Тауарлар мен капиталдың халықаралық қозғалысы

130 
және ақшалық. Бұл құралдарды қолдану нақты ел үкіметі жолдарының кең 
спектрі шеңберінде - капиталдың қозғалысына - толық еркіндіктен бастап 
толық тыйым салуға дейін жүзеге асырылуы мүмкін. Үкімет валюталық 
бағамның белгіленген, сондай-ақ ауытқымалы режимін орнатуы мүмкін. 
Бұл модельдің негізгі кемшілігі - бағалар қатаңдығына жол беру, яғни 
инфляция әсерінің әлсіз болуы. 
Нақты процестерді талдауға қайсы бір тәсілді қолданғанда, оның 
негізінде жатқан алғышарттарға және жеңілдіктерге ерекше назар аудару 
керек. Макроэкономикалық және қаржылық болжам жасауда модельдерді 
қолданудың табыстылығының кілті аталған жеңілдіктердің нақты ситуацияға 
қолданылуына талдау жасауда жатыр. 
Ішкі ресурстардың кемістіктері үшін дамушы елдер шетелдік борыштық 
капиталды тартуға және онысымен сыртқы қарызды өсіруге мәжбүр. 
Талаптар мен міндеттемелер арасындағы, экспорттық және импорттық 
операциялар арасындағы алшақтықты уақытылы төлемеу, сыртқы 
экономикалық қызметте теңгерімсіздікке және тепе-теңдіктің бұзылуына 
алып келеді. 
Экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін капитал импорты және 
сәйкесінше жалпы сыртқы қарыз бұрынғы қарыз алуларды жыл сайынғы 
төлеулерге қарағанда тездетіп өсуі тиіс. Елге сыртқы ресурстардың таза 
ағымының келуі оң мәнге ие болатындығын айтады. Тек осы жағдайда 
халықаралық ссудалық капитал ағымының үнемі артуы салдарынан қарызды 
қайтару мәселесі туындамайтын болады. 
Қарыздар, кредиттер және ссудаларға қарағанда елге қаржы тікелей 
және қоржындық инвестициялар түріндегі қаржы ресурстарының келуі 
сыртқы қарыздың өсуіне алып келмейді және капитал көзі еліне сыртқы 
тәуелділікті бұзбайды. Алайда тікелей инвестицияларды ауқымды тарту 
кезінде мемлекетте ұлттық экономиканы реттеу мүмкіндігі әлсірейді, ал 
қоржындық инвестициялардың кеңеюі ел экономикасын алыпсатарлық 
капиталдың әсер етуіне алып келеді. Сондықтан шетелдік салымдар 
құрылымындағы қоржындық инвестициялардың басым болуы экономикалык 
жағдайдың аз ғана қолайсыз өзгеруі кезінде капитал жылыстауының әлеуетті 
қаупін тудырады. 
Бір жағынан алғанда көпшіліктің қолындағы емес шоғырланған 
капиталдың ауқымды массасы - бұл қор нарығы арқылы ауқымды 
міндеттерді шешудің құралы, басқа жағынан алғанда бұл шамадан тыс бай 
инвесторлардың шағын тобымен экономикалық және қаржы жүйесін 
узурпациялау (озбырлықпен басып алу). 
Еркін қаржының ауқымды массивтерін тартатын ақша нарығы, сөзсіз, 
экономикада маңызды орын алады және өсуші салаларға айрықша қолдау 
көрсетеді. Рынок коллизиясына, өзгермелі жағдаятқа байланысты бағамдық 
айырмалар, 
биржалық 
ауытқулар 
- 
брокерлік 
компаниялардың 
«балқаймақты» (сливки) алуының негізгі көзі болып табылады. Олардың 
табысы - сенім білдірушілердің ақшаларын өсіріп және сақтай отырып және 
кепілдік берілген маржа ала отырып, өсуші компанияларға ақшаларын 

131 
пайдалы орналастырудан және құлдыраған нарықтан уақытылы кетуден 
болды. 
Алайда биржада үнемі жұмыс істейтін брокерлер уақыт өте келе 
өздерінің алыпсатарлық капиталы бойынша өздерінің капиталдарын табады. 
Басты мотив - сенім білдірілген капиталды пайдалы орналастыру емес, ол 
үнемі жүргізілетін алыпсатарлық ойын. Биржалық қойылымды ойнау 
мүмкіндігі мен қабілеті оның ерекшелігі болып табылады. Максималды 
жоғары деңгейге дейін алыпсатарлық сұраныс жасау, дүрлікпе жасау, 
инвесторлардың көпшілік ауқымын тарту, содан кейін ойынның нақты 
ережесінен хабарсыздарға сатып алынған фючерстерді өте сәтті қайта сата 
отырып бұл ұстанымнан келесісіне кетіп қалу. 
Әрине, мұндай ойын үшін жаһандық масштабта күрделі ақша керек. 
Қаржы нарықтарының ірі ойыншыларымен қатар нарыққа институционалдық 
инвесторлармен инвесторлар болып жаңа қатысушылар келді. Қаржылық, 
қорлық нарықтың негізгі субъектілері ішінде ірі институционалдық 
инвесторлар, орта және ұсақ жеке ойыншылар — осылардың ішінде хедж-
қорлар ерекше назар аудартады. 
Қаржы нарығының ұмтылыспен дамыған саласының кредиттік 
деривативтермен сауда ауқымының елу бес пайызы хедж-қорлардың үлесіне 
келеді. Олар алыпсатарлықты құптайтын және жағдайдың мәнін 
көлеңкелететін қаржы құралдарын ойлап шығарғанның арқасында мүмкін 
болды. 
Әлемдік қаржы ағымдарында алыпсатарлық капитал үлесі 85% құрады, 
нақты экономикаға тек 15% ғана тиесілі болды. 
2000 жылдан 2007 жылға дейін банктер мен корпорациялардың шетелдік 
инвестицияларды борыштық капитал түрінде және тікелей шетелдік 
инвестицияларды тартуының тездетіп өсуі Қазақстанның шетелдік 
кредиторлар алдындағы міндеттемелерінің артуына алып келді. 
Максималды (ең жоғары) пайда алу кезеңі күрт қысқарды және пайда 
нормасының төмендеу қарқыны заңды бола бастады. 
Шамадан тыс байлықты сақтау түрі - бұл валюталық жинақтар, 
акциялар, түрлі бағалық қағаздар, материалдық және өзге де құндылықтар 
(жылжымайтын мүлік, шығармашылық өндіріс және т.б.) болды. 
Мұнай шығарушы елдерден, АҚШ-тың басқа сауда серіктестерінен 
ауқымды доллар массасын сәйкесінше американдық бағалы қағаздарға өсуші 
инвестиция түрінде өздерінің тарихи отандарына қайта оралды. 
Жапонияның, АҚШ-тың қазынашылық облигацияларына салымдары - 592,2 
млрд. долларға, мұнай шығарушы елдер - 510,8 млрд, соның ішінде МӘЕҰ 
(ОПЕК) – 153,9 млрд, Ресей - 60,2 млрд, Норвегия - 45,3 млрд., Қытай - 502 
млрд. долларға жетті. 
Бұған кредиттік ресурстардың нашарлауына алып келген есепке алу 
мөлшерлемесінің Федералды Резерв Жүйесінің жүйелі төмендеуі ықпал етті. 
Дүниежүзілік нарыққа артық доллар массасы лақтырыла (шығарыла) 
бастады, соның ішінде мұнай долларларына мемлекеттік облигацияларды 
сатудан алынған кірістер де жатты. 

