Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

ӘОЖ 82 (574)

Қазақ әдебиеті мен тілі тарихын зерттеушілер де көне әдеби мұраларды зерттеу саласында бірқатар игілікті істер тындырды. Бұл іске әсіресе М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, X.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібай, М.Жармұхамедұлы, М. Жолдасбеков, т. б. сүбелі үлес қосты. Ал, бұлардың игі істерін кейінгі буын ғалымдары - С. Қасқабасов, Ш Ыбыраев, Ә.Дербісәлі, А.Егеубай, А.Қыраубаева, т.б. жалғастыра түсті. Қазақ әдебиетінің ежелгі мұраларын тілдік тұрғыдан С.Аманжолов, Ғ.Айдаров, Р.Сыздықова, Қ.Өмірәлиев, М.Томанов, Ә.Құрышжанов, Б.Сағындықов, А.Аманжолов сияқты тілші-мамандар зерттегені белгілі. Ежелгі әдеби жәдігерліктерді жүйелі түрде, қазақ әдебиетіндегі көркемдік дәстүр тұрғысынан зерттеу ісі енді ғана қолға алына бастады. Ежелгі түркілердің, яғни сақтар мен ғұндардың, «көк түріктер» мен қыпшақтардың өзіндік жоғары мәдениеті болғандығы туралы деректер қытай, грек, үнді, армян тарихшыларының кітаптарында, сондай- ақ Авеста, Бехистун, Бундахши, «Орхон-Енисей», т.б. жәдігерліктерде сақталған.

Біздің заманымыздан бұрынғы екінші мыңжылдықта адамзат тарихында тас ғасыры бітіп, қола ғасыры басталғаны мәлім. Мұның өзі бүкіл адамзат өркениетінің тарихындағы мүлдем жаңа дәуір еді. Бұл кезде әсіресе ежелгі түркілер мәдениеті зор қарқынмен дамыды деуге болады. Ежелгі түркілер адамзат тарихында тұңғыш рет металл өңдеуді қолға алды. Мыс кендерін қазып, қалайы мен мыстан жаңа металл – қола жасады. Барлық бұйымдар - зергерлік, әшекей бұйымдары, қару-жарақ, пышақ, ыдыс-аяқ, т.б. қоладан жасалды. Тұрмыстық және әшекей бұйымдарды түрлі аңдардың суреттерімен безендіре білді. Ежелгі түркілер осылайша ғажайып өнер туындыларын жасады. Қадым замандарда Қазақстан жерінде жасалған мәдени жәдігерліктердің кейбір үлгілері тұңғыш рет 1914 жылы Сібірдегі Андрон деревнясының маңынан табылған. Осыған орай, кейде оны «Андрон мәдениеті» деп те атай береді. Ежелгі түркілердің қола дәуіріндегі мәдениетін көрсететін түрлі тұрмыстық бұйымдар, қару-жарақтар, еңбек құралдары, Алтай, Орталық Қазақстан, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан өңірлерінен табылған. Ежелгі мәдени жәдігерліктердің табылған жерінің атауына сәйкес тарихшылар мен археологтар мұндай көне мәдениет ошақтарын: «Атбасар мәдениеті», «Маханжар мәдениеті», «Ботай мәдениеті», т.б. деп те атай береді. Ежелгі түркілердің өз дәуіріне лайықты жоғары, өзіндік мәдениеті болғанын дәлелдейтін бұлардан басқа да көптеген ғылыми деректер бар.

Ежелгі түркілер қадым замандардан бастап-ақ, «Ұлы Жібек жолы» арқылы Батыс пен Шығыстың көптеген елдерімен мәдени, саяси, экономикалық қарым-қатынастар жасап тұрды. Еуразия құрлығындағы бұл керуен жолы ежелгі түркілер мекен еткен өлкелер арқылы өтетін еді. Бұл керуен жолының Қыпшақ даласы арқылы өтетін тораптары Испиджаб (Сайрам, Ақтњрбат) шаһарынан бастау алатын болған. Осы қаладан шыққан керуеншілер Арыс өзенінің бойындағы Арсубаникент қаласына, одан әрі Фараб (Отырар), Йассы (Түркістан), Жаңакент қалаларына, сосын Қызылқұм арқылы Хо­резм, Үргеніш, Сарайшық, Еділ бойы елдеріне, Кавказға қарай бағыт ұстаған.Сондай-ақ «Ұлы Жібек жолының» тағы бір торабы Түркістан қаласынан басталып, Сауран, Тараз, Қарибас (Ақыртас), Жамуқат, Құлан, Барсхан, Науакент, Суяб, Баласағұн, Қорғас, Турфан, Дунхуан арқылы Қытайға апаратын болған. Сөйтіп, ежелгі түркі қауымы қадым замандардан бастап-ақ Оңтүстік Сібір, Еділ бойы, Үндістан, Қытай, Грекия, Иран, Сирия, Месопотомия, Мысыр, Вавилон елдерімен тығыз қарым-қатынастар жасап тұрған. Бұл керуен жолы арқылы тек қытай жібегі ғана емес, көптеген тұрмыстық бұйымдар - мата, кілем, былғары киім-кешектер, аң терілері, піл сүйектері, күміс пен алтын құймалары, түрлі қару- жарақтар, арабтың сәйгүлік аттары, экзотикалық құстар, сан алуан азық-түліктер халықаралық саудаға түскен. Ең бастысы - «Ұлы Жібек жолы» арқылы Шығыс пен Батыс елдері арасында мәдени, әдеби, ғылыми, т.б. байланыстар орныққан еді [2.12]. Әдетте әрбірхалық белгілі бір мәдени, ғылыми, кәсіптік, т.б. салалар бойынша әлемге танымал болады ғой. Бұл туралы орта ғасыр ақыны Насыр Хисрау былай деген екен:

Өлең – жырда

Арабтан озар тұлпар жоқ.

