді, - деп көңіл қимастықтарын білдірді. Мен Мұқаңның жүгін купесіне кіргізіп жүргенімде: Әлгілер сый-сияпат деп қиылып жатыр, жасың кіші ғой, бергендерін Мэскеуге ала келерсің, - деді маған. Мен коштасып қала бердім. Украиндықтар той соңында бір жарым мың адам сиятын салтанатты сарайға дастаркан жайып, қонақасы берді. Онда делегаттардың бэріне бірдей сары шыныға ұксас арнайы бокалға тост кәдесі кұйылды. Бокалдың бір бүйіріне украин тілінде “Мэңгі біргеміз”, екінші бүйіріне “1654 - 1954” деген жазулар жазылған. Сол бокалмен алғашкы тосты партия үшін ішкеміз. Әрі отырыс соңында бұл бокалды эркім арнайы жасалған қорапқа салып, ескерткіш үшін өзімізбен бірге ала кетуміз кажеттігін де ескерткен. Жарты әлемді дүрліктірген той да аяқталып, делегация мүшелері Мэскеуге дейін пойызбен кайтпак болды. Артынып- тартынып бір вагонға орналастык. Сол қайту сапарында аяулы Мүхтар ағаның тілегін орындап, Украина халқының беріп жіберген сый-сияпатын Мәскеуге жеткіздім. Өзін жолыктыра алмағандықтан, тиісті тартуды Мәскеудегі Қазакстаннын өкілдігіне калдырып кетуіме тура келді. Сол сыйлыктардын ішінде элгі айтулы бокал сынып қалмасын деген оймен шамаданыма салып, үйге ала қайттым. Кейін қанша уақыт өткені есімде жоқ, Мүқаң елге келіпті дегенді естіп, сол бокалды апарып берудің ретін таба алмай жүрдім. Бір күні кездесе кеткен Хамит ағаға осы жайымды айтып едім: “Несі бар, апарып бер” дегені демеу болып, жаскана-жасқана үйіне алып бардым. Мүкаң бокалды колына алып, ондағы жазуларды окып: - Украиндықтарда ұлттық намыс күшті. Ерекшеліктерін таныта біледі. Ана Мәскеуге экеп, қалдырып кеткен сәлемдемелеріңді де алдым. Рахмет!- деді. ¥лы адамның осы сөзін естіп, үйінен көңілім өсіп, қанаттанып шығып едім. Онан бері, міне, табаны күректей 43 жыл өтіпті. Сондағы Мүхтар ағаның ұлы түлғасы кешегідей көз алдымда. ҚАҺАРМАН АТЫНА ЛӘЗЗАТ ЛАЙЫҚТЫ Желтоқсан окиғасы шовинистік империя болғандықтан жэне оған сол шовинистік бағытта алғашқы теріс баға берілгендіктен, кейбір ойы озық азаматтар болмаса, жұрт әрі-сәрі дағдырып қалды. Сондықтан жастар айқасының халқымыз үшін азаттық арманының асқак шыңы екені ретінде бағаланбады. Қайрат, Лэззаттар бастаған жастардың астананы аскақтата жаңғыртқан ұрандары мен намысқа толы үндеу- палакатарын бірден түсінген азаматтар олармен қол ұстасып бірге жүрді. Жүбан Молдағалиев, Мүхтар Шаханов, Сағат Әшімбаев сияқты заманынан ойлары озық перзенттеріміз хас батырлық көрсетіп, шовинистік империяның дүлей күшіне каскайып карсы шықты. Бірі Республикамызды бір шыбықпен айдамақ болған жендеттің халық алдында жағасына жармасты. Ол Жұбан болатын. Енді бірі Империяның қазіргі 15 мемлекет болып отырған елдерінің өкілдері бас косқан жиынында жанкештілік жасап, мінбеге бұзып-жарып барып, шовинистік зымияндықты әлемге паш етіп, елге оралып, Әділеттілік комиссиясын басқарды. Ол Мүхтар Шаханов еді. Үшіншісі қолындағы бар қаруы - телекамерасымен күресіп, болашақ шындықты бейне-көрініспен дэлелдеп берді. Ол Сағат Әшімбаев болатын. Бұл азаттық айқасында империя сойылын оңды-солды соғушылар да аз болмады. Олардың басшылары Зақаш Камалиденов пен Саламат Мұкашевтар