132 
Алайда американдық қаржы нарығы көбеиіп жатқан доллар массасын 
пайдаға асыра алмады. 
Көптеген мәселелерді шешу үшін Америка Құрама Штаттары алтыннан 
долларды жұлып алып өздерінің валютасының маңыздылығын қайта 
бағалады, нарықты артық доллармен толтырды. 
Бұл 
ақшалар 
нарық 
заңдарына 
сәйкес 
миллиардерлердің, 
миллионерлердің сейфтеріне қайта айдалды, кейін биржадағы ойынға 
брокерлерге берілді. Валюталық қор нарықтары, сөзсіз, бұл жағдайды сезіп 
қалды да брокерлік компаниялар жеңілдетілген инфляциялық долларлармен 
ақша таба бастады. 
Кредиттердің салыстырмалы арзандығы және баға өсімінің жалпы ортақ 
сұранысымен түймеленетін, бұл елде жылжымайтын мүлік нарығы өте тез 
жоғары дәрежеге қол жеткізгендігіне алып келді. Кей сәттерде ұсыныс 
сұраныстан асып түсті және тұрғын үйге бағалар күрт төмендеді. 
Арзан және қарапайым несие қаржылық инновациялар арқылы 
қамтамасыз етілді (ипотекалық облигациялар механизмі), сол арқылы 
банктер несие үшін жауапкершілікті басқаларға жүктеуге мүмкіншілік алды. 
Банктер ипотекалық несиелерді өздерінікімен емес қарыз қаржылары арқылы 
қаржыландыруды ұсынды, ол тиімсіз болды, өйткені бұл жаңа қарыздарды 
шоғырландыруды талап етті, сол арқылы қаржылық конвейерлер жүйесі 
құрылып, субстандарттық несиелер көлемі өсті. 
Нарыққа арзан өтімділікпен долларлық ағымды шығару қажет болды. 
Мұнайдан қоса алғанда әлемдік шетелдік долларлардың жоғары массасы 
ипотекалық бизнеске, ипотекалық компаниялардың акцияларына құйылды. 
Бұл құбылыс әсіресе АҚШ-та қатты байқалды, өйткені Еуропамен 
салыстырғанда пайыздық бағамдары өте төмен болды. 
Ипотека түрлі елдердегі қаржы операцияларының неғұрлым кең 
таралған түрі. Оған халықтың көпшілігі қатысады, тұрғын үй құрылысын 
ипотекалық несиелендіруге қаражатты салу неғұрлым өтімді банк 
активтеріне жатқызуға болады. 
Дағдарыс 
АҚШ-тың 
Федералды 
Резерв 
Жүйесінің 
есептік 
мөлшерлемесінің 6,5-тен 1 пайызға дейін мәжбүрлі төмендеуін туғызды. 
Өтімділіктің артықтығы несиелендіру критерийлерінің төмендеуіне 
ықпал етті. Арзан ақшаның ағымы «субпрайм» деп аталатын тұрғын үй 
нарығының төменгі сегментіне ұмтылды. Бұл секторға кредит үлесі 10-нан 
25% дейін өсті. АҚШ-та берілген ипотекалық несиелердің жалпы сомасы үш 
триллион долларға дейін жетті. 
«Subprim» рыногы - бұл төлем қабілеттілігі төмен қарыз алушылар 
рыногы. Доллар массасы ипотекалық облигацияларға және осы активтер 
базасында инвесторлар қалыптастырған және сатып алған құралдарға 
салынды. 
Ипатекалық жобаларға халықтың кедей тобын кең ауқымда тарту 
бастапқы қиындықтарда-ақ нарықтың бұзылуына алып келді. Бұл АҚШ-тағы 
ипотекалық дағдарыс мысалында анық көрініс тапты. 

133 
2006 жылдың аяғы - 2007 жылдың басында американдық тұрғын үй 
рыногында өсім баяулап, пайыздық ставкалардың көтерілуі серияларынан 
соң ипотекалық займ алушылардың төлем төлеуі бойынша проблемалар 
пайда бола бастағанда инвесторлар кірістерін есепке ала бастады. 2007 
жылғы шілде айының соңында - тамыз айының басында рынок дағдарыс 
алдында тұрды, осының барлығы қаржылық активтерді көптеп сатуға, 
олардың бағасының құлдырауына және несие алушыларды дағдарыстың 
пайда болуына алып келді. 
Осы 
жағдайға 
байланысты 
әлемдік 
рыноктар 
ликвидтіліктің 
(өтімділіктің) жетіспеушілігін басынан өткеріп, орталық банктердің 
бірқатары, көбінесе Федералдық Резерв Жүйесі, Еуропалық орталық банкі 
несиелік интервенция саясатын жүргізіп, өзінің елінде банктік жүйені сақтап 
қалуға тырысты. 
Дамушы 
рыноктардан 
қоржындық 
инвесторларды 
шығарудың 
нәтижесінде көптеген дамушы рыноктар үшін сыртқы несиеге қол жеткізу іс 
жүзінде жабылып қалды. 
Экономикалық өсім перспективаларының (болашағының) төмендеуін 
дамушы елдер ғана емес, сонымен бірге экономикалық дамудың тежелуін 
күтіп отырған жетекші индустриалдық державалар да басынан кешірді. 
Даму және экономикалық ынтымақтастық ұйымның (ДЭЫҰ) 
мәліметтері бойынша 2007 жылы әлемнің өте ірі жеті мемлекетінің 
экономикалық өсуі қысқарды - 0,1 пайыздық пунктен 2,2 пайыздық пунктқа 
дейін. 2007 жылы АҚШ-та ЖІӨ 2,2%-ды құрады. Бұл соңғы бес жылдағы ең 
төмен көрсеткіш болды. 
АҚШ рыногындағы ішкі қаржылық жағдайдың жақсаруы қарыз 
алушыларға қойылатын талаптарды төмендетті. Мұның нәтижесінде 
пайыздық ставкалардың біртіндеп көтерілуі жағдайында бұл алынған 
кредиттерге қызмет көрсетудің қымбаттауына, және де бұған сәйкес төлем 
төлей алмаудың үлкен көлеміне алып келді. Төлемдер бойынша дефолт 
жоғары кірісті, сонымен бірге жоғары тәуекелді ипотекалык облигацияларды 
инвестициялаған ірі қаржылық ұйымдардың үлкен шығындарға ұшырауына 
алып келді. Ипотекалық жобаға тұрғындардың кедей бөлігін кеңінен тарту 
алғашқы қиындықтардан соң-ақ рыноктың құлдырауына алып келді. 
Тұрғын-үй құрылысы саласындағы инвестициялық тізбек, жетекші 
дүниежүзілік банктерді қоса алғанда, несиені қайтармаудан көптеген 
жүздеген млрд. долларын жоғалтты. 1,5 млн. американдықтар өзінің төлеу 
қабілеті жоқтығын хабарлады. 
Одан кейін дағдарыстық құбылыстар тізбек бойынша Еуропа елдеріне 
және басқа да елдерге ауысты. Бұл кезең секьюритизациялаудың 
синтетикалық құралдары арқылы инвестициялау процесіне қаржы 
ұйымдарының үлкен ауқымының тартылу күшіне қарай АҚШ-тың 
ипотекалық дағдарысының халықаралық қаржы рыногына таратылуымен 
сипатталады. Келесі кезеңде әлемдік қаржы жүйесіндегі өтімділік қысқарады 
және банкаралық рыноктардағы қорландыру құны артады, несиелендіру 
шарттары қатаңдай түседі. 

