Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

Қазақ тiлiн дидактикалық ойындар арқылы меңгертуде қолданылатын негiзгi әдiстердiң бiрi – қатысымдық әдiс.

1. 
   Қатысымдық әдiс – тiлдi жалаң заңдылықтар тұрғысынан меңгертуге емес, тiлдiк қарым-қатынас жасауға үйретуге арналған. Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде қатысымдық әдiстiң теориялық және әдiснамалық негiздерiн ғылыми тұрғыдан алғаш рет қарастырған ғалым ─ Ф.Ш.Оразбаева.
   

Оқыту барысында оқушылар бiр-бiрiмен тығыз танымдық, қатысымдық байланысқа түседi және осы арқылы бiр-бiрiн оқытады, үйретедi. Интерактивтi сөзiнiң өзi ( латынша interaction ― интеракция, яғни өзара әсер ету) өзара әсер етудi бiлдiредi. Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын интерактивтi әдiстер арқылы қалыптастыруда ― оқушылар сабақта белсендi iс-әрекеттер жасап, өтiлген материалдарды және алдарында тұрған тапсырмаларды ұжым болып шештi, бiрiн-бiрi оқытты, үйреттi.Интерактивтi әдiстер арқылы өтiлген сабақтарда оқушылардың үш жақты белсендiлiгiн артты. Онда төмендегi мәселелер ескерiлді:

а)Оқушылардың қимыл белсендiлiгiн арттыру жолдары:

• 
  Оқушылар түсiнбеген жерiн орнынан тұрып, екiншi оқушыдан еркiн сұрауы ;
  
• 
  Жақсы оқитын оқушы өзiнiң микротобындағы нашар оқитын оқушыларға үйретуi;
  
• 
  Оқушылар тапсырма бойынша бiр-бiрiмен ( өздерiнiң микротоптарында) сөйлесiп, ақылдасып отыруы;
  
• 
  Оқушылардың тапсырманы орындап болғаннан кейiн өзара тексеруi керек.
  

• 
  Оқушылар өзара оқушы-оқушы не мұғалiм-оқушы түрiнде бiр-бiрiне сұрақтар беруi;
  
• 
  Бастауыш мектеп оқушылары сабақта өзара пiкiрлесiп отыруы;
  
• 
  Қиын сұрақтарға қарсы топтың оқушылары жауап беру еркiндiгi болуы қажет.
  

• 
  Оқушылар қарсы жақтың пiкiрiне өзiндiк пiкiр айта алуға;
  
• 
  Келiспеген жағдайда өзiнiң көзқарасын дәлелдеуге;
  
• 
  Өзiнiң микротобындағы жолдастарының сөздерiне қосымша не пiкiрге қосылатыны жөнiнде өзiндiк пiкiр бiлдiруге тиiс.
  

• 
  Сабақ барысында оқушылар бiр-бiрiмен еркiн тiлдiк қатынасқа шығуы;
  
• 
  Жауаптарын бiрге жоспарлауы;
  
• 
  Сөйлеген сөздерiн нақты әрi қысқа жеткiзуi;
  
• 
  Айтар ойларының әсерлi болуы;
  
• 
  Сөйлеген сөздерiнiң жаргон, диалект, паразит сөздерден таза болуы қажет;
  

Кейс амал-тәсәлi алғашқы кезде бизнес мектебiнде ғана қолданылып келсе, бүгiнде бұл әдiс арқылы оқытудың қолданылу аясы кеңiп , ол құқық, мәдениеттану, медицина және т.б. салаларда жемiстi қолданылуда. Қазiр кейс-стади амал-тәсiлiн педагогикалық оқыту үрдiсiне енгiзу әдiс-тәсiлдерiн: Л. Барис, К. Кристенсен,

Э. Хансен, А.И.Наумова, А.М. Зобина, Б.Н.Киселева, И.В. Липсина, Г.А. Полонский, Д. Эткинсон, Й. Уилсон, О.Г. Смоляниновалар қарастыруда.

Кейс амал-тәсiлiнде басты назар оқушылардың ұсынылған реальды немесе қиялдық (алдын-ала құрастырылған) жағдаяттарды талдауы және осы жағдаятқа өзiндiк баға беруi, өзiнiң ой-пiкiрiн нақты әрi толық айтып беруi т.б. шәкiрттiң жеке тұлғалық қабiлеттерiн жетiлдiруге аударылады.

1. 
   Оқушылар айтар ойларын қысқа әрi толық жеткiзуi. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiнде айтылатын ойға қатысты емес сөздер көптеп кездеседi. Кейбiр сөйлемдерде бiр сөз бiрнеше рет қайталанып, оқушының не айтайын деп жатқаны түсiнiксiз етедi. Мұндай кемшiлiктер баяншының сөйлеу дағдысының төмен екендiгiн көрсетедi.Сондықтан, бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олардың айтар ойларын қысқа әрi толық жеткiзуi маңызды рөл атқарады. Бұл үшiн мынадай мәселелердi ескердiк :
   
   • 
     Оқушыдан өз ойын қысқа айтып берудiң талап етiлуi,
     
   • 
     Оқушылардың сұрақ-жауап әдiсi арқылы қысқа диалог немесе монолог құру жолдары;
     
   • 
     Бастауыш мектеп оқушыларының қазақ тiлiнен алған бiлiмдерi мен бiлiктерi.
     
2. 
   Оқушылар тiлiнiң таза болуы. Бастауыш мектеп оқушыларында кездесетiн екiншi қателiк ― сөйлеген сөздерiнде басы артық сөздермен қатар, кiрме сөздердiң молынан кездесуi. Мұғалiм оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда осындай паразит сөздердi болдырмау, оқушыларға мұндай сөздердi қолдандырмау жағын ойлау керек. Оқушылар сөйлеген сөздерiнде жаңағы, сол, сол сияқты,келеатыр, баратыр, сосынғы, т.б. паразит сөздер мен уже, вообще, ну деген сияқты кiрме сөздердi жиi пайдаланады. Мұндай қателiктер бақылау экспериментi кезiнде бастауыш мектеп оқушыларында жиi байқалды.Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда мұғалiм төмендегiдей мәселелердi:
   

• 
  Оқушылардың сөйлеген сөздерiнде кездескен кiрме сөздердiң қазақша баламасын түсiндiрудi;
  
• 
  Оқушыларға асықрай, әр сөзiн орынды қолдану жолдарын,
  
• 
  Күнделiктi көшеде, қоршаған ортасында қолданылып жүрген жаргон сөздердiң зиянын айтып ұғындыру жүзеге асырылды.
  

3. 
   Оқушылардың тiлдiк қатысымда орфоэпиялық заңдылықтарды қатаң сақтауы. Оқушылар сөйлеген кезде орфоэпиялық заңдылықтарды қатаң сақтауы қажет.Бастауыш мектеп оқушыларының сөздерiнде кездесетiн тағы бiр кемшiлiк – оқушылар кiтапта не оқулықта қалай жазылса, сол түрiнде айнытпай оқиды. Бұл дұрыс емес. Мұндай жағдайда сөйлеген сөздiң нақышы кетедi. Осыған байланысты оқушылардың орфоэпиялық дағдыларын қалыптастыруда арнайы жұмыстар жүргiзiлдi.
   

4. 
   Оқушылар тiлiнiң әсерлiлiгi .
   

5. 
   Оқушылардың өз ойын, пiкiрiн жан-жақты дәлелдеуi.
   

1. 
   Қатысымды-ақпаратты деңгей ― оқушылардың тiлдiк қатынаста ақпараттарды дұрыс игеруiн, сөз мағыналарын дұрыс түсiнуiн қалыптастыратын қатысымды-ақпаратты деңгейдiң мақсаты -оқушыларға тiлдiк заңдылықтардың өзiндiк ерекшелiктерiн меңгертуге үйрету . Осы деңгейде қолданылатын тапсырмалардың, әдiс-тәсiлдердiң сабақтың мазмұнына - сұрақ-жауап әдiсi, баяндау, мазмұндау әдiстерiне лайықталған тапсырмалар жатты. Оқушылардан сабаққа қатысуы, өтiлген материалдарды бiлуi талап етiлдi. Басым бөлiгi репродуктивтi әдiспен жүрдi. Оқушыдан өтiлген тапсырманы игерiп, үйге берiлген тапсырманы орындап келу талап етiледi. Мұғалiм сабақта өзi түсiндiрiп, өзi оқушылардың тапсырманы орындағанын, орындамағанын бақылап, iс-әрекетi активтi болды.
   
2. 
   Қатысымды- шығармашыл сөйлеу деңгейде бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердi мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланды. Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырды, мәтiннiң мазмұнын жалғастырды. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бердi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарды. Сабақта проблемалық жағдайлар қойылып, оқушылардан осы проблеманы шешу талап етiлдi.Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстедi. Бұл деңгейде сабақ типтерi- проблемалық сабақ түрiнде болды.. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасады.
   
3. 
   Қатысымды- жатық сөйлеу деңгейде оқушыларда басқа бiреудiң айтқан ойын жалғастыратын, бiтпей қалған ойды бiтiретiн жатық сөйлеу дағдылар қалыптасты. Бұл деңгейге арналған тапсырмаларды оқушылар дайын үлгiсiз мәтiн құрастырып, монологты және диалогты сөйлеу дағдыларын жетiлдiрiлдi. Оқушыларға арнайы дайындалған үлгiде тапсырмалар берiлдi. Оқушылар сабақта шығармашылықпен жұмыс iстедi. Диалогтық оқыту технологиясына сәйкес түрлi тапсырмаларды шешуге белсене қатысты.
   
4. 
   Қатысымды - шешен сөйлеу деңгейде оқушыларда көпшiлiк алдында қысылмай, саспай сөйлеу, өз сөзiн дәлелдi жеткiзу дағдылары қалыптасты. Оқушылардың сөйлеу дағдысын жетiлдiруге арналған тапсырмалар берiлдi. Сондай-ақ сабақ үстiнде оқушылардың өзiндiк пiкiр айтуына, сөйлеген сөздерiн анық және толық жеткiзуге арналған тапсырмалар берiлдi. Сабақ барысында оқытудың нақты жағдаяттар әдiсi қолданылды. Оқушылар берiлген кейстiк тапсырмаға сәйкес жағдаяттарға талдау жасады, өзiндiк пiкiр айтты, өз ойын дәлелдедi.
   