еді. Олардан баска тікелей жастарды жазықсыз жазалаушы-кылмыстылардың тізімін сол жоғары мэртебелі комиссия дер кезінде жариялаған. Олардың тізімін қайта еске салмай-ақ қояйын! Бірак олар таскыннан кашкан тышкандардай эр жакка бытырай кашып, кұтылып кетті. Бірак оларды жастар каны алыска жібере қоймас! Ал сол аяулы жастардың канын төккен, болашак халкымыздың аруларын шаштарынан сүйреп тепкілеген, өкім шығарып капастарға камап, жер түбіне айдаткан қара жүрек, кара беттер арамызда элі жүр. Тіпті кейбіреуі атқарған жендеттігі үшін алған наградаларын тағып та жүр. Сол кездегі “казак халкы ұлтшыл” деген теріс ұғымды желеу етіп, жер-жерде, мекемелерде, оқу орындарында қазақ кадрларының, студент, окытушылардың сондарына шам алып түсіп қуғындаған шовинистік пиғылдағы кейбір ғалымдар бас көтеріп, өзімен бірге қызметтес болған қазақ ғалымдары мен оқытушыларына жасаған киянаттары да кисапсыз. Солардың қырсығынан дүние жүзіне ғалым ретінде эйгілі Өмірбек Жолдасбеков бастаған ондаған ғалымдар окытушылар қуғынға ұшырап, қызметтерінен қуылды. Сол шовинистік пиғылдағы ғалымдардың бірі Отан соғысы аддында Украинада жаугершілікке ұшыраған өзі туған қаласын корғаудың орнына Қазакстанға келіп, соғысқа бармастың амалын тауып, КазГУ- ден - броны бар институтқа ауысып, соғыс біткен соң, кайта КазГУ-ге түсіп бітірді. Осы жерде тегін жоғары дәрежелі білім алып, ғылым докторына дейін көтерген қамқоршы ел азаматтарына айтқан рахметі осындай болды. Бірақ төзімді, кешірімділікке дағдыланған казак ғалымдары элгі профессорға кешірім жасағандай үндемеді. Үндемеген - бұккандық, ал бұкканға не істейтіндері белгілі. Сол профессор араб-израиль арасындағы жанжал кезінде осындағы қазақ газеттерінің біріне берген сұхбатында: “Тып- тыныш жаткан Израильге шабуыл жасады” деп арабтарды кінэлаған. Израиль кашаннан бері тып-тыныш жатып еді? Арабтардын жерін басып, элі де халкын кырып, жерін иемденіп отырғаны өтірік пе? Сол профессор казақ халқының бір туар ұлдары Амангелді Иманов, Тоқаш Бокин, Әліби Жангелдин сиякты арыстары бейнеленген Үкімет үйі жанындағы бюстерін “кызыл комиссарлар” ретінде кирату керек деп даурыққаны да
Сол профессордын туғаны қазір “адам кұқын корғаймын” деген желеумен Елбасы Н.Назарбаевтың саясатына қарсы топтарға дем беріп, олар тұтатпак болған өртке кұюға май эзірлеп, жанталасып жүргенін екі ‘ күннің бірінде телевизордан көріп жүрміз. Бұны бір мемлекет саясатына карсы іріткі жүргізу демеске шараң жоқ. Қысқасы, қазақтар баяғы қуғын-сүргін, аштыктардан кейін өз елі, өз жерінде тағы үрейлі зобалаңцы басынан кешірді. Ылайым, бүл халқымыздың басынан кешкен акырғы зобалаңы болсын! Ғалымдар жүмыс істеуден калды, студенттер оку орындарын тастап, кейбіреулері бас сауғалап туған жерін тастап, басқа елдерге де каңғып кетті. Міне, осындай аласапыранда 1986 жылғы Азаттык айкасын дүрыс бағалай алмай, уакытында дүрыс та жедел шешім қабылдап, эділетсіз айыпталған жастарды ақтай да алмай, азап шектірсек, олардың батырларын уақытында батыр деп те айта алмадық. Бұл туралы Елбасымыз Еіүрсұлтан Назарбаев: “1986 жылғы Желтоксан окиғасының тарихи маңызын толық дэрежеде бағалап үлгерген