134 
Инвестициялық және ипотекалық банктер мен ұйымдарға «домино 
әсері» әсер ете бастады. 
ХВҚ бағалауы бойынша банктер, мемлекеттік, зейнетақы қоры, хедж-
қорлар мен сақтандыру компанияларының дағдарыс басындағы шығындары 
945 млн. долл. жетті. Басқа фактілерге сүйенсек, дүниежүзілік экономика 
ипотекалық дағдарыстан 1,2 триллион доллар жоғалтса, оның 460 млн. 
доллары американдық қаржы институттарына тиесілі. 
Бұл процесс АҚШ-тың экономикасына үлкен мөлшерде қауып төндірді 
және әлемдік рынокқа әсер етті, оның рецессияға бағыт алуы байқалды. 
Дүниежүзілік қаржылық жүйе соңғы 20 жылда ликвидтілік (өтімділік) 
тапшылығын молынан сезінді. 
Тұрғын үй құрылысы саласындағы әлемдік жетекші банктерді қоса 
алғанда барлық инвестициялық тізбек қатты соққы алды. Кредитті 
қайтармаудан шығындар жүздеген миллиард долларларды құрады. 
Американдық бағалы қағаздарды өздерінің долларлық жинақтарын 
салған барлық мұнай шығарушы елдер зардап шекті. 
«Subprim» рыногы Қазақстанның валюта-қаржылық саласын мүлдем 
қозғаған жоқ деп айтуға болады, өйткені елдің қаржылық ұйымдары оған 
салымдар салмады. Ұлттық Банктің алтын валюталық қорының және Ұлттық 
қордың активтерінде бұл қағаздар болмады. Мұндай жайды банкілер мен 
Жинақтаушы зейнетақы қоры (ЖЗҚ) жөнінде де айтуға болады: «subprime» 
дағдарысымен байланысты қаржылық институттар тікелей шығынға батқан 
жоқ. 
Қазақстан дүниежүзілік рыноктың бір бөлігі, ал оның банктері 
экономиканың несиелеуін пайдаланатын халықаралық құралдар реципиенті 
болып табылады. Қазақстанның жаһандық қаржы жүйесіне кіріуінің мәні 
осында. 
Банктік-қаржылық жүйеде ипотекалық дағдарыстың жұруі дүниежүзілік 
рыноктың несиелік капиталына бос қаражаттарды салумен байланысты 
болды. 
Егер инвесторлар құралдар класының сенімсіздігінен зардап шегіп, 
шығын шексе, онда инвестициялық ағымдарды қайта бөлу басталады. Олар 
шығындарын жабады, тәуекелділігі жоғары рыноктардан бас тартады (бұл ең 
алдымен транзиттік экономикаға қатысты). Жаһандық экономикада белгілі 
бір ақшалар ағыны айналымда жүретін болғандықтан, жоғарыда айтылған 
өзгерістер Қазақстан банктеріне де әсер етті. Сондықтан бірқатар уақыт 
бойында банкілердің өзара займдау, несиелік саясатында, кредиттік 
портфельдің салалық құрылымында жинақталған тәуекелдер халықаралық 
жүйенің шок алуы нәтижесінде жүзеге асты. 
Дағдарыс көптеген мемлекеттердің қаржылық жүйесіндегі жасырын 
тәуекелдерді қозғалысқа келтірді. Соның ішінде Қазақстандікін де. Бірақ 
олар әр түрде көрініс берді. Мәселен, Ұлыбританияда ипотекалық нарықтағы 
үлкен ойыншы - Northern Rock банкінің банкрот болуымен аяқталды. 
Инвесторлар өздерінің дамушы елдерге қатысты позицияларын қайта 
қарастырғанын есепке ала отыра, ликвидтілік дағдарысы әлемдік рынокта 

135 
дамушы рыноктар субъектілерін несиелеу шарттарының қатаңдауына алып 
келді. Біздің экономиканың дүниежүзілік экономикаға жоғары дәрежеде 
интеграциялануы жоғары дәрежеде болуы себепті кездейсоқ жағдайдың 
Қазақстанның ішкі экономикасына ықпал етуі мүмкін емес. Бұл жағдайда 
қазақстандық 
экономиканың 
неғұрлым 
дамыған, 
әлемдік 
жүйеге 
интеграцияланған, және де бұларға сәйкес неғұрлым әлсіз жері болып келетін 
сегменті - ресурстардың басым бөлігі банкілерге шоғырланған қаржы 
секторы. 
Қазақстанда туындаған жағдай сыртқы себептермен туындады, АҚШ-
тағы ипотекалық дағдарыспен болды. Алайда, Қазақстан экономикасының 
жағдайы, басты тізбектен болды: банктер – құрылыс – құрылыс 
материалдарының өнеркәсібі - жылжымайтын мүлікпен операциялар - үй 
тауарлары - сауда және т.б. жаһандану факторларының болуы мүмкін әсерін 
жеткілікті түрде есепке алмауымен, алыпсатарлық үстеме табысты бірден алу 
ұмтылысымен байланысты. Бүгінгі күнде қауіптер соңына дейін 
есептемегендігі айдан анық. Қазақстандық тұрғын үй нарығындағы жағдай - 
американдық ипотекалық нарықтың айнадағы көрінісі. Арзан кредиттер 
халықтың аз қамтылған бөлігіне айрықша ауқымында түсті де, жаңа 
жағдайларда қайтару проблемалы болды. 
Кәсіби мамандардың бірнеше дүркін ескертпелеріне қарамастан, 
есептелген шекті нормативтерден сыртқы қарызға алу ауқымдарының асып 
түсуі, озық жүріп әрекет ету уақытылы балқаймақты алу қызығушылығы 
жоғары шыңға ие болды. Өкінішке орай зерттеуші органдар ұлттық 
экономикалық қауіпсіздік мүдделерін қозғайтын бұл істе тиісті 
тұрақтылықты көрсеткен жоқ. 
Жағдай қорландырудың жоғары құнымен және олардың кредит 
тапшылығы салдарынан күрт қымбаттауымен байланысты әлемдік қаржы 
нарығының күрделі мәселелерімен қиындай түсті. 
Соңғы жылдары екінші дәрежелі банктер экономиканың шынайы 
секторын белсенді түрде несиеледі. Бұл жағдайда сыртқы займдар ресурстар 
көзі болып табылды, бұл дағдарыс жағдайының ел экономикасына 
тарауының негізгі каналы болды. Мәселен, 01.01.2008 жылы жалпы 
мемлекеттік емес сыртқы қарыз 94,3 млрд. долларды құрайтын болса, банктік 
сектордың үлесі 48,6 пайызды құрады. 
Халықаралық инвестициялық ұстанымы (ХИҰ) елдің сыртқы қаржылық 
активтері мен міндеттемелерінің жинақталған қорының сипаттамасын беріп, 
Қазақстаннан 
инвестициялардың 
кететін 
ағымдарын 
және 
қоры 
құрылымының көрінісін көрсететін болса, инвестициялар типі мен капитал 
түрі типтері бойынша Қазақстанға кіретін инвестициялар ағынының көрінісін 
береді. 
Қазақстанның ХИҰ-сы соңғы жылдары нашарлап кетті, 2007 жылдың 
аяғында ол 43,4 млрд. АҚШ долл. Деңгейінде қалыптасты. 2007 жылғы 
позицияның нашарлауы 14,6 млрд. долларды құрады (43,4-28,7) ал, 2006 
жылы - 8,5 млрд. долл. болды (28,7-20,2) (11-кесте). 
11-кесте. Қазақстанның халықаралық инвестициялық ұстанымы* 