1. Маженская Т.А. Методика развитие речи на русском языке. М, Прометей 2010г..

2. Ақбаева Қ. Оқу орыс тiлiнде жүретiн мектептiң бастауыш сыныбында оқушының сөздiк қорын байыту әдiстемесi. п.ғ.к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., Ғылым .2001

3. Ильясов Г.И. Методика обучение лексической системы родного языка. А.:2011г.

1)Баян-Өлгий,

2)Шыңжаң,

3)Қошағаш,

4)Өскемен,

5)Аягөз.

Қазақ әдеби тілінде шығыс говорлар тобына тиісті лексикалық өзгешеліктердің барлығы да аталмыш диалектіге енетін жалпы говорда орын ала бермейді. Ол аймақта орын алатын қайсыбір сөздер екі болмаса үш говорларға байланысты құбылысқа жатады. Мұндай ортақ құбылыстар өзге топтардай емес Қошағаш және Өскемен говорларында өте жиі орын алып тұрады. Осы айтылған жайға нақты мысал келтірер болсақ: доғалатпа (сүт, май құйып ұнды қуырып дайындаған тағам түрі), салма (ет жаятын ағаш), сарымсақ (жабайы пияз), саламат, сарлық (мүйізді ірі қараның бір түрі), сарыбұға ( жемістің түрі шөптің басында болады), лампаның шарбағы ( шамның жоғары жиегі), усойқы (дәрі ретінде қолданылатын ағаш қабығы), тарбаған (суыр), дүбіраяқ (тым ерте қыс мезгілінде туған бұзау), сүрдек (малдың жолда түнеген мекені).

Тілші ғалым Ж.Болатовтың Шығыс говорлар топтап қарастырған тұжырымына көңіл бөлейік.

1) Шығыс говорының бірінші тобы - Аягөз говоры деп аталады. Аталмыш говор Семей өңіріне қарасты Шұбартау, Аягөз, Ақсуат, Абай, Мақаншы Көкпекті елді мекендері мен Шығыс Қазақстан өңіріне тиісті Ертістің сол жағын мекендеген елді мекендер және Зайсан ауданына жататын жерлерді тұрақтаған қазақтардың тілінен орын алған.

Осы Аягөз говорына жататын Семейдің Көкпекті, Ақсуат аймақтарынан тотастырылған сөздерге тоқтала келе Ж.Болатов оларды былай тізбектеп береді: байлауыш (әйелдердің басқа жабатын орамалы), ерсі (жақсы), сырбаз (сүр ет), шыт (мұрын тазартатын орамал), сабақ (бау-бақша), қатырма (тақия), себет (дәліз), кілет (қосалқы бөлме), жер саты (үйдің баспалдағы), шапқыш (балта), қабыз (қапырық), мүкәмәл (үй байлығы), шот (есік ілгегі), можа (тым кәрі), тантық (мылжың, көп сөйлейді), шеби (тауық).

Ал сорпа жаймасы (ашымаған қамыр), тұзғатық (тұздалған сүзбе), көше (алдыңғы бөлме), ұранқай (түпкі, бөлме), ашқыш (кілт), күпі (түйе жүнінен жасалған көрпе), пышқы (ара), қоян құлақ шам (лампасыз шам), атсоғар (атқамшы), ақ көйлек адам (аққөңіл адам), сыз (тәрбиелі), кәдуілгі (кәдімгі), саңқай (пқшық), шіліңгір ыстық (қатты ыстық) сияқты сөздерді ғалым Шұбартау, Абай аудандарынан жинастырылған говорларға жатқызады.

Ғалым Ж.Болатов мәйекті (қажетті), бардам (бай, әлді), жылқыауыз (тістеуік), бора (қамба, склад), дағалай (күзде туған, күйектен кейін туған лақ), қыл қара (мата түрі), момынай (тышқанның бір түрі), асасынан (күтпеген жерден, бірден), жіңішке тамақ (қылтамақ), текшелеу (зерттеу), бәденді (тәрбиелі), бая (мазасыз), далаң (кіреберіс), жайма (дастарқан), делбетап (жындысүрей), ноқат (бұршақ), манат кісі (ақылды), салықты (кедей), сүліктес (пікірлес), сердебелеу (қыдыру) тәрізді сөздерді Аягөз говорына тиісті өңірді мекендеген тұрғындар тіліне жататын лексикалық ерекшеліктерге кіргізеді.

Сондай-ақ, ғалым бұла (тәжірибесіз), абдрия (жастық ағаш), шатақ (жұмыс, іс), жоян (үлкен), анда (құда), ермене бұршақ, қытай бұршақ сияқты сөздерді Зайсан маңынан жиналған говорларына жатқызады.

2) Шығыс говорының екінші тобы - Баян-Өлгий говоры деп аталады. Көршілес Моңғолия жерін мекендеген қазақтар тілін Ж.Болатов қазақ тілінің шығыс говорының бір бөлігі деп санайды. Ғалым Баян-Өлгий аймағына тиісті баспа бетінде жарық көрген түрлі еңбектер мен мақалаларды, сөздіктерді негізге ала отырып осындай тұжырым жасайды. Өткен ғасырдың екінші жартысында Моңғол Халық Республикасы Тіл-әдебиет институтының ғылыми қызметкері Б.Базылхан Баян-Өлгий говор жайлы арнайы мақалалар жарыққа шығарған. Тілші Б.Базылхан аталмыш говор лексикасын мынандай тақырыптық топтарға жіктеп қарастырған:

а) іс-әрекет, қимылға байланысты туған сөздер: кермалдасу (жанжалдасу), тұяқ жібіту (ет жеу), сырғуандау (сараңдану), сайқалдау (босқа қыдыру), қылқұртсу (мүләйімсу) т.б.;

ә) тағам мен асатаулыға байланысты туған атаулар: көмпеш (күлге көміп пісірген нан), чары (шайдың шамасы), чағылдақ (құрт), сірне (шандыр), т.б.;

б) тұрмыстық киім-кешекке тиісті туған сөздер: зодық (балуандардң киімі), сыдырма (ұлтарма етік), ажылыңқара (етіктің түрі) т.б.;

в) шаруашылық, үй бұйымдарына орай туған сөздер: чока (үй сылайтын ақ бор), ыстық үй (қыста отыратын жылы үй), лавай (қанар), шуге (шкаф), чидін (электр лампасы), т.б.;

г) аң, құс, малға байланысты туған сөздер: кәйнөк (сиыр мен қодастың арасынан туғам тұқым), сарлық (сиырдың бір түрі), көккеп (кептер, көгершін), т.б.;

ғ) қолданыстағы заттың белгісі мен ерекшеліктеріне және адамның жеке басының ерекшеліктерне орай туған сөздер: дүр (мақтаншақ), тидағаш (жұғысды, нәрлі), таңқа (өр көкірек), тенік (жынды, есерсоқ), зәлтін (қу адам) т.б.

Осы зерттеу еңбегінде Ж.Болатов қазақша моңғолша сөздіктен кездескен сөздерді бірнеше бөлікке бөліп жіктеп береді. Олар:

а) малға байланысты туған атаулар: сарлық (таулы жерде өсетін сиыр тектес мал), кәйнек (сиыр мен қодастың бұданы), суықбас мал (суыққа шыдамсыз мал), бордақтану (аттың терлеуі), сыбақ (қысыр);

ә) киім-кешекке байланысты туған атаулар: сәлдебоз (сәлде), сәпек етік (былғары етік), жейде ( ерлер көйлегі), сым (шалбар), малақай (құлақшын), маңлық (матаның бір түрі);

б) ас-тағам байланысты туған атаулар: шаппа темір (есіктің ілгегі), шелпек (етке салатын нан), қимай (мал сойғанда қанға май қосып жасайтын тамақ), шайланы (шай шу), тартпа (шалғы, белорақ), тас шай (тақта шай), күршек (қармақ), жұтпа (қармақ), түрікпен (дүрбі), бөгенай (мөр), шапқы (балта), күрек (қайықтың ескегі);

в) ыдыс-аяққа байланысты туған атаулар: кәтел (шелек), құмыра (сауыт, бөтелке);

г) үй-құрылысына байланысты атаулар: селбек (көмек), керте (дуал, шарбақ), там (үй), мықтың үйі (үйілген тас, бекініс), жамбыл (қорған, қамал), қаша (қора), себет (жаппа, қалқа), астасар (сыбайлас), адырауық (томпақ, дөңес), мойнақ (асу, бел), қапшал (шатқал), қасқа тіс (күрек тіс), қысқышбақа (қылтамақ), т.б.

3) Шығыс говорының үшінші тобы - Қошағаш говоры деп аталады. Шығыс говорының бұл тобы Таулы-Алтай өлкесінде тұратын қазақтар тілінде орын алған. Бұл говорларды қолданатын қазақтар алтай, орыс халықтарымен қоян-қолтық аралас қоныстанған. Олардың бір бөлігі - Жазатыр маңайы мен Чуй өзеңін тұрақтаса, екіншісі - Тұраты елді мекенін мекендегендер. Аталмыш говорларды қолданатын қазақтар христиан дініне кірген. Олар тілінде орыс, алтай тілдерінің әсері өте қатты әсер еткен. Ғалым Ж.Болатов Қошағаш говорына жататын сөздерді лексикалық ерекшеліктерді мынандай бөліктерге бөліп береді:

а) асқа артүрлі тағам аттарына қатысты сөздер: астық (ұн), қимай (жаңа сойылған малдың ішіндегі қаны мен майын араластырып, ішекке салып пісірген шұжық), сірне (шұжық), доғалатпа (ұнды майға құуырып, сүт не суға қайнатып пісірген тағам), асмен (балық аты), бөртпе (ботқа), құрсақ (тамақ, ас), шай-шабыт (шәй-пай), саламат (ұн, сүт, майдан жасалған каша түрі), шелпек (етке салатын нан), т.б.