жокпыз” деген болатын. Ол зобалаң күндерде Назарбаев империя алаяк- тарының қоршауында болатын. Менің замандастарым кезіндегі ¥лы Отан соғысында бүкіл адамзат баласын фашизм апатынан аман алып қалғаны белгілі. Бірақ біз азаттық аңсаған халықтарды арманына жеткізе алған жок еді. Ол кезде ондай мақсат бізде болған жоқ, ондай мақсатты орындауға шама да жоқ болатын. Сөйтіп азаттық армандаған халықтарды ұлы империя ауласына қалдырғандай күй кешкенбіз, амал қанша! Ал Желтоқсан айқасы болса, бір кезде біз іштей тынып армандағанмен, орындай алмаған арманымызды орындап шықты. Сол үшін Желтоксан оқиғасы - теңдесі жок айқас. Қайрат пен Ләззат бастаған қаһармандық айқастың жеңісі еліміздің егемендігімен аяқталды. ЬІлайым мәңгі болғай! Халифа Алтай бастаған эр елден елім деп еңіреп келген казақ зиялылары Желтоксанның егемендікке жеткізген қаһармандығының арқасында туған топырағына оралып отырғандарын білгендіктен, Қайрат пен Лэззаттің хас батырлықтарына бас иіп, Лэззат Асанкызына да Қаһармандық атақ беруге Елбасына үндеу жолдап отыр. Қазақстанды мекендейтін әр ұлт диаспоралары да бұл үндеуді колдап, шовинистік империя бұғауынан құтылғандары үшін Желтоксан батырларына бас иіп, ризашылығын білдіріп, Ләззатқа лайықты Қаһармандық атақ беруді әділеттілік деп отыр. Ескі замандағы Құртқа мен Ақжүністің, Айғаным мен Айқыздың, кешегі Әлия мен Мэншүктің қаһармандықтарын бұл күнде Ләззат жалғастырды деу орынды. Еліміздің тәуелсіздігі мэңгі болып, Желтоқсан қаһармандарының даңқы арта берсін! ЖАДЫМДА ЖҮРЕР ЖАҢҒЫРЫП... Қолыма қалам алып, қағазға үңілсем болды сөзімнің “бисмиллэсі” Жүмекеңнен (ақын Жүмағали Саин) бсталатыны бар. Бұлай болатынының өзіндік себептері де жоқ емес. Өйткені ¥лы Отан соғысы аяқталысымен менің Украинадан Қазақстанға ертерек қайтып оралуыма да, ал Алматыға келген соң, сөз өнерінің ірі тұлғаларымен етене танысып, араласуыма да эрі сол қаламгерлер қатарына қосылуыма да Жүмағалидың тигізген септігі, эсер-ықпалы айтарлықтай. Сондай игі жақсылардың асқар Алатауларының бірімен жақындасудың реті келген тағы бір қызықты сэт есіме оралып отыр. ...Бұл - 1945 жылдың басы еді. Мәскеу - Алматы пойызымен келген біздер бірден Жұмекеңнің үйінетарттык. Үйдеешкім жокекен. Ол шамаданын бір бұрышка коя салды да, киімін шешпестен телефоннын кұлағына жармасты. Бірер адамдардың аттарын атап, сұрап еді, олар орындарында болмады-ау деймін: Ләзиза бар ма? - деді (соғыс жылдарында Ләзиза Серғазина, Асыл Қайсеновалар “Социалистік Қазақстан” (қазіргі “Егемен Қазақтан”) газетінде қызмет істеген). Арғы жақтан сұраған адамы келсе керек, жылы лебізді аман-сэлем сұрасып болған соң: Ләзиза, мен Украинадан келдім. Мен сол жаққа жүрерде сендердегі Бэйдібектің бөлмесінде отыратын бір сары кыз: “Украинада күйеуім партизан еді, хат жазып берсем, ала кетесіз бе?” деп өтініш жасаған еді. Мен соны асығыстык- тан ала алмай кетіп едім. Сол қыздың аты-жөнін айтшы, - деді Арғы жактағы адам ұмыткан есімін дөп басып айтты-ау деймін. —348 Ц=ЕЕЕЕ— ясылы жымиып трубканы тұғырына коя салды да, жоғын тапкандай куанып келіп, мені кұшақтай алды. Келінді таптым, аты Асылхан екен ғой. Кетерімде берем деген