136 
млрд. АҚШ долл. 
31.12.2005 ж. 
жайы 
31.12.2006 ж. 
жайы 
31.12.2007 ж. 
жайы 
Сыртқы активтер 
30,2 
59,4 
76,8 
Соның ішінде қарыздық 
құралдар бойынша 
26,8 
52,5 
65,0 
Сыртқы міндеттемелер 
50,5 
88,2 
120,2 
Соның ішінде қарыздық 
құралдар бойынша 
40,9 
70,1 
91,8 
ХИҰ 
-20,3 
-28,7 
-43,4 
Соның ішінде қарыздық 
құралдар бойынша 
-14,1 
-17,6 
-26,7 
Таза сыртқы қарыз 
14,1 
17,6 
26,7 
Қазақстан Ұлттық Банкінің 2005-2007 жж. бойынша деректері 
11-кестеде көріп отырғанымыздай, сыртқа активтердегі барлық құралдар 
бойынша өсім байқалады, соның ішінде неғұрлым маңыздысы резиденттер 
портфеліндегі бейрезиденттердің қарыздық құнды қағаздар бойынша өсімі. 
Қазақстанның сыртқы міндеттемелері бойынша неғұрлым маңыздысы 
резиденттердің бейрезиденттерден, соның ішінде арнайы тағайындалған 
еншілес кәсіпорындары арқылы тартқан несиелер болып табылады. 
Қазақстанның қарыздық құралдар бойынша ХИҰ-ның теріс мәні - елді 
«таза борышкер» ретінде сипаттауында. Қазақстанның теріс таңбалы 
қарыздық құралдар бойынша ХИҰ түрінде көрінетін таза қарызы өсу үстінде. 
Бұл қарыз 2005 жылы 14,1 млрд. долл. деңгейінде болса, 2006 ж. 17,6 млрд. 
долларға жетті, ал 2007 ж. 26,7 млрд. долл. болды (65,0 - 91,8). 
2007 жылғы таза қарыз көлемі ЖІӨ-нің 86%-ын және тауарлар мен 
бейфакторлық 
қызметтер 
экспортының 
51%-ын 
құрады. 
Елдің 
жоғарыликвидті сыртқы қарыздары (ішіне Ұлттық банкінің резервтік 
активтері, 
Ұлттық 
қордың 
активтері, 
резиденттер 
портфеліндегі 
бейрезиденттердің қарыздық құнды қағаздары мен резиденттердің шетелдік 
банкілердегі шоттары енетін) 2007 жылдың аяғына 50,3 млрд. долларды 
құрады (елдің сыртқы активтерінің 65%-ы) және бұл елдің қарыздық 
құралдар бойынша сыртқы міндеттемелерінің 55%-ын ғана жаба алады. 
Қазақстанның сыртқы міндеттемелерінің құрылымында банкілер үлесі 
үлкен болып қала береді. Ол 2007 ж. 46,3%-ды (55,7 : 120,2), 2006 ж. - 45,1%-
ды (39,8 : 88,2), ал 2005 ж. - 31,7%-ды құрады (16,0 : 50,5). 
Дағдарыс жағдайының көрініс табуының алғашқы белгілері 2007 
жылдың тамыз айында байқалды, ол кезде шетелдік инвесторлар өздерінің 
активтерін қазақстандық рыноктан шығару бойынша экспорттық 
операцияларды жүзеге асыра бастады, ал коммерциялық банктер өтімділік 
тапшылығына тап болды. Сыртқы қарыз алуларға қол жетімділіктің 
шектелуіне және олардың құнының қымбаттауына байланысты отандық 
банктер өз кезегінде өтімділіктің қажетті деңгейін ұстап тұру мақсатында 

137 
берілетін несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелерді арттыруға және 
оларды беру бойынша шарттарды қатаңдатуға мәжбүр болды. 
Бұл экономиканың жеке салалары сияқты, халықты да ішкі экономикада 
несиелендіруді қысқартуға алып келген негізгі фактор болды. 
Сондай-ақ «несиелік бумға» және экономиканың жеке салаларын банк 
секторының несиелендіруінің теңгерімсіз саясатына алып келген несиелік 
қоржынның қарқынды өсімі. Басында бінктер елдің ішінде несие қызметін 
кеңейту үшін қаражаттар тартты. Бірақ, кейін қарызға алу сомасы белгілі бір 
жоғары нүктеге жеткен кезде қайта қаржыландыру мәселесі актуалды мәселе 
болды. 
Бірақ халықаралық қаржы дағдарысының екінші толқыны (2007 жылдың 
4 тоқсанынан бастап) қазақстандық банктер үшін жағдайды қиындатты. Егер 
осы күнге дейін оларда халықаралық рыноктарда қандай да болсын қайта 
қаржыландыру мүмкіндіктері болса, қазір олар күрт қысқарып қалды. Егер 
бірінші соққы олардың сыртқы міндеттемелер бойынша көп төлемдерді 
төлеудің бастапқы кезеңімен тұспа-тұс келсе, дамушы рыноктардан 
халықаралық капиталдың ізінше кетуі, қарыздық ресурстар бойынша құнның 
өсімі олардың мүмкіндігін тек жаңа қарыз алулар үшін ғана емес, бұрынғы 
қарыздарды қайта қаржыландыру үшін шектеді. Қазақстан үшін бұл 
проблемалар мұнайға және басқа да біздің экспорттық тауарларымызға - 
металға, астыққа бағалардың түсуімен қиындай түсті. 
Жаһандық өтімділік тапшылығын туындатқан қаржы дағдарысының 
екінші толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шегінен шығып, нақты секторға 
айрықша теріс әсер етті. Мұның нәтижесінде дүниежүзілік экономиканың 
өсім қарқынының айрықша созылуы, және салдары ретінде тауарлар мен 
қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың төмендеуі байқалады. 
Дүниежүзілік экономика жаһандық дағдарыстың екінші толқыны 
саласына енгеннен кейін ірі жаһандық қаржы институттарының дефолттары 
және банкротқа ұшырауы жүре бастады. Үкіметтер мен орталық банктер 
өзжерінің қаржы жүйелеріне қолдау көрсетуде. Бірінші толқын бойынша 
дағдарыстан тездетіп шығу және салдарларын еңсеру оңайға түспеуі анық 
болғанымен, екінші толқын әлемдік қаржы жүйесінің проблемалары 
неғұрлым терең екендігін көрсетті. Дағдарыстың екінші толқынының көлемі 
бойынша да, күтілген салдарлары бойынша да ауқымды болып шықты. 
Ресурстық базасын толықтыруда сыртқы қаржыландыру негізгі көзі 
болып табылатын қазақстандық банктер, сыртқы рыноктардан бұрынғы 
шарттармен өтімділікті күрт шектелуімен келген ағымдағы өтімділіктің 
тапшылығы мәселесіне тап болды. 
Валюта рыногында тепе-теңдік жоғалды. Валюталық курстың күшті 
толқулары басталды. Пайда болған бұл ситуацияға қарсы реакция - 
мемлекеттің алтынвалюталық резервін қолдану болды. 2007 жыл ішінде 
алтынвалюталық активінен рынокта 6,1 млрд. доллар сатылды. 
Валюта курсының тез арада ауысуының себептерінің бірі шетел 
инвесторларының өз капиталын алып кетуі болды. Олар қысқа мерзімді 