ә) киім-кешекке орай туындаған сөздер: зелетке (жилет), жерде (ерлер киімі), шарқай (көн теріден бүріп жасаған аяқ киім), кепеш (тақия);

б) үй шаруашылығында қолданылатын заттар мен бұйымдарғатиісті атаулар: баспақ тас (тұз басқа да астық талқандайтын тастан жасалған құрал), қалабыр (елек), бұлан (дүрбі), қақса (насыбай шақша), шөлеңке (тұтқалы, іші эмальданған кружка), шербек (қол ара), балқаш үй (қыс үй, кірпіш үй), най (мүштек), кәмелек пеш (орыс үлгісімен салынған пеш түрі), отау (шоқ үйіндісі), дару (дәрі);

в) құс және мал шаруашылығына орай туындаған сөздер: сарыаяқ (ерте туған төл), қозға (маралдын лағы), тарбаған (суыр), дүбіраяқ (ерте, қыста туған бұзау), шобыр (үлкен жуан ат), жігітай (құлан), т.б.

г) күнделікте қолданыстағы заттың сын-сипаты мен әртүрлі ерекшеліктеріне байланысты туындаған сөздер: дарбаза (тентек, арсыз, ұятсыз), жайын жұмыс (жай жұмыс, жұмшыл (ұйымшыл), қара жұмыс), тонаулы (бай, ауқуатты), дадан (надан), жасатыны жақсы (тұрмысы жақсы), терміш (кішкене адам), дүр (мақтаншақ), зүкібай (өтірікші), жойпан (зор, үлкен), сұрапатты (реңді, көркті), жалмыт (жалмауыз), т.б.

ғ) адамның іс-әрекетті мен түрлі қылықтарын танытатын сөздер: өңдемейлемеу (омырауламау, көне салу), сымай қалу (жетпей қалу), жылғаяқтау (жылыстау), айығу (ақталу, кінәсынан айырылу), жұрттау (отасу, әйелімен бірге өмір сүру), жағаттау (жағалау), аңғарлау (байқау, аңғару), қаралаңдау (айналшақтау), манаурау (маужырау), шыралау (әурелеу), сепсеңдеу (секеңдеу), үрелеу (бұзылу), оңғайттау (оқтайлау), толықтану (толу), бағамдау (бағалау), күн алу (демалы алу), табыстыру (тапсару), жақаптасу (жақындасу), таптастыру (татуластыру),т.б.

4) Шығыс говорының төртінші тобы - Шыңжаң говоры деп аталады. Осы мәселені зерттеген тілші-ғалымдардың түйіндеуінше осы говор сөздер ХХ ғасырдың орта шенінде Қытайдан келген қазақтар тілінде орын алған. Ғалым Ж.Болатов сол жылдары Қытайдан келіп Семей, Шығыс Қазақстан аймағына қоныстанған қазақтардың тіліндегі өзіндік ерекшеліктерін қарастыра келе, Шыңжаң қазақтары тілінде говорлық сөздер өте мол екендігін атап көрсетеді.

Олардың тілінде кездесетін лексикалық ерекшеліктер Қытай тілінен енген сөздерге байланысты. Нақты тоқталсақ: ден (қонақ үй), лобы (редиска), жозы (аласа дөңгелек стол), куәңзі (асхана), буазы (кебек); сол сияқты мынандай әкімшілік терминдер де кездеседі: шужи (секретарь), жуши (председатель), зуңли (премьер-министр), дуй (отряд), жепаң (халық-азаттық армиясы), жың (таразы), чанзы (асхана), мың сы бу (магазин), гун сән даң (компартия); шаң (завод), лаңхабисай (капуста).

Сондай-ақ, Шыңжаң қазақтары тілінде ұйғыр тілінің де әсері ерекше болды. Мысалға: құжат (документ), ретінде иза (село), идара (басқарма), асбұзыл (асхана), идара қылу(басқару), құжаң (писарь), т.б.

5) Шығыс говорының бесінші тобы - Өскемен говоры деп аталады. Тілші-ғалым Ж.Болатовтың түйіндеуінше, аталмыш говор Ертістің шығыс жақ бөлігін мекендеген тұрғындардың тілдік қорында орын алады. Осы говорларды ғалым лексикалық ерекшеліктеріне қарай мынандай бөліктерге бөлінеді:

а) ас, тағам аттауларын білдіретін сөздер: құрсақ (тамақ, тағам), бессаусақ (бесбармақ ет), көжелік (вермишель, макарон), қақтама (аңшылар жасайтын шашлык);

ә) киім аттауларына байланысты сөздер: тон-тонау (тарту-таралғы), дәйлін (ішік), қара жарғақ (құлын терісінен істелген киім);

б) үй-жай, тұрмыстық атауларға байланысты туған сөздер: шербек (қол ара), сеңке, сейне (кіреберіс), қос үй (екі бөлмелі үй), тастың күлі, ақ топырақ (известь);

в) заттың сынын, сипатын көрсететін сөздер: шерміш (кіші)жойпан (үлкен), қаса кәрім (өте жақсы), епей (өте көп), қымбат (ауыр, қиын);

г) адамның іс-әрекет, қимылға байланысты сөздер: ызасы түсу (ызалану, ыза болу), зәтте болу (мезі қылу, ығыр қылу) шекірлену (менменсу), мысқау (мысқылдау), қоқиттау (қорқыту), тотию (еш нәрсесіз қалу), күг алу (демалыс алу), күшәләсін жеу (қиындыққа душар болу), жаныстыру (бірін-біріне айдап салу, шағыстыру), суреттеу (суретке түсіру), аңғарлау (аңғару), қажет көрмеу (қажетсінбеу, қажет етпеу), т.б.

Ғалым Ж.Болатовтың Шығыс говорлар тобына жасаған осы тұжырымдар дың барлығына келіспейтіндігі туралы тілші-ғалым Ш.Сарыбеков өз пікірін айта келіп былай дейді: «Ж.Болатовтың зерттеу еңбегінің материалдарында белгілі бір сөзді әр говорға телу жағынан кейбір күмәнді фактілер бар. Бүкіл Шығысқа немесе Жетісу мен Шығысқа тән элементтерді белгілі бір ғана говордың сөзі етіп көрсету сияқты дәлсіздік бар. Мысалы, Аягөз говорына тән деп көрсетілген жылқауыз (тістеуік), далаң (кіреберіс бөлме), кілет (ор.кладовая), ерсі (жақсы), ашқыш (кілт), кәдуілгі (кәдімгі) т.б. сөздер бүкіл Шығыс говорларында, ал кейбірі Жетісу говорында кездесетін сөздер».

1. Ә.Нұрмағамбетов Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні - Алматы, 1985. 2. Ш.Сарыбеков, О.Нақысбеков Қазақ тілінің аймақтық лексикасы -Алматы: Ғылым, 1989.

Проблемы создания и внедрения компьютерных технологий обучения, в т.ч. русскому языку, являются сегодня первоочередными из всего спектра социальных и экономических проблем информатизации образования и постоянно обсуждаются. Однако, на наш взгляд, больше говорят о технических возможностях компьютера, о проблемах создания более качественных обучающих программ, чем о роли и месте педагога. Поэтому, считаем актуальным, рассмотреть роль учителя в данных условиях.

Трудно представить себе познание мира без языка. Предметы и явления реальной жизни - это для говорящего нечто обозначаемое, а слова и предложения - нечто обозначающее. Знакомясь с каким-нибудь предметом или явлением, человек, прежде всего, хочет узнать, как это называется. Когда в сознании человека нет изображения, то ему остается только вызубрить предложенный педагогом материал.

В основе программных продуктов заложена возможность за каждым написанным или звучащим словом и предложением видеть конкретные предметы и понятия. Звучание и написание слов непосредственно ассоциируется с их значением через визуальные образы. В отличие от общепринятой методики преподавания русского языка человек, работающий с компьютерной программой, не просто произносит выученные слова и выражения, а связывает их со своими впечатлениями, ощущениями и мыслями, видя соответствующие объекты и ситуации.

Под компьютерными технологиями обучения, по В.В. Давыдову, мы понимаем комплекс психолого-педагогических, методических, программно-технических средств, предназначенных для повышения эффективности обучения, его индивидуализации и дифференциации.

Информационные технологии включают в себя следующие взаимосвязанные компоненты: компьютер с соответствующим программным обеспечением, учебный материал, обучаемый и обучающий.

Эффективность взаимодействия между этими компонентами зависит не только от технических возможностей компьютера; от степени разработки, освоения и внедрения новых компьютерных программ; качества отобранного учебного материала; используемой технологии обучения; типа урока, но и во многом от личности обучаемого и обучающего, т.е. ученика и преподавателя.

Применение компьютерных технологий в обучении иностранным языкам подразумевает использование компьютерных классов и соответствующих программных комплексов.

Однако следует отметить, что даже сегодня, когда компьютеры вошли во все сферы деятельности современного человека, в обучении русскому языку они занимают далеко не достойное место. Использование компьютеров в обучении русскому языку остается больным вопросом как для многих стран бывшего союза, так и для Казахстана. Это и недостаточная техническая база, и очень скромный опыт управления этим новым техническим средством обучения.

Заметим также, что компьютеризация создает много проблем психологического, дидактического и методического характера. Одна из самых острых заключается в том, что многие обучающие компьютерные программы по русскому языку составлены, как правило, без учета дидактических принципов, психологических и физиологических особенностей учеников. В этих условиях резко повышаются требования к личности учителя, к уровню его профессионально-педагогической подготовки.

Новый вид работы требует новых методов, новых умений и навыков. Учителям русского языка нужно перестраивать свою систему преподавания на новую.

Для успешного функционирования необходимо постоянное пополнение багажа знаний, умений, навыков. Здесь учителю одних только знаний русского языка традиционной методики преподавания недостаточно.