хатын ала алмай кеткеніме қатты өкініп еді. Енді, міне, өзінді алып келіп, айыбымнан құтылатын болдым. Келін казір осында келеді, - деп, мәз-мейрам болды да қалды. Сөйтіп Жұмекең арқылы Лэзиза апаймен танысып, ол кісі аркылы зайыбым Асылды тапқан едім. Сондай қуанышты жүздесулердің бірінде Жұмакеңнен: Кішіге мейірімді, үлкен жүректі, биязы мінезді, аса парасатты осы бір апай кім? Сіздің атын атап, еркін сөйлесетініңізге қарағанда, жақсы білетін болсаңыз керек, - деп сұрадым. Ол апайың - үлкен журналист. Қазіргі әйел каламгерлердің ойлы да озық өкілі. Әрі бұл адам қазақтың үлкен ақыны Әбу Сәрсенбаевтың қүдай қосқан қосағы, - дегенде, майданда жүрген біздерге қиық қас, ақша мандайлардың өз ауыздарынан естігендей эсер етіп, сезімімізге серпіліс, бойымызға күш-қуат қосқандай тербететін, жүрек тулатар ғашықтық жыры - “Ақша бұлт” өлеңі көкейімде күмбірлей жөнедді. Жыр сыршылдығы жүрек нәзіктігінен туындаса, жүрек, сезім нәзіктігі - сырт бейнесінің сұлулығын елестетеді көз алдыма. Әйтеуір сол күннен бастап сол бір ақын ағаны бір көріп, танысуға катты ынтықтым. Әрі ол кісімен қайткенде де жолығатыныма сендім де. Өйткені бұғанға дейінге аз күндердің ішінде Қасым Аманжолов, Тайыр Жароков, Дихан Әбілов, сәл кейінірек Хамит Ерғалиев сынды ақындармен Жұмағали арқылы жүздесіп те үлгіргем. Әсіресе Қ. Аманжоловтың “Туған жерін” өз аузынан естігенде, кір жуып, кіндік кескен жерге деген шексіз сағыныштан көзге жас үйірілгені рас. Тайыр ағаның жан толқытар асқақ үнін тыңдағанда, бірде алай-түлей ой тұңғиығына батып, бірде сезім шіркіннің асқақ айдынында жүзгендей әсерге бөленудің өзі бір ғанибет еді-ау! Осылайша жақсы ағалардың шапағатына бөленіп жүріп біраз уақыттың жылыстағанын да байқамай қалыппын. Қыстың соңғы күндерінің бірі болатын, тағы бір үлкен ағаға еріп, қаланың “Пугас көпірі” деп аталатын жеріне бардық. Көк есікті, салқын сусыны мол дүңгіршектерге кіріп алып, көсілте эңгіме соғып отырып, “жынды суды” біраз сілтедік. Қыз- Кьіз қайнап, қызған шамада қасымдағы ағай: “Жүр, бір жерге барамыз”дегендей ым қакты. Бұл кісінің бір кызык мінезі, ішіп эбден қызған соң, үстіңгі ернін астыңғы ернімен жауып алып, сөзге сарандық танытып, нені айткысы келсе де, ыммен аңғартатын әдеті бар екен. Бір-бірімізді жетелеп, сол кездегі Ленин даңғылының бойындағы екі кабатты үйге келдік. Мұнда кірген соң, ол екпіндеп алға түсті де, мен соңынан еруші болдым. Бөлмелердің маңдайшасындағы жазуларға карап жүріп, бір бөлменің есігін кақты. “Кір” деген жіңішкелеу дауыс естілді. Бірақ ағайым ол сөзді естімегендей, кішілеу жүдырығымен үрғылай берді. Кір, деп жатыр ғой, кірсеңізші деймін. Ол маған “тыныш тұр” дегендей, айбар шегеді. Сәлден соң шыдамым таусылып, есікті ашып жібердім де, “кіріңіз” дегендей жол нұсқадым. Төрдегі стол басында отырған көзәйнекті, бұйра шашты, ашан жүзді ағай: Ә-ә, сен екенсің ғой, - деп жылы шырай таныта бастап еді, менімен бірге кірген ағай бөлмеде қатар-қатар тізіліп тұрған орындықтарды ернін жымкырып алған қалпы бір-бірден теуіп кұлата бастады. Оның кұлатқан орындыктарын орнына қайта койып мен элекке түсудемін. Кабинет иесі оның эрекетіне аз-кем үнсіз карап