138 
теңгелік депозиттерін алып, елден валютаны сыртқа шығара бастады. 
Бейрезиденттердің қысқа мерзімді капиталы 4-5 млрд. долларға бағаланды. 
Сыртқы рыноктағы қарыз алуға талаптың өсуіне және ликвидтілік 
дағдарысының болуына байланысты банктер де несие саясатына қойылатын 
талапты қатайтты. Бұл кредит ұсынудың барлық құнды және құнды емес 
спектрлерін қамтыды. Көбінде бұл кредиттеудің тәуекелді түрлеріне, 
кепілдік талаптарға, сонымен қатар ұсынылатын несиелер мен алғашқы 
салым сомаларына қатысты қатайып кетті. 
Қазақстан банктерінің ең ірі бестігі несие саясаты мен несиелеу 
шарттарын қатайтты, бұл олардың сыртқы қарыздарға тәуелділігінің үлкен 
екендігінің көрінісін берді. 
Ликвидтілік дағдарысының дамуы жағдайының реакциясы барлық 
жетекші мемлекеттермен қатар Қазақстан үшін де бірдей болды, атап айтсақ 
орталық банктер жедел түрде ішкі рыноктағы қысқа мерзімдік ликвидтілікті 
демеу шараларын жүргізе бастады. 
Standard & Poor's рейтингі агенттігі атап өткендей, қазақстандық 
банктердің несиеге қабілеттілігі, төлемге қабілеттілігі, өтемпаздығы мен 
жалпы ұзақ мерзімдік жағдайы олардың активтерінің сапасы бойынша 
айқындалады. 
ҚҚА (АФН) мәліметтері бойынша 2008 ж. 1 маусымында стандарттық 
несиелер 42,2%, күдікті несиелер көлемі – 55,1%, үмітсіз несиелер - 2,5% 
құраған. Банктер есептен шығарған несиелердің сомасы 66,9 млрд. теңгеге 
жетті, төлеу уақыты өтіп кеткен несиелер - 205,2 млрд. теңге, әрекет етпейтін 
несиелер көлемі - 447,5 млрд. теңгені құрады. 2008 ж. 1 қаңтарынан 1 
маусымына дейін, ҚҚА (АФН) мәліметтері бойынша, толем мерзімі өтіп 
кеткен несиелердің көлемі, біртектес несиелерді есептемегеннің өзінде, екі 
есеге артқан - яғни 411,8 млрд. теңгеден 891,7 млрд. дейін өсіп, банк 
несиелерінің жалпы сомасының 9,9% құраған, бұл үдеріс 2009 жылы да 
жалғасын тапты. 
Осындай күрделі жағдайда мемлекеттің ақшалық-несиелік саясаты 
бағаны (инфляция) тұрақтандырумен қатар, қаржы секторын тұрақтандыруға 
бағытталды. Өткен жылдың екінші жартысынан бастап бакн секторындағы 
қысқа мерзімдік өтемпаздықты қолдау операциялары жүргізіле бастады. 
Атап айтсақ, кері РЕПО операцияларының көлемі ұлғайды, шетелдік валюта 
кепілдігімен, сондай-ақ ҚРҰБ коршоттардың кепілдігімен валюталық СВОП 
операциялары жүргізілді. Аталмыш операциялардың жалпы көлемі 70 
миллиардам долларға жуық болды. 
Ұлттық валютаның айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз 
ету үшін валюта инвтервенциялары жүргізілді. Нәтижесінде, 2008 ж. қазан 
айынан 2009 ж. қаңтарына дейін АҚШ долларын теңгеге айырбастау бағамы 
119-121 теңге көлемінде тұрақтанды. 
Активтерінің сапасының төмендеуше байланысты қиындықтарға тап 
болған банктер үшін Стрестік актив қоры құрылды. 
Стрестік актив қорының қызметі қазақстандық банктердің активтерінің 
сапасын жақсартуға бағытталатын болады. Аталмыш мақсатты жүзеге асыру 

139 
механизмі - банктердің күдікті активтерін сатып алу және оларды басқару. 
Мұндай активтерге макроэкономикалық, нарықтық және де басқа 
факторлардың әсерінен қауіптерге тап болған активтер жатады, мысалы, 
банктердің жылжымайтын мүлік пен жер телімдерін кепілдікке қойып берген 
қарыздары. 
Мұндай қарыздарды банктерден сатып алу арқылы банктердің 
өтемпаздығы төмен активтерінің балансын жеңілдетеді және банктердің 
шығындарын мойындатуға ықпал етеді. 
Активтерді сатып алу баланстық құны бойынша (банктер құрған 
провизия көлемін ескере отырып) дисконтты пайдаланып немесе қауіптерді 
бөлудің басқа формасын қолдану жолымен жүзеге асырылады, қауіптер 
деңгейін Стрестік активтерінің қоры айқындайды. Банктер үмітсіз және 
күдікті қарыздарды күтудің орнына нақтылы ақшаға ие болды, ол қаржы 
несиелер бойынша қарыздарды жабуға жұмсалды. 
2008 жылы Стрестік активтер қорын қаржыландыруға мемлекеттік 
бюджеттен бірінші кезеңде 52 млрд. теңге бөлінді. 2009 жылы қордың 
жарғылық капиталының көлемі республикалық бюджет есебінен 122 млрд. 
теңгеге жеткізілмек. 
Банктердің ресурстық базаны тұрақтандыру мақсатында ұлттық 
компаниялардың, акционерлік қоғамдардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен 
құқықтық тұлғалардың қаржылары мемлекеттің жарғылық капиталға қатысу 
құқығымен, сондай-ақ активтері Ұлттық банктің қарамағында басқарылатын 
мемлекеттік ұйымдардың қаражаты отандық банктерге депозитке салынады. 
Пруденциалдық басқару аясында банктердің сыртқы міндеттемелерін 
төмендету және жалпы көтерме қаржыландыру бойынша жұмыстар 
жүргізілді. Соның ішінде әрекет етуші банк заңнамасына жаңадан енгізілген 
талаптар банктерді диференцияланған қор базасын құруға, яғни активті 
операцияларын негізінен депозиттік база есебінен, мысалы жеке тұлғалардың 
депозиттерінің есебінен қаржыландыруға ынталандырады. 
Халықаралық 
озық 
тәжірибелердің 
негізінде 
банктердің 
капитализацияларын есептеудің қолайлы тәсілдері ойластырылады, ол 
бойынша банк активтеріне қосымша факторлардың әсер ету мүмкіндіктері 
ескеріле отырып, банктерде қосымша қорлар (провизиялар) құрылды, 
сонымен қатар олардың экономика секторындағы іскери белсенділігі, сыртқы 
жағымсыз әсерлерге сезімталдығы, айырбастау бағамының құбылмалығы 
төмендетіледі. 
Қауіптерді басқару жүйесі мен банктердің ішкі бақылау жүйелеріне 
қойылатын талаптар күшейеді. Бірінші кезекте, банктер өтемпаздықтарының 
төмендеу қауіптерін мониторингілеу тәсілдерін қайта қарастырулары қажет, 
ал активтері мен пассивтерін басқаруды банктер стрестік жағдайларды ескере 
отырып моделдеуі тиіс. 
Аталмыш шаралар банктерге жеке және жалпы негізде де қолданылатын 
болады, сондай-ақ банктік конгломераттар аясында да қолданылады.
Қаржы нарығы мен банк жүйесінде тұрақтылық орнату үшін, Ұлттық 
қордан 4 млрд. доллар қаржы бөлінді. Бұл қаражат төрт жүйе құрушы 