Учитель должен не только владеть совокупностью научно-методических знаний и педагогических технологий, но и иметь соответствующее отношение к своей деятельности, обладать высокой культурой и необходимыми личными качествами. Учителя невозможно переучить и никакие знания не будут для него лишними. Стало уже банальным сравнивать его с аккумулятором. Но аккумулятор надо периодически подзаряжать. Большую роль в совершенствовании педагогического мастерства играют различные формы повышения квалификации (ИПК, курсы стажировки и пр.).

Самым важным является сегодня, чтобы учителя осмыслили дидактические возможности и специфику применения компьютера в учебном процессе. Ведь современная педагогика придерживается различных, порой диаметрально противоположных точек зрения на роль и место компьютера в учебном процессе: одни полностью против использования компьютерных средств обучения, другие явно преувеличивают их возможности. У педагогов не раз менялось мнение о том, для чего нужны компьютеры и как их использовать.

Основными для компьютерного обучения должны быть следующие принципы дидактики: принцип наглядности и развития теоретического мышления, принцип сознательности и творческой активности учеников, принцип доступности и посильной трудности, принцип коллективного характера обучения и учета индивидуальных особенностей учеников.

Педагог должен овладеть соответствующей технологией, переосмыслить создавшуюся ситуацию (проникнуться значимостью), освоить различные модели обучения. Важным является также продуктивный научно-исследовательский и экспериментальный поиск. Разумеется, учителю необходимы базовые знания о компьютере, а также знания функциональных возможностей для решения конкретных задач.

Компьютер обладает достаточно широкими возможностями для создания благоприятных условий работы по предъявлению теоретического материала, его отработки и контролю.

В обучающих программах могут быть использованы разнообразные формы наглядности. Демонстрационные программы дают возможность получить на дисплее яркие и красочные подвижные иллюстрации к изучаемому материалу. Благодаря разнообразным упражнениям можно добиться многого и потренировать различные виды деятельности: распознавание речи на слух, распознавание письменного текста, тренировка навыков чтения, увеличение активного словарного запаса, совершенствования правописания, тренировка произношения и т.д.

При использовании компьютера в обучении русскому языку первой задачей учителя является убедить обучаемого в том, что процесс обучения легок и доступен для любого человека. Для этого необходимо дать ему возможность самостоятельно попробовать работать с программой: произвольно ознакомиться с темами (экранами), пощелкать мышью на пиктограммы, понять, как перейти от одной к другой теме, как вернуться, как озвучить предметы на экране и поменять языки и т.д.

Полезно дать послушать, как звучит то или иное слово или выражение на русском языке - для многих это смешно и забавно, а с другой стороны появляется желание запомнить, исчезает монотонность простого запоминания - как будто весь мир перед обучаемым.

Очень хорошо на начальном этапе обучения использовать возможность звучания либо мужского, либо женского голоса (ведь у каждого человека способности восприятия устной речи различны). Некоторые ученики лучше запоминают материал, когда выбирают музыкальное сопровождение.

Не стоит забывать, что любая программа (при всей ее доступности и забавности) является образовательным средством, при использовании которого предполагается работа мозга пользователя. При этом часто объем предлагаемого материала превышает желание обучаемых напрягаться.

Поэтому второй задачей учителя является умение настроить ученика на подражание, регулярное повторение и осмысленное запоминание слов и выражений на экране при выполнении предложенных упражнений. Следует помнить, что изучение языка таким образом не должно превращаться в примитивное зазубривание.

Как известно, язык - это не наука, а часть человеческой психики; в него необходимо вжиться, его нужно почувствовать. Поэтому важным является дать ученику почувствовать язык - живую речь на слух, послушать правильное произношение, употребление слов и выражений, построение предложений.

Педагог, работая с компьютерной программой, достаточно быстро заметит, как уходит у обучаемых чувство новизны, игры. Это означает либо превышение дозы запоминания, либо превышение времени занятия.

Поэтому «необходимо в каждом случае тщательно подбирать индивидуальный режим работы: не все обучаемые одинаково хорошо владеют компьютером, не каждый способен выдержать одинаковую нагрузку»[1,56]. Специалисты не рекомендуют заниматься у компьютера более полутора часов и давать заучивать большой объем материала за один урок.

Существуют и определенные гигиенические требования, о которых тоже не должен забывать учитель: ученики должны правильно сидеть за компьютером, следя за осанкой, обязательно мыть руки после работы с компьютером; следить, чтобы не уставали глаза и т.д.

Оптимальным вариантом в таком случае является комбинированный урок, на котором компьютерное оборудование взаимосвязано со всеми остальными видами обучения.

В хороших компьютерных образовательных программах у педагога, как правило, обширное поле творческого использования материала. Всегда есть возможность отойти от шаблонности. Ведь педагогу никто не навязывает ни пути обучения, ни жесткие правила работы с компьютером. Можно придумывать массу вариантов работы по различным темам, с экранами, словарями, упражнениями.

Подчеркнем, что кроме этого компьютер дает возможность интересно организовать самостоятельную работу, индивидуализируя процесс усвоения русского языка и выработки умения и навыков его употребления в определенных речевых ситуациях.

Тренировочные программы позволяют последовательно, в оптимальном для обучаемого режиме излагать материал, задавать обучаемым вопросы, аккумулировать полученные ответы, определять/ оценивать уровень усвоения материала, выявляя при этом допущенные ошибки.

Важно также, что компьютер не просто демонстрирует ошибку, но и помогает проанализировать ее, исправить, а это значительно важнее, чем просто выставить оценку.

Отмечая преимущества компьютерного контроля, Н.Н. Хахалева выделяет три момента:

• 
  экономится время на выявление ошибок учеников за счет анализа результатов;
  
• 
  в отличие от традиционного способа контроля компьютерный контроль ведется дифференцированно, с учетом индивидуальных особенностей учеников;
  
• 
  статистическая обработка результатов работы:
  
• 
  после занятия преподавателю нужно лишь распечатать результаты, чтобы проанализировать работы учеников[2,45].
  

Здесь уместно напомнить еще об одной способности учителя - способности к педагогическому общению. Педагогический труд насчитывает в своей структуре более 200 компонентов. Общение является одной из самых сложных его сторон. Через него осуществляется главное в педагогической работе: воздействие личности учителя на личность ученика. То, что происходит между учениками и учителями, никогда не сможет заменить компьютер.

Зачастую на практике происходит именно так: усадив учеников за компьютеры, учитель устраивает себе "выходной" или занимается своими делами.

«Не стоит преувеличивать педагогические возможности компьютера. Учитель не должен забывать о своей роли на занятии. Задача учителя - тщательно спланировать занятие, облегчить усвоение материала, контролировать желание и возможность заниматься»[2,48].

Если мы хотим, чтобы ученики приходили на занятия с удовольствием, мы должны найти способы поддержания необходимой эмоционально-психологической обстановки на занятиях, стимулирующие общение учеников друг с другом и с учителем, рациональное сочетание индивидуальных и коллективных форм работы.

Не стоит торопить события, пусть ученики усваивают все постепенно, больше качества. Нужно убедить учеников не бояться делать ошибки.

Конечно, компьютер может многое, и с его доступностью многое меняется и еще изменится в методике преподавания русского языка.

Все-таки, каким бы прекрасным техническим средством ни был компьютер, у него все равно есть недостатки.

Один из основных лингвистических недостатков компьютера - предъявление информации только с помощью зрительных образов. Общение человека с машиной осуществляется пока только с помощью графических знаков.

Машина не способна реагировать на правильные по сути, но оригинальные по форме своего изложения ответы учеников, т.е. в отличие от тех, которые хранятся в памяти компьютера.

Поэтому и сегодня, и через много лет успех в обучении во многом определяется и будет определяться умелым сочетанием новых компьютерных технологий и педагогических умений, а, кроме того, уровнем сформулированности профессионально-педагогической культуры учителя (умением создать мотивацию, эффективно спланировать занятие, создать на уроке соответствующую атмосферу, установить, чему научились ученики, как они усвоили материал и т.д.).

Учитель должен помнить, что "источником профессиональной силы является знание" и стремиться к самосовершенствованию. Совершенствование профессионализма означает в данном случае совершенствование обучения языку.

Но социально роль современного учителя уже не умещается в рамках узкого профессионализма. Его роль все больше и больше становится универсальной.

Сегодня уровень квалификации учителя школы определяется уже не только опытом работы, но в существенной мере общеобразовательной, теоретической, культурной подготовкой.

В заключение хотелось бы подчеркнуть, что рассматриваемая проблема, являясь очень актуальной в наши дни, представляется также достаточно спорной и может стать предметом серьезных исследований.
Литература:

1.Давыдов В.В. Основы компьютерных методик. М.. 2006.

2.Хахалева Н.Н. О новой дидактике. Минск, 2010.

Аннотация. Қорытындылай келе ерекше атап өтерім, қарастырылып жатқан мәселе біздің заманымызда өте тиянақты, даулы мәселенің біріне айнала отырып, ерекше зеттеу нысанына айналуы мүмкін.
Annotation. Concludes comes special mentions, examined lies question me epoch very exact, debatable question one special зет теу object runs around sits, runs around maybe.


ӘӨЖ: 256,14(236)
ҚАЗАҚ ЛИНГВИСТИКАСЫНДАҒЫ ДАУЫСТЫ

ДЫБЫСТАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Сайлаубекова Р.

Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті, Тараз қ.

Қазақ тілінің дыбыстары, жалпы дыбыстық жүйесі туралы тұңғыш мәлiметтерді біз 19-ғасырдағы И.Ильминскийдің еңбектерінен кездестіреміз. Өзінің зерттеу еңбегінде И.Ильминский қазақ тiлiндегі дыбыстарды екi топқа бөліп қарастырады. Ғалым ондағы дауыстылардың сегiз түрiн атап өтеді.