отырды да: Пәленшеке-ау! - деп атын атап, - саған не болған, бізден алатын қаламакың бар ма еді? - деді сұраулы жүзбен. Менің ағайым “бар” дегендей басын изеді. Кабинеттегі бұйра бас бастык телефон трубкасын алып, бір нөмірлерді терді де: Мария Ивановна (менің ағайымның аты-жөнін атады да), мына кісіге тиесілі каламақыны есептеп, тезірек алып кел, — деген тапсырма берді. Есепші эйел жедел-ақ алып келді. Бес мың сом көлемінде акшасы бар екен, санап, қалтасына салып алды да, тіркеу кағазға қол қоймай, басын шайқап тұрып алды. Қойшы әйтеуір, бэріміз бірігіп әзер дегенде колын койдырдық. Содан салып ұрып қайтадан “Пугас көпіріне” бардық. Ым болмаса, үн шығармайтын ағай ақша берген бстықтың кім екенін, эрине, маған айтпады (Бұл кісінің аты-жөні кім екенін ол туралы естелік жазар болсам айтармын). Арада біраз күн өткен соң осы болған оқиғаны айтып, Жұмекеңнен “ол бастык кім еді?” деп сұрағанымда: Ол “Мектеп” баспасының директоры Әбу Сэрсенбаев деген акын ағаң ғой, - дегенде, ол кісімен дұрыстап сөйлесе алмағаныма өкініп, санымды бір-ақ соқтым. Сыртынан құрмет хұтатын талант екенін ай тып, інілік ізет таныта алмағаныма капаландым. Осылайша соғыстан кейінгі жүдеу өмір жүйткіп өтіп жатты. Майданға аттанған акын-жазушылардың көбі аман- есен қайтып оралды. Жұмағали Саинның аркасында ел корғау шебінде болып қайтқан дарын иелерінің көбімен танысып, араласып-құраласып, бауыр басып алдым. Солардың ішінде Әбу ағаның да жөн бөлек еді. Сабырлы да салмакты, сүйкімді де саликалы мінезімен іші-бауырына тартып тұратын. Кездесе калғанда “Қасым” немесе “партизан” деп, жылы ұшырай есен- саулық сұраса амандасады. Кейінгі жылдары сол акын Әбумен бірге жүріп, талай фабрика-зауыттарда, жогары оку орындарында, мектептерде, ауыл еңбеккерлері арасында кездесулерде болдық. Байыппен, баппен сөз бастайтын ағамыз тыңдармандарды өзіне үйіре тартар алуан тақырыптағы өлендерін окып, жұртты жылы баурап алып барып, “ал еңді партизандар өмірінің соктықпалы, соқпақты, қиын-қыстау кезеңдерінен сыр шерт” деп, мені мінбеге шығаратын. Тыңдармандар да талғампаз ғой. Кейде: Сіздер жау тылында соғыстыңыздар. Иен орман ішінде не абақты, не түрмелеріңіз жоқ, қолға түсірген фашист тұтқындарңызды қайда жібересіздер, оларға не шара қолданасыздар? деген сұрак қоятын. Мен оларға тұткындарды “өлтіреміз”, “бауыздап тастаймыз” дегенді эдеби тілмен мэнерлеп жеткізудің орнына, партизандык эумесерлігіме басып, тамағымды колымның қырымен көлденең орып көрсетіп, “битеміз” дейтінмін. Әбу ағаға бұл әрекетім эрі ерсілеу, әрі қызық көрініп, мэз бол күліп жүретін. Кейін, әдбен үйренісіп алғаннан кейін маған Жұмағали Саин: Сен Әбу ағаң екеуің бажасындар, - деп әзілдейтін. Қай жағынан? - деп мен алаңғасарлана сұрайтынмын. Оның да, сенің де әйелдерің “Социалистік Қазақстан” газетінде кызмет істейді. Сол жағынан, - деп күлетін. Бертінгі жылдардың бірінде оншақты ақын-жазушы Украина Жазушылар одағының шақыртуымен жолға шықтық. Ондағылар кұшак жая карсы алды. Әбу ағаның Украинада таныс қаламгерлері көп екен. Тіпті Киев қаласында да майдандас достары кездесіп, Әбу аганың көңілі көтеріңкі жүрді. Бір күні акын ағателефон