140 
жетекші 
банктерді 
қосымша 
капиталмен 
қамтамасыз 
ету 
үшін 
пайдаланылады, оның ішінде: 500 млн. доллар - Халық банкке бөлінеді, 300 
млн. - Қазкоммерцбанкке, 370 млн. - Альянс банкке, 2,3 миллиарда доллар -
БТА Банкке тиесілі болды. 
Қосымша капитализацияның жалпы сомасынан 3 млрд. АҚШ доллары 
субординарлы (ерекше) қарыз формасында жіберілді және дауыс беру 
құқығын бермейтін, арнайы акцияларды сатып алуға бағытталды. 
Бөлінген қаржы банктер арқылы қажетті қор мөлшерін (провизия) 
құруға және ел ішінде қарызгерлерге несие беруге жұмсалды. 
«Самрұқ-Қазына» қорының меншігіне банктердің дауыс беруші 
активтерінің 25% түсті, олардың құны 2008 ж. 24 қазандағы Лондондық және 
Қазақстандық қор биржаларындағы акциялар котировкасына сәйкес 
айқындалды, яғни банктер ұсыныс жасағанға дейін анықталған. 
«Самрұқ-Қазына» қоры банктердің сыртқы қарыздарын қайта 
құрылымдау барысында біраз шаралар атқарды. Банктердің өтемпаздығы 
жеткілікті болды, ал қайта құрылымдау шаралары сыртқы қаржыландыру 
көздеріне шығыу мүмкіндіктерінің шектелуіне байланысты туындайтын 
қайта қаржыландыру қауіптерін азайтады. 
Салықтық-бюджеттік саясат шаралары экономикалық белсенділікті 
арттыруға бағытталады, ол экономикаға түсетін салықтық жүктемені 
төмендету арқылы және мемлекеттік шығындардың теңестірілген саясатын 
жүргізу нәтижесінде жүзеге асыралады. 
Жаңа салықтық Кодекс нормаларын жүзеге асыру, нақтырақ айтсақ 2009 
жылы корпоративтік кіріс салығын 30%-дан 20%-ға төмендету, ал қосымша 
құн салығын 13%-дан 12%-ға азайту, сондай-ақ салық төлеушілерді есептеу 
жүйесін либерализациялау шаралары жүзеге асыру кәсіпорындар үшін 
нарықтағы қолайсыз жағдайларды жақсартуға және олардың инвестициялақ 
мүмкіндіктерін кеңейтуге жол ашты. ҚҚС салынбайтын қаржы 
айналымының шектік көлемі 2 есеге, 38 млн. теңгеге өскен. 
Әлеуметтік салықтың регрессивтік мөлшерлемесінің шкаласының 
орнына 11%-дық бірыңғай мөлшерлеме деңгейі енгізілді. 
Экономикадағы барлық кәсіпорындар үшін инвестицияны жүзеге 
асыруға арналған арнайы салықтық преференциялар қарастырылды. 
Мысалы, өнім өндірмейтін секторлар үшін жеделдетілген амортизация, ал 
жер қойнауын пайдаланушылар үшін - қосарлы амортизация нормасы 
енгізілген. 
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін корпоративтік кіріс 
салымы бойынша алдын ала толем талаптары аланып тасталды. 
Сонымен бірге, барлық кәсіпорындар үшін шығындарды өтеу мерзімі 3 
жылдан 10 жылға дейін ұзартылды. 
Жалпы салық жүктемесін азайту 2009 ж. кәсіпорындардың 500 млрд. 
теңгеге жуық табыс табуына және оларды экономиканы дамытуға 
бағыттауларына мүмкіндік береді. 
Үкімет прагматикалық тұрғыдан 2009-2011 арналған республикалық 
бюджет жобасын жасады, онда әлемдік қаржы және шикізат нарықтарындағы 

141 
жағдайдың қиындау ықтималдығы ескерілген. Бұл кезеңде бюджеттік кіріс 
мұнайдың әлемдік құны барреліне АҚШ-ның 60 долларға бағалай отырып 
есептелді. Үкімет орта мерзімдік фискальді тұрақтылықты қамтамасыз ету 
қажеттігін ескере отырып, 2009-2011 жылдарға арналған републикалық 
бюджет жобасын қайта қарады. Әлемдік мұнай бағасының баррелі АҚШ 40 
долларына төмендегенін ескеріліп, 2009 ж. бюджеттік кіріс көлемі 
нақтыланды. Пайдасыз шығын көлемі қысқартылып, сондай-ақ кейбір 
бағдарламаларды қаржыландыру кейінге қалдырылды. Бірақ әлеуметтік 
шығындар қысқартылған жоқ. 
2009-2010 жылдары республикалық бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 3,4-
3,5% көлемінде жоспарланған, ал 2011 жылы бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің уже 
2,4% -на дейін төмендейді. 
Үш жылдық республикалық бюджет ағымдық жағдайда экономикалық 
белсенділікті қолдаудың басты құралы болып табылады. Жиынтық сұраныс 
пен іскери белсенділік жоғары бюджеттік шығындар есебінен қамтамасыз 
етіледі, бюджеттік шығындар бірінші кезекте айрықша инфроқұрылымдық 
және өндірістік жобаларды, ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталуы 
қажет, ауыл шарушалығының дамуы отандық кәсіпорындардың өнімдеріне 
деген сұраныстың артуын қамтамасыз ететін. 
Жалпы 2009-2011 жылдары мемлекеттік бюджеттен алынған 
инвестициялар көлемі 1,5 трлн. теңгеге артады. 
Ауыл шаруашылығы кешендерін дамытуға ерекше көңіл бөлінуде. Ауыл 
шаруашылығы секторындағы өндіріс көлемін кеңейту және қолдау еліміздің 
экономикалық белсенділігін арттыруға және тұрғындарды жұмыспен қамтуға 
ықпал 
етеді, 
ал 
орташа 
жедел 
перспективада 
- 
экпортты 
диверсификациялауды және экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз 
етеді. 
Ағымдық экономикалық жағдайлар ескеріле отырып, қолайлы 
бюджеттік инвестициялық саясат жүргізіледі, ол біріші кезекте жобаларды 
қаржыландыруға, экономикаға жан-жақты қолдау көрсетуге және халықты 
қажетті дәрежеде еңбекпен қамтуға бағытталатын болады. Соның ішінде, 
экономикалық жағдай нашарлайтындай жағдай туындаса және бюджеттік 
кіріс қысқаратын болса, шұғыл шешуді қажет етпейтін шығындар 
оптимизацияланады немесе кейінге қалтырылады. 
Макроэкономикалық тепе-теңдікті ұстап тұру қажеттілігін ескеріле 
отырып, бюджет тапшылығы, мемлекеттік кепілдіктер мен кепілдемелер 
көлемі қолайлы деңгейде болады. 
Жаһандық қаржы дағдарысы жағдайында сыртқы экономика саласында 
макроэкономикалық тепе-теңдікке, экспорттық және импорттық операциялар 
арасындағы балансқа қол жеткізу үшін, ұлттық валютаның айырбастау 
бағамының 
тұрақтылығын 
қамтамасыз 
ету 
қажет, 
валютаның 
құбылмалылығы АҚШ долларына шаққанда 117-123 теңге доллар көлемінде 
тұрақтануы (120 теңге ± 2%) тиіс. Бұл макроэкономикалық тепе-
теңсіздіктердің алдын алуға мүмкіндік береді. 