Осы мәселені сөз еткенде П.М.Мелиоранскийдің еңбегіне тоқталмай өте алмаймыз. Ғалымның қазақ тіл біліміне арналған еңбегінің көлемі шағын болғанмен онда қазақ тілінің фонетика, морфология және синтаксис тәрізді салалары жақсы қамтылған. Еңбек осы салалардың барлығы бойынша мазмұндылығы, жүйелiлiгi, өз кезеңіне сай жаңаша көзқарастарымен бірден тілшілердің назарын өзіне аударды. Сондай-ақ, бұл еңбектің өзіне тән оң жағы –тілі өте түсiнiктi, кез-келген адамға оқуға өте жеңiл. Бұл кітап тіл біліміндегі тұңғыш маңызды зерттеулер жасалған кітап болып табылады. П.М.Мелиоранскийдің аталмыш кітабы ауызша тілге арналып жазылған. 2002 жылы жарық көрген «Қазақ грамматикасы» атты кітапта П.М.Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского языка» атты кітабы айрықша аталып өтіліп, «қазақ грамматикасының алғашқы тәжірибесі» екендігі «практикалық мақсатта, яғни қазақ тілін үйренушілер мен үйретушілер үшін жазылған» еңбек екендігі аталып өтіледі [1].

П.М.Мелиоранский онда дыбыстарды дауысты және дауыссыз дыбыстар деп екіге бөледі. Ғалым аталмыш еңбегінде дауысты дыбыстардың тоғыз түрiн нақтылап береді. Өз еңбегінде П.М.Мелиоранский тілдегі дауысты дыбыстарды артикуляциялық тұрғыдан жақ, көмей, тiл, ерiн, тiс қатысы деп жіктейді.

Осы мәселені зерттеген келесі бір ғалым - В.В.Радлов. Ол өзінің «Солтүстiк түркi тiлдерiнiң салыстырмалы фонетикасы» атты кітабында түркi тiлдерiнiң фонетикасының заңдылықтарын ғылыми түрде негіздеп берді. Сол кезеңнен бері талай тілшілердің ғылыми жұмыстарына негіз болған В.В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты кітабы қазіргі таңға дейін өзінің құндылығын жоймаған, ғылыми мән-мағынасынан айрылмаған. Еңбекте қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің тілдегі дыбыс құрамы, сөзде дыбыстардың өзіндік қолдану ерекшелігі, тілдегі дыбыстардың дистрибуция кезеңі, дыбыстардың түрлі ауысу заңдылықтары, тілдегі сингармонизм құбылысы, сөйлеудегі екпін категориясы тәрізді бірталай мәселелері қамтылған. Ең бастысы онда осындай маңызды мәселелер басқа да түркі тілдерінің сөздік қорымен салыстырыла отырып қарастырылады. Сондай-ақ, қазақ тіл біліміне тиісті бірталай фонетикалық құбылыстарға да басты көңіл бөлінеді.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ тіл білімінің дамуына үлкен үлес қосқан ғалым А.Байтұрсынұлы өзінің саналы ғұмырында сол кезеңдегі қазақ лингвистикасының ең басты міндеті оқу-жазу жүйесін жандандырып, сауат ашу, сауат ашушыларға арнап оқулықтар әзірлеу, қазақ тіліндегі терминдерді бір ізге түсіріп, қалыптастыру екендігін жақсы білді. Әрі осы мәселелер төңірегінде бірталай игі істер атқарды[2]. Осындай ізгі мақсаттарға орай, тілші А.Байтұрсынұлы өзінің сапалы зерттеулерінің негізінде қазақ лингвистикасында алғашқы болып сингармофонологиялық алфавит және сингармофонологиялық орфография жүйесін қалыптастырды. Ғалым мұнда алфавит және дыбыстардың айтылуы, естілуі мен жазылуы, олардың емлесі тәрізді мәселелерді басты назардан шығармаған [3].

А.Байтұрсынұлы ХХ ғасырдың алғашқы отыз жылында қолданыстан шықпаған араб әліпбесін қазақ жазуына ыңғайлап берген. Осылай жасалған алфавиттің сауат ашудың жүйелi әдiсiне сай екендігін атап өтеді.

Талантты ғалым, көрнекті тілші А.Байтұрсынұлының араб әліпбиіннің негізінде жасаған жаңалығы, сингармоникалық алфавит және сингармониялық орфографияны қалыптастырған лингвотеориялық ой-пiкiр, көзқарастары, сингармониялық тiл қорын зерттеу әдiстемесi лингвистикадағы үлкен жаңашылдық болатын.

Оның сол кезеңде айтқан ой-пікірлердің біршамасы кейіннен дүниежүзілік тіл білімде танылған фонологиялық тамаша теориялардың, дыбыс жүйесін қарастыратын сан алуан әдістердің, тіл біліміндегі алфавит пен орфография жасау заңдылықтарының негізін жасауға ұйытқы болғандығы мәлім. Яғни, А.Байтұрсынұлының тиянақты тұжырымдары лингвистикада фонологиялық теориялардың, тiлдiк қолданыстағы дыбыс жүйесiн негіздейтін түрлі әдiстердiң, тіл біліміндегі алфавит және орфография заңдылықтарының нық орнығуына себеп болды.

Қазақ тілі білімінде белгілі ғалым А.Байтұрсынұлынан соң қазақ тілінің қолданысындағы дыбыс жүйесі және оның құрамы туралы ғылыми тұжырымды пікір білдіріп, оны жүйелеп берген, басты ұстанымдарын нақтылап дамытқан ғалым, тілші - Қ.Кемеңгерұлы.

Қ.Кемеңгерұлының қазақ тіл білімінің фонетикасы туралы ой-пікірлері «Оқу құралы» және «Грамматика казахского языка» атты еңбектерінде жақсы берілген[4]. Сондай-ақ, ғалым 1929 жылы Қызылорда қаласында жүргізілген ғылыми-орфографиялық конференцияда осы мәселе туралы мазмұнды баяндама жасайды.

Ғалым Қ.Кемеңгерұлы А.Байтұрсынұлы жасаған «жеке фонемаға – жеке әріп» ұстанымын ұстана отырып дауысты дыбыстың нақты бес түрін, дауыссыз дыбыстың нақты он жеті түрін атап көрсетеді. А.Байтұрсынұлы пен Қ.Кемеңгерұлының жіктеулерінде өзіндік ұқсастықтар жақсы байқалады. Олар дауысты дыбыстарды жақтың қатысына қарай бірдей жіктейді. Олар ашық, қысаң болмаса тұйық дауысты дыбыстардың құрамын ұқсас жіктейді.

Қазақ тіл білімінің дамуына өзіндік үлес қосқан ғалым Қ.Жұбанов – қазақ лингвистикасындағы дыбыс жүйесiн ғылыми тұрғыда жүйелеген тілшілердің бірі. Ол фонетиканы, тіл дыбыстарының жүйесiн қарастырмас бұрын фонетиканың нысанасына түсініктеме беруге тырысады. Ол өз еңбегінде фонетикаға дыбыстар жүйесі деген айдар тағып, ол туралы былай дейді: «Фонетика дыбыс ғылымы немесе дыбыс жайындағы ғылым деген болып шығады».

Қ.Жұбанов қазақ лингвистикасындағы фонема теориясының іргетасын қалады. Ғалымның түйінді пікірлері мен озық ойлары фонеманы анықтауда бүгінге дейін маңызды көзқарастар болмақ. Бұл туралы тілші-ғалым Ә.Жүнісбеков былай дейді: «Профессор Қ.Жұбановтың қазақ тілінің дыбыс жүйесін фонетикалық және фонологиялық тұрғыдан дербес-дербес қарастыруының өзі әлі күнге дейін көп зерттеушілердің қолы жете алмай келе жатқан жай: оның дыбыс пен фонемаға берген анықтамалары фонология теориясын еркін пайдаланғандығының куәсі» [5].

Ғалым Қ.Жұбанов қазақ линвистикасының өзіндік заңдылығына, ондағы дыбыстардың фонологиялық жағдайына зер сала келе: «Жазуда дауысты дыбыстардың жуанын бiр әрiппен, жiңiшкесiн бiр әрiппен таңбалаймыз да, дауыссыздар мен сонорлардың жуанын да, жiңiшкесiн де бiр-ақ әрiппен таңбалаймыз», – деп жазады [5]. Осы тұста iшкi заңдылықтардың жүйесiнен жасалатын дауысты дыбыстардың жуан болмаса жiңiшке болып бөлінетінін ғалым баса назар аударып отырып атап көрсетеді. Қ.Жұбанов қазақ тiл білімінің өзiне тән табиғаты мен өзгешелігін айрықша атап көрсеттi. Тілші-ғалым қазақ лингвистикасындағы дауысты дыбыстарға тән жүйедегі осындай өзгешеліктерді назарға ала келе, оларды екіге бөліп қарастырады

Белгілі ғалым Қ.Жұбанов: «Дыбыстардың әрқайсысы әр түрлі бола тұрып, бірінің дыбысталуы біріне өзгелерінен гөрі жуығырақ болып отырады. Мысалы, дауысты дыбыстардың әрқайсысы өз алдына бір дыбыс бола тұрып, барлық дауыстылар бір-біріне өзге дыбыстардан гөрі жуығырақ болады. Сондықтан дыбыстарды үйір-үйір қылып топтауға болады», – деп атап көрсете келе, тіліміздегі дауысты дыбыстарды дыбыстау жайына байланысты үшке жіктейді.

Яғни, ғалым Қ.Жұбанов дауысты дыбыстардың фонологиялық өзгешеліктерін айқындап, қазақ лингвистикасы бойынша осы бағытқа тұңғыш iз саған тілші- ғалым болып табылады.

Қазақ лингвистикасында осы салада өзіндік еңбегін сіңіріп, барынша үлес қосқан ғалымдарымыздың бірі – І.Кеңесбаев. Ол Қ.Жұбановтың сүбелі зерттеу еңбектерінен соң қазақ тіл білімінің дыбыстары жайында қомақты да сапалы тұжырым мен пайымдаулар жасаған, осы саланың ғылыми жүйеге түсуіне аса үкен ықпал еткен тілшілеріміздің брі.