соғып мені конакүйдегі өз нөміріне шакырды. Барсам, сонда Сырбай отыр екен. Амандыктан соң Әбекең: Қасым, мені осындағы Жигенти деген майдандас досым үйіне конакка шакырып отыр. Соған мына Сырбай үшеумп барып кайтайык, - деді. Әбеке, сіз мінезіңіз кең, кызық адамсыз. Мен Киев қаласындағы украиндықтардың конак кабылдау жағдайларын жақсы білемін. Бұлар біздің казактарға үксап, аста-төк тамақ жасамайды. Шақырған адамдарының санына ғана есептегі, тақ-тұк ас эзірлейді. Сіз ондай жерге екі бірдей мешкейді ертіп апармаксыз. Өзі аз мәзірін кайсымыздың аузымыздан табады. Ондай шалакұрсақ қылатын жерге бармаймын, - деп күлдім мен. Екеуі косыла күлісіп, Әбекең сэл ойланып калды да: Мейлі, хохолдарыңның сырын менен жақсы білетінің рас. Онда біз - Сырбай екеуміз барып кайгайык, - деп бірге кеткен. Ертеңінде мен айтқандай болып, жолдан өздерінің сатьш апарған оны-мұныларын ғана ішіп-жеп, барға мэзір болып кайтқандарын Сырбайдан естіп: Әбеке, Жигенти досыңыздың үйіне мені де конакка ертіп апарыңызшы, - деп калжыңға айналдырған едім. Сондай адал ниетті, акжарма көңілді, бір қалыпты мінезінен өзгермейтін парасатты да байыпты, байсалды да биязы Әбу ағадан да көз жазып қалдық. Өмір - өзен деген осы-ау!.. Түсінік-пайымы да, салмакты-сабырлы да ақын ағамызға пара- пар, кұдай бір-біріне тауып жарастырған Ләзиза апай екеуін мен әрқашан да көз алдыма бір әке-шешеден туған ұл мен қыздай елестетуші едім. Шіркін, табиғат тарту еткен жарастык- ай десеңші... ТАРИХТЫҢ ҚАТПАР БЕТТЕРІ Бір күні телеканалдардың бірінде Асанбай Асқаров бір журналистпен сұхбаттасып отыр екен. Ол кісімен жақын сырлас, таныс болмасам да, республикамыздың облыстарында басшылық жасап, елімізге игілікті істер аткарып жүрген ірі кайраткерлердің бірі ретінде сырттай білетін едім. Қазіргі арамызда есен-сау жүрген Бәйкен Әшімов, Мақтай Сагдиев, Сағидолла Құбашев, Садық Нұрмағамбетов, Бижамал Рамазанова, Сейдәлім Тәнекеев сияқты ірі қайраткерлер өз халқының адал ұлдары ретінде ерінбей еңбек етіп, туған топырағын гүддендіруге аянбай тер төккендеріне бэріміз куэміз. Міне, сол Асекең теледидар арқылы көрермендерге сонау көне дәуірден ой толғап, тарих тереңінен сыр суыртпақтап отыр. Ойын ортайтпай, сөзін қайталамай, тілін шұбарламай көсіле толғайды. Сөз арасында алдындағы үстел үстінде жатқан кітапты қолына алғанда, оның сыртындағы “¥лы Тұранның ұлдары” деген атына көзім түсті. Ол ұлы ұлдар - біздің түрік ұрпақтарының бабалары. Демек ол кітаптың авторы тарих тереңіне бойлап, кітап қоры айдынында шалқып өскен адам болғаны ғой. Жаңа дэуірімізде тарих шындығын эркім-ақ аңсайды. Мен де осындай аңсармен Асекеңмен таныстығым шамалы болғандықтан, өзіме бір табан жақын жүретін бұрынғы мемлекет, қоғам қайраткері, жазушы Сейдэлім Тәнекеев ініме телефон соғып, аталмыш еңбекті тауып беруін өтіндім. - Ол кітапты сіз оқығыңыз келетінін Асекеңнің өзіне айтайын, ол кісімен бүгін-ертең жолығатын едім, - деді. Сөйтіп Сейдәлімнің “Қадірлі Қасеке! Сіздің тапсырмаңыз орындалды. Сізге ұзақ өмір, отбасыңызға бақыт тілеймін” деген хатымен автордың: “...