Емшілікте

Гректен алғыр сұңқар жоқ.

Билегенде

Үндіге кім таңғалмас?!

Есеп-қисап, музыкада

Рим алдына жан салмас.

Сурет салу өнерін

Қытай әбден меңгерген.

Ал шеберіне Бағдаттың,

Әлемде кім тең келген?!

Сонымен, Шығыс пен Батыс елдері бірін-бірі рухани тұрғыдан байыта түсті. Ежелгі түркілердің музыка, би өнері, поэзия, сәулетшілік, зергерлік,т.б, өнер салалары жаңа сатыға көтерілді. Осындай мәдени байланыстар арқылы Қыпшақ даласына Сириядан арамей жазуы келді. Бертін келе осы арамей жазуының негізінде соғды, турфан, хорезм жазулары жасалды.

Сондай-ақ, ежелгі түркілердің мәдени жетістіктері де Батыс пен Шығыс елдеріне «Ұлы Жібек жолы» арқылы тез тарап жатты. Мәселен, сақтар мен ғұндардың тәңірлік дінінің нeгізі саналатын жарық дүние мен қараңғылық әлемі, қайырымдылық пен зұлымдық күштері ара­сында мәңгілік күрес жөніндегі ілім (зороастризм) грек діни философиясының (гностицизм) дамуына зор ықпал етті [3.21].

Түркі тілдерінің жалпы даму кезеңдерін Н.А.Баскаков төмендегідей дәуірлерге бөліп қарастырады:

1. Алтай дәуірі;

2. Ғұндар дәуірі (қадым замандардан бастап, біздің заманымыздың V ғасырына дейін);

3. Түркі тілдерінің көне дәуірі (V-Хғасырлар);

4. Түркі тілдерінің орта дәуірі (Х-ХV ғасырлар);

5. Тркі тілдерінің жаңа дәуірі (XV-ХХ ғасырлар);

6. Түркі тілдерінің қазіргі дәуірі.

Түркі тілдерінің алтай, ғұн дәуірлері туралы мәліметтер, зерттеулер көп емес. V-X

ғасырларда түркі тілі бүкіл Түркі қағанаты иеленген ұлан-ғайыр өлкеде кеңінен қолданылды. Әсіресе үйсін, қаңлы, қарлұқ, түргеш, чығыл, яғма тайпаларының ортақ тіл болды.Ал енді X-XV ғасырлар аралығында көне түркі тілі бүкіл Қыпшақ даласы мен Орта Азиядағы мұсылман түркілерінің бәріне бірдей түсінікті әдеби тілге айналды.Сақтар, ғұндар және ежелгі түркілер арамей, соғды, турфан, көне түркі жазуларын кеңінен қолданған.

Түркі тілдерінің жаңа даму дәуірінде, яғни XV-XX ғасырлар аралығында қазіргі түркі тілдері халықтық тіл болып қалыптасқаны мәлім. Бұлар негізінен төмендегілер: қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түрікмен, татар, ноғай, башқұр, қарайым, құмық, қарашай, гагауз, әзірбайжан, түрік, ұйғыр, якут, хакас, шор, т.б. Ежелгі түркі әдеби жәдігерліктері көне түркі әдеби тілінің оғыз-қыпшақ, көне түрікмен, көне өзбек, қыпшақ-оғыз нұсқаларында жазылған. Белгілі ғалым А.М. Самойловичтің сөзімен айтқанда, кезінде бүкіл түркі тілдеріне ортақ бір әдеби дәстүрдің, бір әдеби тілдің болғандығы күдік тудырмайды. Қадым замандардан бізге жеткен мәдени жәдігерліктердің ішіндегі қабырғаларға, жеке құлпытастарға салынған сан қилы таңбалар, суреттер, яғни петроглифтер болып табылады. Қазақстан жері мұндай Таңбалы тастарға, яғни «сурет галереяларына» өте бай [5.12-14]. Солардың бірі - Алматы қаласынан солтүстік-батыс бағытына қарай жүргенде 160 шақырым жердегі таңбалы тастағы суреттер. Мұны алғаш рет 1957 жылы А.Г.Максимова зерттеген еді. Іле тауының беткейіне салынған бұл суреттердің жалпы саны бір мыңнан асады. Биік жартастағы бұл «сурет галереясы» кемінде екі мың жылдың оқиғаларын қамтиды. Басқаша айтсақ, бұл жартасқа жиырма ғасыр бойы суреттер салынып келген.