І.Кеңесбаевтың табанды зерттеулерінің нәтижесінде қазақ тіл білімінің фонетикасына арналып жазылған оқулық дүниеге келді. Аталмыш кітабында ғалым қазақ лингвистикасындағы фонема мәселесі, тілдік дыбыстарды жасауға қатысушы дыбыстау аппараттары, тілдік қолданыстағы дыбыстардың жіктеліп топтастырылуы, олардың өзара үндесуі, тіліміздегі сөздердің буын құрылысы мен екпін мәселесі туралы тамаша пайымдаулар мен қорытындылар жасады.

Ғалым І.Кеңесбаев өзінің зерттеу еңбектерінде осы тақырыпты арнайы қарастырған Л.В.Щерба ілімдерін негізге ала отырып, қазақ лингвистикасының фонемалар жүйесін зерттеп, саралау жағдайында Қ.Жұбанов қолданыса кіргізген термин сөздердің теориялық мәселелерін анықтауда терең пайдаланған [6].

Қазақ тілі біліміндегі фонема теориясы туралы тұщымдыкөзқарастарды белгілі ғалым І.Кеңесбаевтың жоғарыда атап өткен оқулығынан таба аламыз. Аталмыш оқулықта: «Сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажыратуға себі бар тілдегі ең кіші единица»,- деген жолдар бар [6]. Десек те І.Кеңесбаев тіліміздегі дыбыс және фонеманы синоним тұрғысында қатарластырып жұмсаған.

Ғалымның еңбегінде сол тәрізді әрбір тіліміздегі дыбысқа акустикалық және артикуляциялық сипат жасалынып, олардың өзіндік өзгешеліктері айқындалады. І.Кеңесбаев тіліміздегі дауысты дыбыстарды әр түрге бөліп жiктегенде, олардың айтылуы және жасалу айырмашылықтарын да есінен шығармайды. Тіліміздегі дауысты дыбыстардың артикуляциялық сипаты туралы І.Кеңесбаевта былай дейді: «Қазақ тiлiндегi дауыстылардың iшiндегi мейлiнше ашық айтылатыны – а фонемасы. Бұған қарама-қарсы айтылатын мейлiнше қысаң дыбыс – у, жалаң дауыстылардан – ұ. Қалған дауыстылар осындай дыбыстардың аралығында естiледі: ашық е, о, ө; қысаң ы, і, у, ұ» [6].

Ғалым І.Кеңесбаевтың тіл дыбыстары туралы зерттеулері қазақ тіл біліміне қосылған көлемді табыстардың бiрегейі екені сөзсіз. І.Кеңесбаев зерттеулері дүниеге келген тұстар қазіргі қазақ фонетикасының қалыптасып, дамуының белдi бiр кезеңi екендігіне ешкім де дау тудырмайды. Бүгінгі таңда ғалымдар кезінде Қ.Жұбанов іргетасын қалаған қазақ лингвистикасының фонетика саласының бүгінгі ғылыми жолы профессор ғалым І.Кеңесбаев зерттеулерімен жалғасын тапқандығын жасырмайды.

Қазақ лингвистикасында вокализм саласының өзіндік ерекшелiгiн баса назар аудара отырып атап көрсеткен келесі бір ғалым – Ж.А.Аралбаев болатын[7]. Ж.А.Аралбаевтың дауыстылардың санын нақтылауы бүгінде қалыптасып бір жүйеге түскен вокализммен теңесіп отырады. Оның зерттеулері бүгінгі вокализмге ғылыми негіз болды десек те болады.

Ж.А.Аралбаев өзінің зерттеу жұмысында қазiргi қазақ лингвистикасында он бiр дауысты дыбыс бар екендігін айтады. Ғалым олардың тоғызын монофтонгтардың қатарына қосады. Оның пайымдауынша, олардың ішіндегі жалаң дауысты дыбыстардың қатарына мыналар жатады: а, е-э, о, ө, ы, i, ұ, ү, ә. Ж.А.Аралбаев и мен у фонемаларын дифтонг дауыстылар қатарына жатқызады [29,30б.]. Ж.А.Аралбаевтың қазақ тілінде он бір дауысты дыбыстар бар деп жіктеуі профессор, ғалым I.Кеңесбаевтың пікіріне сай келеді.

Сондай-ақ, тілші-ғалым С.Мырзабековтың қазақ тіл білімінің фонетика саласына арналған зерттеу жұмысы – ғылыми тұрғыда мән-мағынасы зор дүние. С.Мырзабековтың осы мәселе аясындағы зерттеу жұмысы қазақ тіл біліміндегі дыбыс жүйесін дистрибуциялық және функционалдық тұрғыда саралап қарастырған, фонетика саласының мәселелерін ана тіліміздің ұлттық табиғатына сай зерделеп, тіліміздегі тың талаптар мен жаңа тұжырым, пайымдауларды қарастырған маңызды еңбек [8].

Ғалым С.Мырзабеков қазақ лингвистикасының фонетикасында бірталай шешілмеген мәселелер бар екендігін жазады. Нақты тоқталар болсақ, қазақ тіл біліміндегі дауысты фонемалардың құрамы біркелкі болмайтындығын, әрі оларға айтылған тұжырымдар мен көзқарастардың да бірдей болып келмеуін, қазақ лингвистикасына тиісті дыбыстардың дұрыс жазылмауын тілге тиек етеді. С.Мырзабеков бүгінгі жазу әліпбиін тіліміздегі дыбыстар дистрибуциясына қарсы ықпал жасап отырғанын алдыға тартып, тілдік қолданысымыздағы фонемалардың табиғи тіркесімдері бағытында айту жазу қалыптарын қайта қарастырып, нақты тұжырым жасау негізінде дұрыс ұсыныстар беріп, фонетика саласына арналған оқулыққа өзгеше жаңаша тақырыптар енгізіп, тың терминдерді кіргізуге зор үлес жасады [8].

Ойымызды қорыта келгенде, қазақ лингвистикасында қолданыс тапқан дауысты дыбыстардың құрамын қарастырып, зерттеу ісі бүгінге дейін біршама нәтижеге жеткен. Аталмыш мәселе аясында көптеген тілші-ғалымдар өздерінің тұщымды пікірлерін білдірген.

1. 
   Ақымбек С.Ш. П.М.Мелиоранский және қазақ тілі фонетикасы. Филог. ғылым. канд. … дисс. авторефераты. –Алматы, 2003. –30 б.
   
2. 
   Жүсіпов М. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. –Алматы, 1998. –215 б.
   
3. 
   Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. –Алматы, 1992. –446 б.
   
4. 
   Жұбаева О. Қ.Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасы мен лингвистикалық тұжырымдамалары. Филог. ғылым. канд. …дисс:0402РК00293, 10.02.02. –Алматы, 2002. –174 б.
   
5. 
   Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, 1999. –581 б.
   
6. 
   Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. –Алматы, 1987. –84 б.
   
7. 
   Аралбаев Ж.А. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. –Алматы, 1988. –144 б.
   
8. 
   Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі. –Алматы, 1999. –198 б.
   

В плане характеристики средств для передачи сходного, но далеко не тождественного в смысловом отношении содержания оправданно, особенно в стилистике, расширенное толкование синонимии как соотносительности и вариативности. «Одним из важнейших свойств любого языка, определяющих возможность выразить одну и туже мысль различными способами и при этом передать разнообразные индивидуальные оттенки, является его вариативность, понимаемая широко, т.е. а) возможность выбора слова, или формы, или конструкции, которая обусловлена наличием в языке нескольких параллельных форм, как в области синтаксиса, так и морфологии… б) возможность использовать для выражения эти параллельные формы, беря их одновременно из различных областей языка»[2,с.11].

Для стилистики чрезвычайно важно разграничение синонимии языка (в словарях синонимов приводятся только языковые синонимы) и синонимии речи. Речь не только реализует синонимию языковых средств, но и может порождать свою, контекстную синонимию. Контекст способен открыть близость отдаленных слов, сделав их синонимами для данного случая, для данной ситуации [3].

Общее понимание синонимии для всех уровней языка, а также для всех случаев ее функционирования в речи оказывается намного шире, чем представление, сложившееся на основе наблюдений над «тождествами». По существу, под синонимией при таком подходе понимаются все соотносительные в функциональном плане языковые явления [4].

Соотносительность языковых средств как раз и интересует говорящих, поскольку именно она позволяет осуществлять выбор.

Соотносительность «более или менее синонимических средств выражения» оказывается принципом стилистической организации не только синонимических рядов (парадигм) в лексике и синтаксисе. Соотносительность выступает как принцип, как схема стилистической организации языка в целом. Академик Л.В. Щерба, говоря о структуре стилистики русского языка, представлял ее в виде соотносительных кругов: «В этой стилистике русский литературный язык должен быть представлен в виде концентрических кругов – основного и целого ряда дополнительных, каждый из которых должен заключать в себе обозначения (поскольку они имеются) тех же понятий, что в основном круге, но с тем или другим дополнительным оттенком… Развитой литературный язык представляет собой весьма сложную систему более или менее синонимичных средств выражения, так или иначе соотнесенных друг с другом» [5,с.121].

Существуют варианты, которые имеют стилистические различия и, следовательно, могут быть использованы с выбором, в функционально-стилистических целях. Стилистически значимыми, подобно синонимам, могут быть варианты: произносительные: молочный – молошный; акцентологические: компас – компас, добыча – добыча, атомный – атомный (вес); морфологические: в цехе – в цеху, тракторы – трактора, кусок сыра – кусок сыру, машу – махаю, каплет – капает (первые варианты имеют по сравнению со вторыми книжный оттенок); словообразовательные: больше – побольше, шторм – штормяга (вторые варианты имеют разговорный характер); синтаксические: Около миллиона человек посещает театры. – Около миллиона человек посещают театры (предложение с единственным числом сказуемого свойственны более строгой, книжной речи, с множественным числом – ближе к разговорной речи).

Стилистическая дифференцированность вариантов делает их важным стилистическим средством.

Подавляющее большинство работ о синонимах посвящено функционированию их в художественной литературе. Публицистика же как сфера использования синонимов остается, как правило, за пределами внимания исследователей. Между тем публицистика как особый функциональный стиль заключает в себе черты и особенности, меняющие существующие представления о характере функционирования синонимов. В рамках публицистики синонимы расширяют свой стилистический потенциал, обнаруживают иные, новые свойства, позволяющие более широко и объемно представить эту важнейшую категорию.