бауырымыз, халықтың ардақты перзентіне!” деген жылы лебізімен қолыма тиді. Бұл еңбекті оқу тарихтан терең хабары жоқ окушыға оңайға түспейтінін түсініп, асықпай, зерделеп оқуға тура келді. Көне дүниенің қойнауынан инемен құдық қазғандай көз майын тауыса ізденіп, ұлы тұран топырағынан таралған, адамзат өркениетіне ұшан-теңіз үлес қосқан данышпан перзенттерін аршып алып, ұрпаққа ұсыну - азаматтық үлкен парыз. Кітапта олардың әрқайсысы жайлы қысқа болса да, нұсқалы деректер баршылық. Сондай-ақ эрбірінің халық бір көруге ынтық суреттерінің топтастырыла берілуі де көңілге мактаныш сезімін ұялтатындай. Автордың тарихтан түйгені мол, архивтік кұжаттар корын мейлінше еркін пайдаланғаны көрініп тұр. Өзі Де ата жасына келгенде өткен замандағы бабалар сырын толғау әркімнің қолынан келе қоймас ерекшелік. Бұл еңбек - төл тарихшыларымыз бен ғалымдарға, ұлы тұлғалар жайлы көркем шығарма жазушыларға да бағыт-бағдар берері мол дүние. Әрі осындай қиын кезеңде халыққа қажет мұндай еңбекті келістіре жаркыратып, көңілдегідей шығарған “Нұрлы элем” баспасы ұжымына да дэн риза екеніміз рас. ҚАЙРАН АПАМ “Қайран апам” деп қамығып сағынышпен еске алыгі отырганым өзімнің ұлы шешем, экемнің анасы - Бибіш. Халык “немересі ыстык болады” дейді, сол айткандайын немереге ата мен апаның да мейірімі одан кем емес-ау деймін. ¥лы әкем (атам) ерте дүние салыпты, ол кісіні көргенім жок. Жұрттың айтуына карағанда, ауыл ағасы сыйлы адам болыпты. Мажыра ақсақал. Ал әжемнің “апалап” маңайынан шықпайтынмын. “Маңайынан” деп отырғаным: өте ірі денелі ол кісінің кұшағына өз тентектігімнен етене жақын кіре алмадым. Соңынан шүпірлей ерген оншақты немересіне оның кең-мол денесінің айналасынан орын эркашан табылып жататын. Кейбір көңілді сәттерінде “ең үлкен деген екеуің колдасқанда, құшақтарынды менің беліме жеткізе алсандар ”бәйгесіне” қолғап тігіп берем” деп әзілдейтін. Оған өзіміз де жігерленіп, екі жас үлкен Ракымбек деген ағайым екеуміз бірігіп, құшағымызды беліне жеткізе алмай әуреленетінбіз. Әкем: “сендер ерте тұрып, ол кісіні ашқарын кезінде құшактаңдар, сонда қолдарың жетіп қалар” деп кайрайтын. Күнде кұлкынсэріден тұрып, әуреленсек те, құшағымызды жеткізе алмайтынбыз. Ауыл, ағайынға сыйлы апамызды үлкендер жағы “Бәйбіше”, кішілер “Үлкен апа” дейтін. Әрі ол кісіден қатты жасқанатын, қоркатын. Апамыз немерелерінен бойына күш-қуат жинайтын болар, ал біздер ол кісіні қызығына еш канбаушы едік. Жарықтык орыс тілін білмейтін. Бірақ айналадағы “Карповка”, “Толшеевка” атты орыс селоларында тамыр-таныстары өте көп еді. Олармен алыс-берісі де өте жақсы болатын. Орыс тамырларына илеген кой терісінен қолғап, малақай тігіп беріп, жазда тоғайдан қап- кап ашытқы жасайтын хмель теруге көмектесетін. Тамырлары да борышты болып қалмайтын. Мынаны арбыз, мынаны гурчік, мынаны помидор деп берді деп, бір кап сәлемдеме әкеліп, біздерді карык қылатын. Әсіресе арбыз деген дәмді тағамын біздер таласып-тармасып, көкала қабығына дейін жеп қоятынбыз. Апамның бір өзі кішігірім ансамбль іспетті еді. Қоңыр дауысымен эсем әуенді эн салатын. Қисса, кара өлең, жұмбақ өлен, өтірік өлең, жарапазан дегендерді біздерге үйретумен алектенетін. Кейіннен экем ағаштан қиып, екі бөлмелі үй салдырып, бөлек