Таңбалы тастағы суреттердің сюжеті аса бай екені мәлім. Солардың бірінде билеп жүрген бір топ адамдар бейнеленген. Төбеден күн нұры шашырап тұр. Билеп жүрген адамдардың арасында еліктер, киіктер, арқарлар топ-тобымен шапқылап жүр. Алғашқы қауым адамдарының аң аулауға шығар алдында немесе сәтті аяқталған аң аулаудан кейін осылайша топтасып билейтін дәстүрі, наным-сенімі бол­ған. Таңбалы тастардағы суреттер (петроглифтер) ежелгі заман адам- дарының түрлі тарихи дәуірлердегі наным-сенімін, табиғат жөніндегі түсінігін, көркемдік талғамын танытады.

Ұзақ жылдар бойы петроглифтерді зерттеп келген көрнекті ғалым А.П. Окладниковтың айтуы бойынша, ежелгі адамдар жылына бір рет жиналып, әрбір аңшы қанжығасының қандануын, яғни аң аулау сапарының сәтті аяқталуын Көк Тәңірісінен жалбарынып сұрайтын болған. Ол үшін аңшылар үстеріне бұғының терісін жамылып, бастарына мүйіз байлап алып «Сиқыршы биін» жан салып билеген. Мұндай ғажайып билерге дала кезіп жүрген түрлі андар таңырқап, іштерінен өздерінің жеңілгендіктерін мойындауы тиіс екен. Қолдарын аспанға көтеріп, бар дауыстарымен айғай салған аңшылар Көк Тәңірісінен көмек сұраған. Осындай ежелгі әдет-ғұрыпты мүлтіксіз орындаған жағдайда Тәңірінің ықылас-рақымы түсіп, аң аулау сәтті аяқталатынына адамдар мүлтіксіз иланған. Жартастағы суреттер осы бір тарихи шындықты тағы да растай түсетін сияқты.

Дәл осы Таңбалы алқабындағы тасқа қашап салынған суреттердің бірінде қыруар күш пен зор сенімнің символы саналған өгіз бей­неленген. Өгіз үстінде құдіретті Күн тұр. Күн - аспан әлемінің әміршісі. Ол аспанды күркіретіп, найзағай соқтырып жібереді. Жаңбыр жаудырады. Жаз бен қысты ауыстырып отырады.Қазақ қауымында құрғақшылық болған жылдары жаңбыр жаудыру үшін «тасаттық» беретін салт-дәстүр бар. Міне, бұл үрдістің қайнар-бастауы көне дәуірлерде жатқанын осы сурет толық дәлелдеп тұр. Бұл сурет біздің заманымыздан бұрынғы екінші мыңжылдықта қола дәуірінде салынған.Қазақстан Ғылым академиясының археологиялық экспедициясы халқымыздың көне тарихынан өте мол мәлімет беретін, аса құнды мәдени жәдігерлік - «Арпаөзен петроглифтерін» екі рет зерттеп қайтты. Арпаөзен таңбалы тастарына салынған суреттер Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданындағы Келіншектаудың (Қаратау жотасы) жартастарына салынған. Мұндағы суреттердің жалпы саны үш жарым мыңнан асады. Суреттердің негізгітақырыбы - аңшылық, жаугершілік, әдет-ғұрыпқа байланысты ойын-сауық көріністері болып келеді.

Арпаөзен таңбалы тастарына салынған суреттердің бірінде қос ат жеккен әскери арба бейнеленген. Бұл көріністен біздің арғы ата- бабаларымыздың жауынгерлік рухы мейлінше жоғары болғанын аңғару қиын емес. Демек, ежелгі заман адамдары арбаны алғашында соғыс көлігі ретінде ойлап тапқанын осы суреттен көріп, білуге болады.Келіншек тауының биік беткейіне салынған осы петроглифтер біздің заманымыздан бұрынғы екінші - бірінші мыңжылдықта бейне­ленген екен.Қарағанды облысының Қарқаралы ауданындағы Бесоба ауылының маңынан табылған таңбалы тастардың ішінде «Әйел мен еркек» деп шартты түрде аталған сурет ерекше назар аудартады. Мұнда ұлы даланы мекендеген ежелгі ата-бабаларымыздың мәңгілік өмір, ұрпақ жалғастығы, адами парыз жайындағы ұғым-түсініктері, ой- пікірлері көрсетілген.

Осы сияқты петроглифтер Шығыс Қазақстандағы Тарбағатай, Сауыр, Монрақ, Қалбатауларынан, ал Орталық Қазақстанда Бесіктас, Теректі, Қара үңгір деген жерлерден де табылған. Бұл суреттердің де негізгі тақырыбы адам және табиғат болып келеді.Соңғы жылдары қазақ петроглифтерін зерттеу ісі қолға алына бастады. Әсіресе қайтыс болған адамдардың басына тұрғызылған ескерткіш-құрылыстардың (мазар, саған-там, сағана) қабырғаларына ертеректе салынған суреттер, түрлі ою-өрнектер, символдық белгілер ұлтымыздың ұмытыла бастаған рухани дүниетанымынан, наным-сенімінен, әдет-ғұрпынан, салт-санасынан көп мәлімет береді. Бір қызығы – бертінде салынған сағана қабырғаларында сақтар мен ғұндар дәуірінде өмірге келген символдық суреттер сақталған [6.32].

Белгілі қазақ ғалымдары З. Самашев пен Ж.Жетібаев солардың бәрін ғылыми тұрғыдан сараптау мен жүйелеу нәтижесінде бұл жәдігерліктерді төмендегідей тақырыптарға топтастырған: «әскери тұрмыс; зооморфты образдар мен аңшылық сюжеттері; ұста құралдары мен зергерлік өнер туындылары; қатынас-тасымал көліктері; атрибуттар, символдар және культтік бейнелер, т. б.»

«Ұлы дала... Мұнда қаншама өркениеттер қалыптасып, жанып- сөнді. Мұнда еңсе көтерген небір алып империялар жер жүзінен ғайып болды... Сол тұңғиықтан ата-бабаларымыздың аса құнды мұралары бізге жетті. Біз оларды домбыраның күмбірінен, ән мен жырдың әуенінен түйіндеп, тастан түйін түйген зергерлер мен шеберлердің қолынан танимыз, өскелең өнер үлгілерінен көреміз».

Ежелгі көшпенділердің көркем мәдениеті мен сол рухани мұрамыздың материалдық негіздерін зерттеуші көрнекті қазақ ғалымы Иманғали Тасмағамбетов өзінің «Ат жалындағы өркениет» («Берел», 2003 ж.) атты кітабының кіріспесінде осылай деп жазады. Аталмыш зерттеуде археологиялық ізденістер нәтижесінде табылған көшпенділердің қолданбалы өнері үлгілерінің сан қилы суреттері берілген. Бұл ғажайып жәдігерліктер байырғы ата-бабала- рымыздың эстетикалық талғамын, философиялық дүниетанымын, өзге елдермен мәдени қарым-қатынастарын танып-білуімізге мүмкіндік береді.Сонымен, таңбалы тастарда қадым заман адамдарының түрлі та­рихикезендердегі өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, діні мен ділікөркемдік талғамы, т. б. туралы қыруар көп мәліметтер сақталған.

Ежелгі түркілердің арғы ата-тегі саналатын сақтар- қазіргі Қазақстан, Орта Азия мен Шығыс Түркістан жерін біздің заманымыздан бұрынғы (қысқаша - б. з. б.) бірінші мыңжылдықта мекен еткен ежелгі тайпалар. Көне грек тарихшылары сақтарды«скифтер» немесе«азиялық скифтер» деп те атағаны мәлім. Ал парсылар сақтарды кезінде «сақ»,«сақа», «саға» деген. Осыған орай, сақтар елін«Сахстая»деп те жазатын болған.Адамзат тарихында алғаш жазылған қадым заман кітаптарының бірі «Авестада» сақтар мен олардың мекенін«Тур» деп атаған. Фирдоусидің әлемге әйгілі эпопеясы «Шахнамада» сақтар елін «Туран» деп көрсетеді. Ал қытайлар сақтардың отанын «Тукиу» дейтін болған.

Көшпелі сақтар Евксин (Қара теңіз) мен Азов теңізі аралығында жатқан ұлан-ғайыр өлкені де бұдан үш мыңжылдай бұрын мекен ет­кен екен. Бұл туралы көне грек тарихшысы Геродот жазып қалдырған мол деректер бар.

Біздің заманымыздан бұрынғы IX—VII ғасырлар аралығында сақ- тардың этникалық құрамын қалыптастырған көптеген тайпалар болғаны көне тарихтан жақсы мәлім. Олар: кемерлер, массагеттер, асылар, дахтар, т. б. тайпалар.Сақтардың Еуропаға қоныс аударған алғашқы легін тарихта «ке­мерлер» немесе «кемерліктер» деп атап кеткен. Өйткені олар біздің заманымыздан бұрынғы ІІ-І ғасырларда-ақ Қара теңіз жағалауын, яғни теңіз «кемерін» өздеріне мекен еткен. Еуропаға алғаш көшіп барған сақтардың осы тобы Қара теңіз бен Азов теңізі аралығында көшіп- қонып жүріп, мал бағумен айналысқан көшпенділер болған.Геродоттың жазуы бойынша, Арал теңізі мен Каспий теңізі жағалауын мекендеген сақ тайпаларын «массагеттер» деп атаған. Массагеттер соғыс өнерін жетік меңгерген ежелгі тайпалардың бірі саналады. Олардың жеткілікті дәрежеде атты және жаяу әскері болған. Массагеттер қару-жарақтары мен әшекей бұйымдарын мыс пен ал­тыннан жасайтын болған.

Қазіргі Қазақстан жерін сол көне дәуірлерде мекен еткен сақтар тайпасын «асылар» деп атайды. Асылар негізінен Асы өзенінің аңғарынан бастап, Талас, Шу, Іле өзендері аңғарларында мал бағып, егін еккен. Бұл тайпаның негізгі мекені Жетісу өлкесі болған. Асылардың өзіндік жоғары мәдениеті болғанын археологиялық қазба кезінде табылған түрлі бұйымдар дәлелдеп отыр. Олар кезінде металл өңдеуді жақсы меңгерген. Қоладан, күмістен, алтыннан қару-жарақ, зергерлік бұйымдарын, түрлі еңбек құралдарын жасаған. Металдан түрлі тұрмыстық және әшекей бұйымдар жасау өнері бойынша массагеттер сол ежелгі дәуірдің өзінде-ақ мәшһүр болған.Байырғы әдет-ғұрпы, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі жағынан қазақ қауымына ең жақын тұрған сақ тайпаларының бірі - дахтар. Олар басқа тайпалар ішінде өздерінің жауынгерлік дәстүрімен, соғыс өнерін жетік білетіндігімен ерекшеленген. Дахтар бейбіт өмірде жылқы, түйе, қой бағып, егін салған, диханшылықтың түрлі салаларымен айналысқан [7.23-25]. Басқа да сақ тайпалары сияқты дахтар да Күнге, Айға, Отқа тағзым еткен. Ата-баба рухына, яғни аруаққа сыйынған.

Дахтар Арал теңізі мен Сырдария жағалауларында, Каспий теңізі мен Әмудария аралығындағы ұлан-байтақ өлкеде көшіп-қонып жүрген көшпенділер еді.

Бір қызығы Қара теңіз жағалауында, яғни теңіз кемерінде тұрған сақтарды кезінде «кемерліктер» (орысша «Киммерийцы») дейтінін біз жоғарыда айттық. Ежелгі Эллада елінің ұлы ақыны Гомер өзінің «Одис­сея» деп аталатын эпопеясында осы кемерліктер, яғни теңіз жағалауында тұратын сақтар туралы зор шабытпен жырлайды:

Гомер өзінің «Илиада» атты кітабында да (XII жыр, 1-7) кемерліктер туралы едәуір мәлімет береді. Кемерліктердің бекіністері, өткелдері, көшіп-қонып жүрген жайлаулары туралы Геродот та жазғаны мәлім.

1 Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін... Құрастырып, алғы сөзін жазған филология ғылымының докторы, профессор Қ.Ергөбек. – Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2004.

2.Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Жоғары оқу орындары филология факульттері студенттеріне арналған оқулық. –Алматы: Ана тілі, 1991.- 264 б.

3. Қорқыт ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Б. Ысқақов. – Алматы: Жазушы, 1994.

4.Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Қазақ әдебиеті бастаулары. Оқулық. – А. Атамұра, 2005. – 336 б.

5.Әбдиманұлы Ө. Алма апай. ҚазГУ-де оқытушысы болған А. Қыраубаева туралы естелік // Адам Ата – Хауа Ана. – 2002. – 3 наурыз. – 7 б.;

6.Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. Жоғары оқу орындарының филология және журналистика фаукльтеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы. Астана: Елорда, 2001. – 224 б.

7.Асқарова Г. С. Рабғузидің «Қисас-ул анбийа» ескерткішіндегі «Жүсіп Сыддық» қиссасы. Филология ғылымдарының канд. автореф. / Ғылыми жетекшісі Қыраубаева А., Нарымбетов Ә. Қ. – Алматы: 2005. – 28 б.

Annotation. This article discusses a study of ancient literary relics of the ancient èpohovoj literature.

Антропоним часто оказывается значимым: имя персонажа способно объяснить его характер, жизненную позицию, судьбу.

Вторичные номинации объединяют все другие способы называния: использование нарицательных существительных, местоимений, словосочетаний, парафраз, тропов, авторских «эмблематических» выражений [1, с. 93]. Именно вторичные номинации дают важную фактическую информацию об образе-персонаже.

Группируя и соотнося именные и вторичные номинации между собой по принципу взаимодополнения, взаимозамещения (номинации-синонимы) или контраста (номинации-антонимы) читатель создает в своем воображении модель художественного образа. Это процесс сознательно-бессознательного моделирования образа-персонажа способствует дальнейшему вхождению в художественный мир писателя.

Все имена, которые участвуют в назывании персонажа и способствуют осмыслению образа, составляют антропонимическое пространство персонажа [1, с. 96].

Интересно, что трех главных героинь романа М. Шолохова «Тихий Дон» Аксинью, Наталью и Дарью автор называет полным именем, в то время как Дуню уменьшительно-ласкательным – Дуняша, а мать семейства Мелеховых величает по имени отца – Ильинична. Такой способ именования героинь произведения определяется их возрастной принадлежностью: Аксинья, Наталья и Дарья на первых страницах произведения предстают молодыми женщинами, Ильинична - пожилым человеком, а Дуняшка – девочкой-подростком.

Немаловажным представляется и значение личных имен героинь. Так, Аксинья – это народная форма имени Ксения (xenia), что в переводе с греческого означает гостеприимство. В романе реализуется заложенное в имени значение: Аксинья любовью привязывает Григория к себе. Он ласково называет Аксинью Аксюткой, а в восьмой части в основном – Ксюшей, что подчеркивает обретение духовной близости между героями.

Наталья – разговорный вариант имени Наталия, от латинского natalis – родной. Значение имени реализуется в произведении не в полной мере. Нравственное обаяние героини, попавшей в чужую семью, позволило завоевать расположение родственников, которые полюбили ее и жалели как родную дочь. Старики Мелеховы обращаются к ней - Натальюшка. Григорий в первой части романа называет жену Наташкой, в следующих главах в редкие моменты сближения - Наташа. Она так и не становится любимой для мужа, потому и вынуждена страдать всю жизнь.

Дарья – от греческого имени Dareiоs (имя трех царей древней Персии). С представителями царского рода героиню романа Шолохова сближает сосредоточенность на собственной персоне, своей внешности и собственных удовольствиях. Она, в отличие от других женщин, изображенных в произведении, на редкость ленива. Фонетически имя героини сближается с русским словом дар. Дарья действительно щедро одарена Богом: красива от природы, имеет веселый нрав. Однако внешняя красота оборачивается лишь красивостью, за которой скрывается нравственное уродство и бездушие.