Газетный текст характеризуется нацеленностью на экспрессию выражения, авторы статей стремятся избегать неоправданных повторений. Это приводит к использованию всех возможных ресурсов синонимии.

Грамматическая синонимия в газетных текстах представлена в основном синонимией союзов, в первую очередь сочинительных. Приведем примеры.

1) В начале 80-х годов прошлого столетия проект выдвинули на соискание Государственной премии СССР. Но заявку отклонили (Казахстанская правда. 22.09.2013).

2) Работа спланирована так, что замена оборудования будет проводиться в те периоды года, когда мало воды. Однако при этом станция должна быть готова к работе в полную силу (Казахстанская правда. 22.09.2013).

Противительные союзы но и однако выражают противоположность явлений, обозначенных самостоятельными предложениями. В первом случае союз выражает ограничительный оттенок, во второй конструкции – оттенок уступки. Синонимичные союзы взаимозаменяемы.

Соединительные союзы связывают однородные факты, могут заменять друг друга.

Взаимозаменяемы и сочинительные союзы с присоединительным значением а, да и:

1) Мощный импульс развитию сельского хозяйства на юге придало строительство Шардаринского водохранилища, а значение сооружения Шардаринской ГЭС, давшей 28 октября 1965-го года первый промышленный ток, переоценить просто невозможно (Казахстанская правда. 5.10.2013).

2) Сырдарья в этом месте максимально сужается, да и необжитая территория между высоким правым берегом Сырдарьи и Кызылкумскими песками давала возможность для такого строительства без дополнительных хлопот и затрат (Казахстанская правда. 12.10.2013).

Связь между частями сложного предложения, присоединяемыми союзами (а и да и), слабо выраженная, опосредованная.

В публицистическом тексте менее широко представлена и синонимия подчинительных союзов. В основном в информативных статьях используются изъяснительные союзы. Синонимом самого распространенного изъяснительного союза что выступают другие союзы этой группы. К примеру, союз как:

1) Учительница казахского языка и литературы средней школы № 38 имени 30-летия Победы города Тараза Жанар Тлеулиева сообщила в редакцию, что здесь состоялась познавательная встреча с юбиляром (Знамя труда. 2.10.12).

2) Все работники централизованной библиотечной системы города напряженно думали, как достойно подготовиться к юбилею почетного гражданина области, городов Тараза и Астаны Шерхана Муртазы (Знамя труда. 2.10.12).

Изъяснительные союзы что и как отличаются оттенками значений и не могут полноценно заменять друг друга в приведенных предложениях.

В качестве синонимов можно рассматривать относительные местоимения который и какой, выступающие в роли подчинительных союзов:

1) Самые разные по форме и содержанию, они были нацелены на раскрытие разносторонней деятельности и многогранности таланта писателя, пропаганду творчества Шерхана Муртазы, которое отличается особой колоритностью, глубоким сочувствием, любовью к простому казахскому народу и реалистично демонстрирует жизнь людей из отдаленных аулов (Знамя труда. 2.10.12).

2) А сегодня, изучая тот жизненный и творческий путь писателя, какой он прошел вместе со своими читателями, мы приходим к выводу: эти слова имеют прямое отношение к нему самому (Знамя труда. 9.10.12).

В публицистических текстах меньше представлена словообразовательная синонимия. Исключение – синонимия приставок, служащих для образования глаголов совершенного вида (выиграла, посетовал, пообещал, оштрафовала, сыграли, услышал и др.). Приведем примеры из газеты «Знамя труда» за 2.09.12:

Наиболее ярко явление синонимии просматривается на фразеологическом и лексическом уровнях. Нередко в качестве синонимов используются фразеологические единицы, входящие в состав собственно публицистической фразеологии (например, новые дарования, талантливая молодежь):

– Главная цель конкурса – выявление новых дарований, поддержка творческих коллективов и исполнителей, а также создание условий для развития их способностей. Мы хотим поддержать талантливую молодежь, помочь получить профессиональное образование (Знамя труда. 4.07.12).

Эстетическая роль фразеологических средств определяется умением автора отобрать нужный материал и ввести его в текст. Такое употребление фразеологизмов обогащает речь, служит «противоядием» против речевых штампов.

Кроме того, в качестве синонимов к общеупотребительным словам и терминам изобретаются все новые и новые контекстуальные синонимы, разнообразные перифразы (нефть — черное золото; лес – зеленое золото; врачи — люди в белых халатах; медицинская помощь — служба здоровья и т. д.). Нередко в пределах одного текста выстраивается целый синонимический ряд (он может состоять не только из лексических единиц, но и фразеологизмов и перифрастических оборотов речи). Синонимия здесь довольно условна, узкоконтекстуальна.

Наибольшее распространение в газетных текстах получили лексические синонимы. Например, в статье, посвященной выставке казахстанского художника выстраиваются следующие ряды синонимов:

Итак, в качестве синонимов выступают соотносительные в функциональном плане языковые явления: на морфологическом уровне – союзы (сочинительные и подчинительные); на словообразовательном уровне - приставки, служащие для образования глаголов совершенного вида. Наиболее ярко явление синонимии просматривается на фразеологическом и лексическом уровнях. Примеры синтаксической синонимии в пределах одного публицистического текста не встречаются.

В текстах газет четко прослеживается взаимосвязь между жанрами журналистики, характером издания и насыщенностью синонимами.

К примеру, информационные и аналитические жанры – это жанры, которые менее всего насыщены экспрессией. В центре – факт и анализ. По характеру использования языковых средств они приближаются к научно-деловому стилю. Эти жанры менее всего насыщены синонимами. Единицы языка принимаются здесь обычно в своем прямом номинативном значении, т.е. имеют лишь один уровень понимания – семантический. Здесь основная функция употребляющихся синонимов – это конкретизация информации.

Художественно-публицистические жанры, напротив, привлекают для эмоционального воздействия на читателя все языковые средства, в том числе и синонимию, т.к. она позволяет максимально выразить экспрессивность. Здесь к содержательному уровню понимания, характерному для информационных и аналитических жанров, добавляется уровень дополнительных значений, «коннотаций», приобретаемых в широком контексте. Эти жанры имеют открыто оценочный, ярко публицистический характер и направлены на агитационное воздействие, по определенным параметрам сближаясь с художественной прозой. Синонимия приобретает здесь ярко выраженный экспрессивный характер.

Однако эта грань очень условна. Современной тенденцией в журналистике является смешение жанров. Поэтому можно наблюдать переплетение экспрессии и стандартов в большинстве газетных статей. В этой связи интересно определить роль фразеологических и лексических синонимов в публицистических текстах.

Фразеологические синонимы всегда сложны по составу, они образуются соединением нескольких компонентов (преемственность поколений – связующая нить; облегчить душу – раскрыть карты). В пределах одного текста фразеологические синонимы используются с целью уточнения:

1) Как сказал Мухаммед Мамырбеков, который также работал над сценарием, создателям фильма представлялось важным показать преемственность поколений, непрерывную связующую нить между отцами и детьми (Казахстанская правда. 23.08.13)

Оба фразеологизма книжного характера, они предают предложению возвышенное, торжественное звучание.

Фразеологические синонимы отличаются друг от друга стилистической окраской: первый фразеологизм книжного характера, второй – разговорного. Использование фразеологических единиц в пределах одного периода создает эмоционально-экспрессивный эффект. Это соответствует авторской задаче – привлечь внимание потенциальных зрителей к новому фильму.

В публицистической речи фразеологические синонимы употребляются в их обычной языковой форме с присущим им значением:

1) Но до сих пор мы тепло и с уважением говорим о нашей директрисе Ирине Никитичне Силиной – Учителе и Педагоге с большой буквы.

Будем вкладывать в слово «учитель» высокий смысл (Знамя труда. 6.10.13)

Введение в текст фразеологизмов (с большой буквы и высокий смысл) обусловлено стремлением автора статьи, посвященной Дню учителя, усилить экспрессивную окраску речи.

Лексические синонимы выполняют многообразные функции. Во-первых, синонимы используются в речи для уточнения мысли. Употребление синонимов, дополняющих друг друга, позволяет более полно выразить мысль. Один из синонимов в таких случаях может сопровождаться словами, подчеркивающими его значение. Необходимость избегать повторения слов особенно часто возникает при передаче диалога. Подбирая новые слова для обозначения близких понятий, авторы не механически заменяют одно слово другим, а учитывают их разнообразные смысловые и экспрессивные оттенки. Использование лексических синонимов характерно для жанра интервью, когда слово звучит в речи журналиста и заменяется синонимов в слове интервьюируемого. Приведем примеры:

1) – А что вы можете сказать о взаимодействии в научной сфере…?

- Казахстанско-российские научные связи устояли даже в самые трудные 90-е годы и сейчас интенсивно развиваются.

В условиях обострения глобальной научно-технической конкуренции, перехода на рельсы форсированного инновационного развития интеграция стран в сфере науки приобретает совершенно новое звучание.

В прошлом году в рамках Подкомиссии по сотрудничеству в сфере науки и новых технологий мы создали для этого новую базу – разработали принципиально новую Программу казахстанско-российского сотрудничества в сфере науки и новых технологий (Знамя труда. 7.09.12).

Слова связи, интеграция, сотрудничество уточняют существительное взаимодействие, которое употребляет журналист.

2) – Насколько в этом процессе задействована вузовская наука? Начала ли меняться ситуация, когда львиная доля исследований проводилась в НИИ и научных центрах?

Использование синонимов наука и исследования в реплике корреспондента позволяет конкретизировать проблему, уточнить суть вопроса.

Другая важнейшая функция синонимов — функция замещения, позволяющая избежать повторения слов. Приведем примеры:

1) – Встреча была интересной. Я поздравил Дмитрия Викторовича с назначением, и мы побеседовали по ряду вопросов. В частности, меня заинтересовала его позиция по повышению требований к качеству высшего образования, здесь наши подходы очень близки (Казахстанская правда. 26.09.13).