142 
Алайда, 
ҚРҰБ 
мәліметтері 
бойынша, 
валюта 
нарығындағы 
тұрақтылыққа қол жеткізу үшін және теңгенің айырбастау бағамын 
белгіленген мөлшерде ұстап тұру үшін, 2009 ж. 1 ақпанында 6 млрд. доллар 
шығын шықты. Теңге бағамының неғұрлым төменгі аралықта ұстап тұру 
үшін, мемлекеттің халықаралық өтемпаз актвитерінің құны төмендетілді. Тек 
2009 ж. қаңтарының өзінде алтын-валюта қорының (АВҚ) құрылымындағы 
таза валюталы қоры 1,2 млрд. долларға азайған. 
АВҚ ағымдық деңгейін сақтау және отандық өндірушілердің бәскеге 
қабілеттелігін арттыру қажет болғандықтан, валюта саясаты ұстанымдарын 
қайта қарауға тура келді. Бұған әлемдік нарықтағы мұнай бағасының 
төмендеуі себеп болды. Мұнай ҚР экспортының 60 пайызын құрайды және 
валюталық түсімнің негізгі көзі болып табылады. Мұнай бағасының соңғы 
үш жылда 3 есеге дейін құлдырауы бағамдық бағыттарды қайта қарастыруды 
талап етеді. Мұнай бағасы қайта көтерілген жағдайда, теңге бағамының 
өзгеруі, яғни нығаюы ықтимал. 
Келісі кезекте - Қазақстанның сауда серіктестері - елдерінде және 
экономикасы шикізат өнімдеріне тәуелді елдерде валюта девальвациясы 
басталды. Атап айтар болсақ, 2008 ж. басынан 2009 жылдың қаңтарына дейін 
АҚШ долларына қатысты ұлттық валюталар бағамының девальвациясы 
Ресейде 44 пайызға, Беларусияда — 28, Украинада — 53, Ұлыбританияда - 
38, в Еуроаймақтарда - 13 пайызды құрады. Сондай-ақ, Норвегия, Бразилия, 
Австралия, Канада елдерінде де девальвация деңгейі жоғары болды. 
Сонымен қатар, отандық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін 
қамтамасыз ету мақсатында айырбастау бағамына түзетулер енгізу қажет. 
Қазақстан басқа мемлекеттерге қарағанда ұлттық валюта тұрақтылығын 
ұзақ уақытқа сақтады, бірақ негізгі сауда серкітестері басқа сценарий 
бойынша әрекет ете бастады, мұндай саясат мақсатқа сай келмеді, қауіпті 
және ара тұра бақылаусыз қалды. Сондықтан теңгенің бір долларға 
шаққандағы құнының 120 теңгеден 150 теңгеге дейін құнсыздануы амалсыз 
жасалған шара еді, ол макроэкономикалық тепе-теңсіздікті жою үшін 
қолданылды. Айырбастау бағамын түзетудің нәтижесінде отандық тауардың 
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және экспорт және импорт секторларында 
жұмыс істейтін шаруашылықтардың қаржылық жағдайларын жақсартуға 
жағдай жасалады деп күтілуде. Девальвация елдің төлем балансына оң 
ықпалын тигізеді және алтын-валюта қорын сақтауға мүмкіндік береді. 
Доллар құнының 150 теңгеге көтерілуінің жағымды жақтары да бар. 
Болжам бойынша төлем балансының ағымдық шоттарының потенциалдық 
тапшылығы айтарлықтай төмендейді. 
Теңге бағамының құлдырауы да, нығаюы да мүмкін деп күтілуде. Ол 
теңгенің нарықтағы және әлемдік валюта нарығындағы өтампаздық деңгейіне 
қарай айқындалмақ. 
Ішкі қаржы нарығындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін, 2009 ж. 
5 қаңтарынан бастап қайта қаржыландыру ставкасы 9,5%-ға дейін 
төмендетілді, ал үшінші марттан бастап екінші дәрежелі банктердің ішкі 
міндеттемелері бойынша ставкалары 2 пайыздан 1,5%-ға дейін, басқа 

143 
міндеттемелері бойынша сатвалары үш пайыздан 2,5%-ға дейін төмендетілді. 
Бұл банк жүйесінде 50 млрд. теңге көлемінде қосымша өтампаздықты 
қамтамасыз етеді. 
Негізгі акционерлердің өтемпаздығының тапшылығына байланысты 
жүйе құрушы банктерде тұрақсыздықтар көптеген мемлекетттерде болытн 
құбылыс. Көп жағдайда мұндай мәселелерді шешудің әмбебап жолдары мен 
әдістері жоқ болғандықтан, істің ақырын күтеді (мысалы, АҚШ-да). Бірақ, 
барлық дерлік мемлекттер осы бағытта жылжиды, тек бізбен салыстырғанда 
бірізділіксіз және тәуекелдікпен шешім қабылдайды. Ашық ақпарат 
көздерінен айқын болғандай, Ресей де қаржыны нақтылы секторға 
мемлекеттің қатысуымен банктер арқылы - Жинақбанк және Сыртқы сауда 
банкі арқылы аударады. 
Сөйтіп, айырбастау бағамын түзетудің нәтижесінде отандық тауар 
өндірушілдердің бәскелестік жағдайы және төлем балансы жақсаруы 
сақталады. 
Жалпы алғанда әлемдік қаржы дағдарысының нәтижелері бойынша 
және оның экономикадағы үйлесімсіздік пен экспорттық және импорттық 
операциялар арасындағы тепе-теңсіздікке тигізер әсеріне байланысты келесі 
мәселелерді атап өту керек. 
Шамадан тыс экспансиониста ақшалық-несиелік және салықтық-
мәселелерді атап өту керек. 
Шамадан тыс экспансиониста ақшалық-несиелік және салықтық-
бюджеттік саясатты ұстану несиелік дақпыртты туындатады, ол берешектің 
шамадан тыс жиналып қалуына ықпал етеді. Несиелік дүмпу инвестициялық 
дүмпуге ұласады, соның салдарынан жылжымайтын мүліктер мен қор 
активтерінің бағасы өте жоғары деңгейге дейін көтеріледі. Дағдарыстың 
басталуына әлемдік пайыздық мөлшерлемелердің өсуі немесе сыртқы сауда 
жағдайының нашарлауы әсер етуі ықтимал. 
Үкіметтің алдында сыртқы макроэкономикалық позицияны түзету және 
инфляцияны болдырмау міндеттері тұрады. Қатаң ақшалық-несиелік 
саясатты енгізу қаржы актвитерінің құнын түсіруге, іскери белсенділіктің 
құлдырауына әсер етеді және қарыздарды өтеуге байланысты қиындықтарды 
туындатады. 
Дағдарыстан шығудың бірден – бір жолы экспортты қауырт өсіру және 
экспорт өндіріс көздерін жандандыру үшін сырттан ауқымды турде капитал 
келтіру. 
2009 ж. Қытаймен, Корей, Франция, БАЭ елдерімен және де басқа 
елдермен инвестициялар тарту жөніде халықаралық келісімдерге қол 
қойылды. 
Үш мұнай өңдеуші зауыттарды модернизациялау үшін төрт миллиард 
доллар қажет болды. Оны іске қосу нәтижесінде 2013-2014 жылдары ішкі 
нарық мотр майынан басқа барлық мұнай өнімдерімен 100 пайызға 
қамтамасыз етіледі деп жоспарлануда. Соның ішінде бензин бойынша ЕВР-
О4 стандарты бойынша қамтамсыз етіледі деп күтілуде. 
Қазақстанда 4,8 млрд. т. көлемінде сақтық мұнай қоры бар, бұл әлемдегі 
мұнай қорының 3% жуық және юіздің елімізі аталмыш көрсеткіштер 