шықты да, үлкен үй - қара шаңыракта әкемнің інісі Иіс ағаның колында апам үйреншікті отанын қимай қалып қойды. Әкем Қайсаның балаларынан бұрыннан бауырына салып, иемденіп жүрген ағайым Рақымбек пен менен кейінгі карындасым Сақыпзада апамның бауырында калды. Апамның шыққан руы Қаршыға (Тэтібегі), демек ұлы нағашыларым - Қаршыға. Бүп елден тағы бір ірі нағашымды білетін едім. Ол Мылтықбай деген кісі. Оның да алпауыттығын айтып жеткізу қиын. Оны бір үлкен жиын-тойда көрдім. Біздің Айдабол мен Малай деп аталатын екі ата коныстанған шағын ауылдың қарсысындағы “Құройнақ” деп аталатын дөңнің үстіне халык көп жиналды. Ол кезде таулы-орманды жерімізде кұс атаулының неше түрі жыртылып-айрылатын. Бұл “Құройнақ” деп отырған төбеде күнде таңертең мыңдаған кұр ойыны кызып, өңірді басына көтеретіндіктен, осылай аталатын еді. Олар балуандаркүресінқызыктап,жарысқажіберілгенбәйгеаттардың келуін күтіп отыр. Тойға үлкендігі, семіздігі, мешкейлігімен аты шығып, ел аузында аңызға айналған Мылтықбай келіпті дегенді естіп, біз - оншақты бала қалың жұрт арасынан оны іздеп, тауып, көруге кұмарттык. Сөйтіп жүріп, ой Алла, дөң үстінде тағы да бір дөң орнатылғандай дэуді көріп, қатты таңдандық. Аса үлкендігі болмаса, кэдімгі адам. Мен алдына жақындап барып қарап едім, қарабүжыр бетінен, кішігірім жотадай мұрыннан басқа еш нэрсе көрінбейді. Көзін жұмып алғандай, шалқайып отыр. Оң жағына шықсам, сол жағына, сол жағына шықсам, оң жағына қисайып отырғандай көрінеді. Бізді үлкен кісілер: “Кетіңдер ары, ұят болады” деп, ол жерден қуа бастады. Енді жұртшылықтың арасымен жылыстап дәудің арткы жағына шықтым. Ол еңкейіп, тұқырайып отырғандай Дэуге жақындап, өкшемді көтеріп, басына үңіліп едім, бас құйқасы қатпар- катпар, Малдасын құрып отырған болар, аяғы көрінбейді. Сөйтіп тұрғанда бәйге аттары көмбеге жақындап калса керек, *¥рт дүрлігіп айқайға басуы мұң екен, дэу де орнынан оп-оңай көтеріліп, қолындағы жуан да үзын қамшысын сермеп, “Барақ, Барақ” деп айқайлады. Біз сонда ғана онан сескеніп, бытырай каштык. Жұрттың айтуына қарағанда ол арнайы жасалғап арбамен жүреді екен. Салт ат көтере алмайтын көрінеді. Ол конған шағын ауылын жұтатып кетпесе де, эбігерге салады екен. Табақтап жеген тамактан соң, шөлге шыдай алмай, сусын сұрайтынын білетін жұрт бұл сыйлы қонаққа эуелі үй-үйден қымыз жинап экеп, ол таусылғаннан кейін көже, одан сон құрт езіп беріп, әзер аттандыратын көрінеді. Сол кайран Алып нағашым конфескеге ұшырап, түрмеге түсіп, түрменің аз да нэрсіз тамағына шыдамай, ашығып дүние салыпты. Міне, осы Дэу нағашымның туысы - менің Бибіш апам. Есейе келе туған елден жыраққа кетіп, окуға, онан кейін қызметке араласып, түнгі үйқыларын төрт бөліп өсірген анам Бижамал, әкем Қайса, апам Бибіштің аялы алаканынан алыстадым. Сүрапыл соғыс жылдарында катал тағдыр жау тылына ала кашты. Украина, Карпат ормандарында жүргенде. қайран жастық дэурен көрген түстей сағынышка айналды. Шабуыл, шайкастың сэл саябырсыған кездерінде туған елді. сайран салған жерді сағынып, жүрек сыздап, көңіл толқитын. Бірде апам түсіме еніп, әдетінше коңыр даусымен. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|