2) С 2008 года запущена программа масштабной реконструкции станции, включающей замену гидротурбин, генераторов и рабочих камер, а также вспомогательного оборудования (…) Капитальный ремонт оборудования позволят станции и дальше работать бесперебойно и безаварийно (…) Модернизация ГЭС увеличит установленную мощность станции до 116 МВт и поставит в энергосистему Южного Казахстана дополнительно 57 млн. кВт.ч в год (Казахстанская правда. 21.06.13).

3) Совместно с фондом «Самрук-Казына» и «Самрук-Энерго» разработана и реализуется программа модернизации ГЭС.

Проект модернизации, включенный в государственную программу магистрально-инновационного развития, рассчитан до 2016 года (Казахстанская правда. 21.06.13).

4) Наш персонал – это фундамент успешной деятельности, и поэтому КПО полным ходом претворяет в жизнь программу национализации кадров. На сегодня КПО инвестировала более 150 миллионов долларов США в обучение казахстанских специалистов, используя богатый международный опыт наших партнеров и собственные учебные ресурсы, а также привлекая к сотрудничеству известные учебные заведения.

Цель программы национализации кадров – подготовка высококвалифицированных местных сотрудников для последующей замены иностранных специалистов (Казахстанская правда. 21.06.13).

5) «Бином» - одна из крупнейших строительных компаний региона, которая, я думаю, хорошо зарекомендовала себя среди заказчиков, в том числе государственных учреждений. Наше предприятие по-прежнему развивается: у нас уже пять дочерних структур, занятых в общестроительной, снабженческой, водохозяйственной и других сферах (Знамя труда. 13. 09.13).

6) В этом году на реанимацию дорог областного центра выделено 1 миллиард 300 миллионов тенге, из которых освоено 60 процентов, а это значит, что 55 процентов капитального и 70 процентов текущего ремонта в городе завершено (Знамя труда. 23.08.13).

Повторение одного и того же слова делает речь бесцветной, невыразительной, поэтому так важно замещение. В статье важно передать фактические данные, динамику события. Здесь информация подается с той или иной степенью присутствия авторской позиции. Чередование здесь элементов экспрессивного и стандартизированного плана, их переход друг в друга призваны привлечь, поддержать интерес читателя. Именно поэтому журналист старается насытить свой материал экспрессивно окрашенными словами, максимально избегая штампов и сухости.

Нередко с целью замещения используются лексические синонимы в диалоге или прямой речи:

1) - Это большое подспорье и резерв для развития отношений, - сказал В. Божко.

- Мой отец в свое время оказывал помощь в строительстве Минска, и когда он приехал сюда, он был буквально ошеломлен вашей столицей (Казахстанская правда. 22.09.2012).

2) В моих руках – пожелтевшая от времени расписка с фотографией молодой женщины: «Мне, выселенной Губер Лидии Констатиновне, уроженной Гертер, 1925 года рождения, проживающей в пос. Ю. Западн. Гульбахинского района Молотовской области, объявлен Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 ноября 1948 года о том, что я выселена на спецпоселение навечно, без права возврата к месту прежнего жительства, и за самовольный выезд (побег) с места обязательного поселения буду осуждена на 20 лет к каторжным работам» (Знамя труда. 23.08.11).

Использование синонимов позволяет передать взволнованность речи говорящего, ориентированность его слова на собеседника. Часто встречающиеся в пределах одной статьи ряды экспрессивных определений-синонимов: огромный, громадный, гигантский, грандиозный (проект); важный, первоочередной (момент, этап, задача); неустанное, неуклонное, непоколебимое (стремление) – способствуют созданию экспрессивности публицистического текста. Например: На глазах воплощается грандиозный проект. День за днем мы становимся свидетелями громадных побед и гигантских преобразований (Казахстанская правда. 2.05.12).

Реже синонимы используются для построения особой стилистической фигуры – градации, представляющей собой нанизывание синонимов (например, поединок, атака, бой), когда каждый последующий синоним усиливает значение предшествующего. Такое употребление синонимов служит для характеристики разных оттенков явления, для передачи интенсивности действия, разнообразия его проявления: Локальные вялотекущие поединки со взяточниками и расхитителями бюджетных средств, имевшие место в прошлом году, совсем скоро станут анахронизмом. Вместо этого предлагается развернуть массированную атаку по всем фронтам, дабы упредить возможные диверсии со стороны отдельных корыстолюбивых госслужащих и исключить малейшие их попытки поддаться соблазнам. При этом новую тактику боя придется форсировать (Знамя труда. 16.04.11).

Иногда синонимы, расположенные по принципу градации, используются с целью противопоставления, когда акцентируются различия в их значениях: Видеосюжет в программе одного из республиканских телеканалов о наводнении в Жамбылской области не на шутку встревожил общественность.

Использование в речи руководителя аппарата акима Жамбылского района слова потоп вместо лексемы наводнение создает комический эффект, так как потоп – это большое наводнение, а на самом деле не было даже и маленького.

Часто в основе этого стилистического приема лежит стремление передать сильные чувства, переживания. Для создания градации авторы используют не только синонимы, но и слова, связанные общностью значений, не доходящей до синонимии. Например:

1)В целом можно с уверенностью сказать, что наша область встала на путь развития и расцвета (Знамя труда. 13. 08.13).

2) Честь и хвала (Знамя труда. 2.09.13).

Использование синонимов в данной функции характерно в большей степени для художественного стиля. В приведенных примерах контекстуальные синонимы (развитие и расцвет, честь и хвала) используются для создания нужного настроения, создания ритма.

Синонимы используются и в функции разъяснения.

Автор экономической статьи при употреблении специальной лексики, иноязычных слов, которые могут быть непонятны читателю, поясняет их синонимами.

Как правило, статьи, в которых синонимами поясняются узкоспециальные термины, соотносимы с научно-популярными статьями. Синонимы в таких статьях участвуют в формировании текста статьи, иными словами выполняют текстообразующую функцию.

К примеру, в газете «Казахстанская правда» за 12.10.13г. в рубрике «Дневник журналиста» опубликована статья-размышление о многообразии наименований спиртных напитков. Журналист Геннадий Доронин, развивая тему, выстраивает текст, «играя» с рядами синонимов:

названия – имена – наименования;

водка - горилка – горячительное - спиртное – огненная вода – живительный напиток.

Синонимы являются лексическим ядром статьи, определяют ее тематику и стилистику. Первый синонимический ряд представляет собой парадигму, в которой представлены нейтральная (названия, имена) и книжная позиция (наименования), однако не хватает слов с разговорной окраской. Второй синонимический ряд представляет собой полную парадигму с тремя разговорными (горилка, горячительное, спиртное) и двумя книжными (огненная вода, живительный напиток) соответствиями нейтральной форме (водка). Стилистическая окраска синонимов формирует текст научно-шутливого рассуждения, включающего фрагменты рассуждений обывателей, поэтически возвышенно относящихся к горячительному напитку.

Благодаря устойчивым связям в пределах синонимии, отражающим системные отношения в лексике, каждое слово, имеющее синоним, воспринимается в речи в сопоставлении с другими словами синонимического ряда.

Итак, изучая виды синонимов, используемых в публицистических текстах газет «Казахстанская правда» и «Знамя труда», мы пришли к выводам:

1. В публицистических текстах четко прослеживается взаимосвязь между жанрами журналистики и насыщенностью синонимами. Информационные и аналитические жанры менее всего насыщены синонимами (они употребляются только в функции конкретизации информации), поскольку единицы языка имеют здесь лишь один уровень понимания – семантический. Художественно-публицистические жанры, напротив, привлекают для эмоционального воздействия на читателя все языковые средства, в том числе и синонимию, т.к. она позволяет максимально выразить экспрессивность. Здесь к содержательному уровню понимания, характерному для информационных и аналитических жанров, добавляется уровень дополнительных значений, «коннотаций», приобретаемых в широком контексте. Эти жанры имеют открыто оценочный, ярко публицистический характер и направлены на агитационное воздействие, по определенным параметрам сближаясь с художественной прозой. Синонимия приобретает здесь ярко выраженный экспрессивный характер.

2. Синонимия в публицистических текстах представлена не на всех уровнях языка. В пределах публицистического текста не встречается примеров синтаксической синонимии. В качестве синонимов в газетных текстах часто выступают соотносительные в функциональном плане языковые явления: на морфологическом уровне – союзы (сочинительные и подчинительные); на словообразовательном уровне - приставки, служащие для образования глаголов совершенного вида. Наиболее ярко явление синонимии просматривается на фразеологическом и лексическом уровнях.

3. Фразеологические синонимы в пределах публицистического текста используются с целью уточнения, создания эмоционально-экспрессивного эффекта.

Лексические синонимы выполняют многообразные функции: уточнения мысли (в жанре интервью), замещения (чаще всего в информационной статье с целью избежать повторения слов), разъяснения (в статьях, имеющих научно-популярную направленность), текстообразования (в статьях, носящих описательный характер или характер размышления). Иногда синонимы используются для построения особой стилистической фигуры – градации, представляющей собой нанизывание синонимов (например, поединок, атака, бой), когда каждый последующий синоним усиливает значение предшествующего. Такое употребление синонимов (в художественно-публицистических жанрах) служит для характеристики разных оттенков явления, для передачи интенсивности действия, разнообразия его проявления.

Таким образом, в рамках публицистики синонимы расширяют свой стилистический потенциал, обнаруживают новые свойства, позволяющие более широко и объемно представить эту важнейшую категорию.
Список литературы

1. Брагина А.А. Функции синонимов в современном русском языке. – М., 1979.

2. Словарь синонимов русского языка / Под ред. А.П. Евгеньевой. Т.1. - Л., 1990.

3. Солганик Г.Я. Практическая стилистика русского языка. – М., 2006.

4. Стилистика и литературное редактирование / Под ред. В.И. Максимова – М., 2004.

5. Щерба Л.В. Современный русский литературный язык. – В кн.: Щерба Л.В. Избранные труды по русскому языку. – М., 1957.