Дуняша – производное от Евдокия, что в переводе с греческого (eudokia) означает благоволение. Судьба действительно благоволит к ней. Дуняшка, Дунюшка – младшее любимое дитя Мелеховых. Она становится единственной героиней, для которой возможно счастье в будущем. Евдокией Пантелеевной неожиданно становится Дуняшка, когда за ней начинает ухаживать Михаил Кошевой.

Патроним Ильинична акцентирует значение мужского имени Илья, в переводе с древнееврейского Eliiah – мой Бог. Мужское начало в образе героини проступает в ее стойкости, умении переносить все невзгоды, не сетуя на судьбу. Ильинична, подарившая жизнь своим детям, подобно Христу, приносит в себя в жертву ради их блага и блага семьи. Личное имя героини оттеснено на второй план. Полным именем (Василиса Ильинична) героиня называется в романе лишь однажды, в письме к сыну, написанному Пантелеем Прокофьевичем. Василиса от греческого basilissa - царица. Царственность Ильиничны в произведении может интерпретироваться как умение распоряжаться домом, руководить семьей. Однако эта черта до определенного времени завуалирована и проявляется лишь в четвертой книге романа-эпопеи, когда эта скромная женщина обнаруживает способность принимать гораздо более мудрые решения, чем муж, в тени которого она находилась долгие годы.

Рассмотрим эволюцию вторичных форм именований героинь в художественном тексте романа. Во вторичных номинациях Аксиньи подчеркивается ее внешняя красота («красивая баба», по оценке сотника), выражается как осуждение («Гришкина присуха, гулящая», - говорит о ней Наталья), так и симпатия окружающих (Григорий ее называет горлинкой, встречный казак - «моя любезная»). Среди вторичных номинаций Аксиньи определенное место занимают номинации, характеризующие социальный статус героини (горничная) и ее поведение: гулящая, чужая жена, не жена, любовница, жена. Обращение Мишатки к Аксинье в финале произведения (мамка) и оценка Дуняши (она хорошая) указывает на духовное преображение героини.

Номинации Натальи, рассмотренные в линейной динамике текста, позволяют проследить логику развития образа героини. В художественном тексте превалируют номинации, указывающие на внешнюю и внутреннюю красоту Натальи; на доброе отношение к ней окружающих, особенно стариков Мелеховых и Дуняшки. Субъективно-оценочные номинации с негативной окраской употребляются героями произведения только в случаях сопереживания Наталье. Так, к примеру, Ильинична ругается на сноху (паскудница, чертова дочь), глубоко скорбя о той смертельной травме, которую она нанесла сама себе. Авторская номинация-сравнение «как побитая собака» указывает на психологическое состояние героини, брошенной мужем. Номинации Натальи, исходящие из уст Дарьи, указывают на иронично-завистливое отношение старшей снохи к душевной чистоте младшей; оскорбительное обращение Аксиньи (гадюка подколодная) демонстрирует враждебное отношение к сопернице.

Вторичные номинации позволяют проследить эволюцию отношения к жене Григория: от леденистая и разнелюбая до красивая баба и, наконец, жена и мать. Сближение супругов подчеркивается местоимением множественного числа они (в 6-ой части). Доминирование номинаций маманя, маманюшка указывает на акцентирование материнского начала в образе героини.

Во всех вторичных номинациях Дарьи превалирует интонация осуждения (Наталья называет ее «бессовестной», Дуняшка - «стервой проклятой», Григорий в четвертой части романа - «гадюкой», в шестой части - «зубоскалой», «сукой», «распрочортом»). В самономинациях проявляется ироничное отношение к себе, раскаянье (как придорожная белена, непутевая жена).

Ильинична в слове автора чаще всего именуется матерью. Например: «Откинувшись назад, несет мать в завеске на затоп кизяки, шаркает старчески дряблыми босыми ногами» [2, 4, с. 21]. В обращении родных подчеркивается возраст Ильиничны (муж иронично называет ее «карга старая», Михаил Кошевой - «тетка Ильинична», «тетушка», Мишатка - «бабуня»). В авторских оценочных номинациях проступает сила характера и мудрость женщины (мудрая и мужественная старуха; сильная женщина).

Вторичные номинации Дуняшки определяют степень ее родства с другими героями произведения (дочушка, сестра), подчеркивают постепенное взросление (длиннорукий подросток→ невеста → молодая жена). При характеристике Дуняшки используются номинации-сравнения, сближающие юную непосредственную девушку с животными. Например:

1.«Вся в румяном цвету, Дуняшка ласточкой чертила баз от стряпки к куреню, на окрики отца, смеясь, отмахивалась» [2, 1, с. 9],

2.«Дуняшка козой скакнула к воротам» [2, 1, с. 31],

3.«Дуняшка, болтая косичками, прошла по базу, захлопнула дверцу курятника и стала посреди база, раздувая ноздри, как лошадь перед препятствием» [2, 1, с. 32].

Разные подходы к номинации героинь свидетельствуют о многообразии принципов, положенных в основу создания женских образов в романе М. Шолохова «Тихий Дон».

Сравним принципы моделирования образов Аксиньи и Натальи в художественном мире романа.

С волнующей глубиной изображена драма Натальи. Со страниц романа встает строгий и скорбный образ прекрасной русской женщины, чистой и сильной в своих порывах и переживаниях.

Наталья полюбила Григория сразу с первого взгляда. Отец, Мирон Григорьевич Коршунов, противился ее браку: не хотел выдавать дочь из первого в хуторе куреня в небогатую семью Мелеховых. Брат Митька всячески чернил в глазах сестры своего школьного товарища. Но Наталья упрямо стояла на своем. «Люб мне Гришка, а больше ни за кого не пойду», - решительно заявила она, и никакие уговоры не могли повлиять на нее [2, 2, с. 87]. Провожая Григория-жениха, приехавшего на коне проведать по обычаю ее перед свадьбой, «Наталья отворила ворота, из-под ладони глядела вслед: Григорий сидел по-калмыцки, слегка свесившись на левый бок, ухарски помахивая плетью. «Одиннадцать дён осталось», - высчитывала в уме Наталья и вздохнула и засмеялась» [2, 2, с. 17]. В одном этом душевном движении выразил писатель наивную и радостную силу чувства Натальи. В нем молодая вера в неизведанное, волнующее счастье замужества. Действительность обманула надежды Натальи. Вскоре после свадьбы она убедилась, что Григорий любит другую. Жизнь наносила ей первые жестокие удары. Молча, затаённо переживала она свое горе, незаслуженную обиду. Наталья попыталась было вступить в борьбу, защитить свое чувство, отстоять право на счастье; угрозой покинуть мелеховский курень, вернуться к отцу хотела, видимо, повлиять на Григория. А закончилось все тем, что он бросил ее, свою законную жену, покинул хутор и ушел с Аксиньей в батраки.

Всякая попытка бороться, защитить свою любовь оборачивается против нее, заканчивается крахом. Очередная тяжелая семейная драма завершается страшным исходом. Гордая и оскорбленная Наталья не захотела родить от нарушившего верность Григория. После аборта, варварски сделанного хуторской бабкой-повитухой, она гибнет.

В облике Натальи трогает сочетание трудолюбия, нравственной силы и стойкости в страданиях и жизненной беспомощности, беззащитности.

Образ Натальи моделируется автором по принципу циклизации. Она эгоистически замыкается на своем чувстве и оказывается не в состоянии понять трагедию, переживаемую Григорием.

Образ Аксиньи строится по иной схеме: постепенно изменяется ценностная ориентация героини, она эволюционирует в духовно-нравственном отношении.

В начале романа со всей зрелой силой и страстью полюбила Аксинья, замужняя женщина, соседского парня. Против любви Григория и Аксиньи всё: и закон, и жестокая мораль. Обливаясь горькими слезами, мучаясь и томясь, Аксинья стала свидетельницей свадьбы Григория с Натальей, видела, как уходил ее любимый. Но она не смиряется, принимает решение бороться за свою любовь, отвоевывает Григория.

В четвертом томе героиня изменяется. Читатель становится на сторону Аксиньи, смело восставшей против рабского приниженного положения женщины. Если Дарья примирялась с существующими обстоятельствами, всячески приспосабливалась к ним, то Аксинья открыто восставала против общепринятой патриархальной морали. Автор не один раз говорит об Аксинье «гордая». Она гордится не своей яркой, волнующей красотой. Гордость ее выражает постоянную готовность отстаивать свое человеческое достоинство. Аксинья не может врать и изворачиваться. Лицемерие противно ей. Наталья никла под ударами судьбы, Аксинья встречала опасность с гордо поднятой головой.

Через всю жизнь пронесла Аксинья любовь к Григорию. Много выпало на ее долю – тяжелого, постыдного, страшного – жизнь с нелюбимым мужем, связь с Листницким, - но всегда, возвращалась она в мыслях к оторванному от нее Григорию.

Образу Аксиньи свойственна поэтическая одухотворенность, возбуждающая чувство прекрасного. Даже Наталья меркнет рядом с ней. Аксинья богаче, тоньше, одареннее. Она могла понять, утешить, простить. И недаром Григория в самые трудные для него дни вновь тянет к Аксинье.

С образом Аксиньи сближается образ младшей дочери Мелеховых, Дуняшки. На страницах книги она взрослеет, обретает черты духовной зрелости. Дуняшка в последних томах произведения несет в себе здоровые и ценные человеческие свойства и качества. Она не терпит насилия над собой, гордо утверждает право на свободное проявление чувства.

Образ Ильиничны основан на принципе линейности.

В первых томах Ильинична сопутствовала образам Григория, Пантелея Прокофьевича. А переживания, чувства Ильиничны упоминались бегло, образ ее отодвигался на второй план. Старая женщина, мать, неугомонная, хлопотливая, вечно занятая бесконечными домашними работами‚ и внешне казавшаяся незаметной, Ильинична принимала активное участие в жизни семьи.

Всю свою жизнь провела Ильинична в тяжелой работе, в бесконечных хлопотах, она не знала покоя и отдыха. Первой вставала она в доме и последней ложилась.

Нравственную силу и великую жизненную стойкость выделяет писатель в характере этой женщины-матери. «Норов у вас, молодых, велик, истинный бог! Чуть чего – беситесь», - говорит Ильинична Наталье. «Пожила бы так, как я смолоду жила, что бы ты тогда делала? Тебя Гришка за всю жизнь пальцем не тронул, и то ты недовольная, вон какую чуду сотворила: и бросать –то его собралась, и омороком тебя шибало, и чего ты только не делала, бога и то в ваши поганые дела путала… Ну, скажи, болезная, и это – хорошо? А меня идол мой хромоногий смолоду до смерти убивал, да ни за что ни про что; вины моей перед ним нисколько не было. Сам паскудил, а на мне зло срывал. Придет бывало, на заре, закричу горькими слезами, попрекну его, ну, он и даст кулакам волю… По месяцу вся синяя, как железо, ходила, а ить выжила же, и детей воскормила, и из дому ни разу не счинялась уходить» [2, 5, с. 158-159]. В этой короткой повести вся горькая и беспросветная жизнь женщины в дореволюционном казачьем хуторе.

Ильинична не разбиралась в смысле происходящих на ее глазах событий революции и гражданской войны. Но опытом своей жизни, своим материнским чувством она часто оказывалась много прозорливее, мудрее, человечнее и Григория, и Пантелея Прокофьевича.

Перед смертью волновали ее мысли о Григории, вызывали тяжелые приступы удушья, приближали смерть, но не вспоминать, не думать о «младшеньком» она не могла. «Не могла же она забыть своего последнего сына…». С первых строк и до последнего пребывания на страницах романа этот образ несет в себе неизменные качества: Ильинична – мать, труженица, мужественная женщина.

Развитие образа Дарьи в романе происходит по принципу инволюции: являясь носителем отрицательной доминанты в начале произведения, героиня все больше деградирует, разрушая внутреннее тело, свою душу.

Утрата нравственной чистоты Дарьей приводит к опустошению, к цинизму и равнодушию. Этот цинизм Дарьи выражен и в ее жизненном поведении, и в авторских характеристиках. «Со свойственным ей цинизмом думала она» [2, 5, с. 120], «с обычной для нее циничной шутливостью добавила» [2, 5, с. 132],—пишет Шолохов в разных местах, показывал тем самым, что цинизм был характерен для нравственного облика Дарьи.

Она равнодушна даже к близким ей людям. Недолго горевала по убитому мужу: «Смерть Петра словно подхлестнула ее, и, чуть оправившись от перенесенного горя, она стала еще жаднее к жизни, еще внимательнее к своей наружности...» [2, 5, с. 68]. Жестокую обиду, не задумываясь, нанесла Наталье, когда по просьбе Аксиньи вызвала из дома Григория. А через некоторое время сама же рассказала, как сводничала, и со злорадством стала наблюдать за муками любящей женщины.

Бездушный цинизм наиболее полно раскрылся в сцене расправы над пленными коммунистами. Дарья выступает «мстительницей» за убитого Петра, которого обманывала при жизни и память которого не чтила после смерти. С каким-то холодным и расчетливым любопытством стреляет Дарья на глазах у всего хутора в безоружного, избитого коммуниста Ивана Алексеевича Котлярова. Поступок Дарьи вызвал негодование у всей семьи Мелеховых.

Дарья, искавшая в жизни лишь радостей и приключений, понесла в конце концов жестокое наказание. Одно из ее случайных любовных приключений закончилось «дурной болезнью». Под тяжестью обрушившегося на нее несчастья Дарья предстает с другой стороны. Твердость и сила видны в ее непреклонном решении «наложить на себя руки». Шолохов, создавая этот образ, стремится к полноте жизненных характеристик. В Дарье было не одно только злое и плохое. Как сквозь сорняки, пробивается что-то человеческое, трогательное. Задумается она о своей прошлой жизни – и горько, потревожено заноет сердце... Веселая и развязанная Дарья, подсмеивавшаяся над Натальей, над ее верностью мужу, теперь со вздохом говорит о себе: «мне вот ни одного дюже не доводилось любить. Любила по-собачьему, кое-как, как приходилось… Мне бы теперь сызнова жизню начать – может, и я другой стала?» [2, 5, с. 136]. Дарья ушла из жизни, не оставив после себя ни следа, ни доброй памяти.

Итак, М. Шолохов в романе «Тихий Дон» создал целый ряд женских образов, используя различные принципы моделирования:

• 
  принцип циклизации (образ Натальи): Наталья многократно старается вернуть мужа и каждый раз отступает перед натиском более сильной соперницы. Она, ограниченно замкнута в своем чувстве, в отличие от Аксиньи, оказывается не в состоянии понять трагедию, переживаемую Григорием;
  
• 
  принцип эволюции (образы Аксиньи и Дуняшки): изменяется ценностная ориентация Аксиньи, она эволюционирует в духовно-нравственном отношении; Дуняшка на страницах книги взрослеет, ее чистое нравственное начало перерастает в духовную зрелость;
  

• 
  принцип линейности (образ Ильиничны): Ильинична последовательно и неизменно выступает как мать, труженица, мужественная женщина;
  
• 
  принцип инволюции (образ Дарьи): являясь носителем отрицательной доминанты в начале произведения, Дарья все больше деградирует, разрушая внутреннее тело, свой душевный мир, вносит дисгармонию в окружающую жизнь.