144 
бойынша алдыңғы қатарлы он елдің қатарына кіреді. 2009 жылы мұнай өнімі 
75 млн. т, көлеміне жетті, бұл былтырғымен 6,2%-ге көп. Бұл өз кезегінде 
әлемдік деңгейдегі мұнай өдірісінің 1,8% құрайды. 
Эспорттық тасымал көлемі ішкі тұтынысқа қарағанда тез өседі. 
Қазақстан мұнайының жылдық экспорттық бағыттары – Атырау - Самара – 
17 млн. т, Каспий құбыр желісі консорциумы - 26 млн. т, Атасу - Алашөңке - 
6 млн. тонна және порт Ақтау - 9 млн. тонна. 
Болашақта ҚТЖК жылына 67 млн. т. дейін арттыру жоспарланып отыр, 
соның ішінде қазақстан мұнайы - 50 млн. т. дейін, шамамен 2,5 млрд. 
долларов көлеміндегі мұнай тасымалдау жобасы жасалған, оны жүзеге асыру 
қағидалары туралы меморандумға қол қойылды. 
Кеңқияқ - Құмкөл құбырының құрылысы аяқталды. Ағымдағы жылдың 
қаңтарында мұнай өндіру басталды. Бірінші сатыда құбырдың қуаты жылына 
он миллион тонна. Бүгінгі таңда Қазақстанда Батыс Қазақстан мұнайын 
Қытайға тартуға қажетті мұнай құбыры желісінің инфроқұрылымы 
жасақталған. 
Жетілдіру бағыттары - бұл ҚКТЖ (Қазақстан-Каспий тасымалдау 
жүйесі), ол Баку - Тбилиси - Джейхан құбыр желісіне шығады. Бұл 
потенцияалдық бағыт екі бөлімнен тұрады: Қашаған, Теңіз және порт Құрық 
кен орындарын байланыстыратын Ескене - Құрык құбыр желісі және дербес 
Транскаспий желісі: ол Құрық портынан Бакуге дейін және одан әрі 
Тибилисиден Джейхан портына дейін. 
Транскаспий жүйесінің бірінші сатыдағы қуаты жылына 23 млн. т. 
мұнады құрады. 
ҚР газ қоры 3,7 трлн. куб. м, соның ішінде ерітілгені - 2,4 трлн. куб. м, 
еркін - 1,3 трлн. куб. м. Газ қорларының ерекшілігі - олардың басым бөлігі 
ілеспе газ болып табылатындығында, соған сәйкес газ өндіру көмірсутегінің 
сұйық фракцияларын өндіру ерешелігімен тығыз байланысты болады. Атап 
айтар болсақ, пластық қысымды және алғашқы сұйық көмірсутегін өндірісін 
қолдау мақсатында өндірілген газ шикізатының басым бөлігі қайтадан 
пластқа айналады. 
Тарихи газ құбыры инфроқұрылымдары ең алдымен транзитке 
бағытталған, мысалы, Орта Азия газының транзитіне арналған. Мұндай газ 
құбырларына Орта Азия - Орталық (ОАО) жатқызуға болады, ұзақтығы 
Қазақстан территориясының 823 км. жерін алып жатыр, өткізу қабілеті 60 
млрд. куб. м, Бұхара - Орал, ұзақтығы - 1175 км ҚР , өткізу қабілеті - жылына 
7,2 млрд. және Орынбор - Новопсков Қазақстанның 328 км терииториясын 
алып жатыр, өткізу қуаты - жылына 7,5 млрд. куб. Барлығының транзит 
көлемін қосқанда жылына 100 млрд. куб. м. газ. 
Сонымен қатар, 14 облыстың 9-на газ жүргізілген. Бүкіл оңтүстік 
Ташкент-Бішкек-Алматы газ құбыры бойынша тасымалданатын өзбек газын 
пайдаланды. Мұнай өнімдері тұтынысы шегіне жеткен кезде газбен 
қамтамасыз етуге байланысты қиындықтардың пайда болуы ықтимал. 
Сондықтан Бейнеу -Бозой -Ақбұлақ газ құбырын салу жоспарланып отыр. Ол 
оңтүстік аймақтарға қазақстан газын тасымалдауға бағытталған және 
Түркіменстан - Өзбекстан -Қазақсан - Қытай транзиттік құбырына жалғасып 
Қытайға газ тасымалдау қызметін көрсетуі мүмкін. 

145 
Болашақта транзиттік мүмкіндіктердің дамуын былайша сипаттауга 
болады. Азиалық газ құбыры (Түркіменстан - Өзбекстан - Қазақсан - Қытай) 
осы жылы іске қосылды. Өткізу қабілеті - жылына 30 млрд. куб. м. Қазақстан 
үшін бұл жаңа транзиттік позиция болып табылады. 
Қазақстан, Ресей, Түркіменстан үкіметі арасында Каспий аймағы газ 
құбырын салу және ынтымақтастық жөнінде жасалған келісімшарт 2009 ж. 
14 мамырда бекітілді. Техникалық құжаттамалары жасалып, құрылыс 2010 
жылы басталады деп жоспарланып отыр. 
Келешекте электр қуатын тұтыну көлемін айтарлықтай өсіру 
қарастырылуда. Сол үшін, электр қуатын өндіруді жедел дамыту қажет. Бірақ 
электр қуаты саласының активтерінің тозығы жеткен. 
Негізгі энерго жабдықтардың 70%-ға жуығы, электр желісінің - 65%, 
жылу желісінің - 80% ескірген. 
Электр қуаты секторына инвестиция жұмылдыру үшін, 2015 жылға 
дейін электр қуатының бағасын электр қуаты көздері бойынша сатылап өсіру 
Бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламада шеткік тарифтер анықталган, 
ол бойынша 2009 ж. электр станциясы иегерлерімен 67 млрд. теңге сомасына 
жеке инвестициялық келісімшарттарға қол қойылған. 
Сонымен қатар, модернизациялау бойынша Мемлекеттік комиссияның 
жұмысының аясында үкімет бірқатар энергетикалық жобалардың нысандар 
бойынша мониторингілеуді жүзеге асырды, оның ішінде мемлекеттің 
қатысуымен салынатын нысандар да бар. Бұл - Орал газ құбырлы электр 
станциясының құрылысы - 54 МВт, Мойнақ ГЭС— 300 МВт, «Акша-булак» 
газ құбырлы электр станциясы кен орыны - 87 МВт, Балқаш ЖЭС – 
2640 МВт, Экібастүз ГРЭС-2 кеңейту және №3 энергоблоктарды орната 
отырып қайта жөндеу - 500 МВт, Экібастүз ГРЭС-1 модернизациялау және 
қайта жөндеуден өткізу - 1500 МВт. 
2020 жылы газ құбырлы станцияларда электр қуатын өндіру деңгейі 
9,8%, атом станцияларында - 2,9% өседі, ірі су электр станцияларында - 7,4%, 
жаңартылған электр қуаты көздерінде төрт пайызға артады деп 
жоспарланған. Электр қуатын өндіруде көмірдің үлесі азаяды. Дегенмен 
көмір әлі де негізгі отын болып отыр. 
Табиғи уранның артық қоры мен ядерлік отын компонеттерін өндіре 
отырып, Қазақстан әлемдік ядерлік нарықта басты ойыншылардың біріне 
айнала алады. Бүгінгі таңда Қазақстанның екі маңызды саласы бар: уран 
өндірісі және ұнтақтары мен отын таблеткаларын өндіру. 
Әлемдегі атом саласындағы жетекші компаниялармен бірлесе отырып 
Қазақстан 2020 жылы бүкіл әлемдік айналымдық қуаттың 16%-ын иеленуді 
жоспарлауда. Қазақстанның үлесі жеті пайызға дейін көтерілуі ықтимал. 
Қазақстанның отын таблеткаларын дайындаудағы үлесі 13%-ға дейін артады. 
Жылу шығарғыш әлементтерді дайындау және жинауға бұрын соңды 
қатыспаған Қазақстан 2020 жылы нарықтың 14%-ын алуы мүмкін. 
2020 ж. дейін Қазақстан территориясында жоқ дегенде бір атом электр 
станциясын іске қосу шаралары қарастырылуда. 

146 

жүктеу/скачать 1,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: