«терминтану» пӘннiң оқу-Әдiстемелiк кешенi

Қысқаша мазмұны:

Қазіргі кезеңде ұлт тілінде термин жасаудың жанданып отырғаны белгілі. Көптеген жаңа терминдер жасалынып қолданысқа көше бастады. Бұл ұлт тілінің ғылым саласындағы қызметін атқара бастауының бір көрінісі. Рас, жасалып жатқан терминдердің бәрін бірдей мінсіз деп айта алмаймыз. Олардың ішінде терминологиялық жүйе мен терминдерге қойылатын талаптарға жауап бере алмайтындарының да бар екені даусыз. Ондай терминдердің қолданылуына жол бермеу дұрыс.

Ал сәтсіз терминдердің жасалу себебіне келсек, ол - термин жасаушының терминге қойылатын талаптарды білмеуінен, тілді дұрыс пайдалана алмауынан, ұғымдар жүйесінің өзіндік ерекшелігін ескермеуден, тәжірибесіздіктен немесе жауапкершілікті сезінбеуден туындайтын әрекет. А.Байтұрсынұлы айтқандай, тілді жұмсай білу, сөзден сөз жасап шығару екінің бірінің қолынан келе беретін жұмыс емес.

Қазіргі терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі - халықаралық деп аталатын терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу немесе бір сөзбен айтқанда, қабылдау тәртібінің белгіленуі. Бұл мәселе төңірегіндегі ғалымдардың пікірлері де әр түрлі. Сондықтан осы мәселені арнайы зерттеп, тиісті қорытынды шығарудың терминология үшін маңызы зор. Жалпы, кез келген ұлт тілінің оның ғылыми терминологиясының дамуына тікелей әсер ететін ішкі және сыртқы, басқаша айтқанда, тілдік және тілден тыс (лингвистикалық және экстралингвистикалық) факторлардың болатыны белгілі. Бұл факторлардың бірін - негізгі, екіншісін - негізгі емес деп қарау қиын. Олардың әрқайсысы өзінше маңызды және олар бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен, қазақ терминологиясының даму тарихына үңілетін болсақ, оның жасалуы мен қалыптасуына тілден тыс факторлар барына көзіміз жетеді.

Ғылыми-техникалық терминологияның дамуына тікелей әсер ететін сыртқы факторлардың қатарына ғылым мен техниканың даму деңгейін, ұлт тілінің қоғамдағы алатын орны мен елдің тіл саясатын жатқызуға негіз бар.

Қазақ терминологиясының қазіргідей жағдайға тап болуының ішкі себептері де жоқ емес. Ол ең алдымен, қазақ терминологиясының ғылым ретінде дамуымен, терминология, термин мәселелерінің зерттелуімен тікелей байланысты.

20-30 жылдардағы қазақ зиялыларының еңбектерін айтпағанда, соңғы 15-20 жылдың ішінде де термин, терминология мәселелеріне арналған біршама ғылыми еңбектердің жарық көргені белгілі. Олардың қатарына Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев, Ә.Әбдірахманов, Б.Қалиев, Ш.Біләлов сияқты ғалымдардың авторлығымен жарық көрген кітаптар мен ғылыми мақалаларды жатқызуға болады. Сондай-ақ, соңғы жылдары баспасөз беттерінде тілші ғалымдар мен әртүрлі салалардың мамандары қазіргі терминология туралы пікірлерін үздіксіз жариялап келеді. Соған қарамастан қазақ терминологиясы өзінің даму бағытын айқындай алмай , яғни дағдарыстан шыға алмай отыр.

Оның себебі - жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін түгел қосып есептеген күннің өзінде де терминология өте аз зерттелген сала болып табылады.

Кезек күттірмей шешілуге тиісті мәселенің бірі - қазақ терминологиясының қалыптасу мен дамуының ғылыми принциптерін белгілеу. Академик Ә.Қайдаров дер кезінде бастаған бұл жұмыс қазір жасалуда. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының терминология бөлімі ғылыми принциптерді арнайы зерттеу үстінде. Егер зерттеу жұмысы нәтижелі аяқталып жатса, терминологияның даму бағытын айқындаудың ғылыми негізі қаланбақ.

Мемлекетіміздің егемендік жолмен дамуының алғашқы жолдары, өтпелі кезеңнің қандай да болсын қиыншылықтарын басымыздан кешіре тұрсақ та, біздің халқымыздың, қоғамымыздың, саяси күштеріміздің бойынан жас мемлекетіміздің нығайту, экономиканы реформалау, құқықтық - демократиялық қоғам орнату, рухани бірлік пен ұлтаралық келісім ахуалын қалыптастыру жөніндегі ұлан-асыр жұмыстарды батыл бастауға ерік-жігер мен ақыл-парасат жеткілікті екенін өмір көрсетіп отыр. Қазіргі таңда нарықтық экономика республика азаматтарының күн көрісіне ғана араласып қоймай, олардың мінез-құлқына, бір-бірімен болған қарым-қатынасына әсер етуі сөзсіз. Еліміздің нарықтық экономикаға көшу негізінде дүниеге көптеген жаңа сөздер жаңа терминдер келген болатын. Әсіресе, қаржы-қаражат саласындағы терминдер өз өміршеңдігімен көзге түсуде. Ең алдымен термин және оның аударылу мәселесіне тоқталып кетейік. Терминді зерттеуде және оның қоғам үшін мәні мен маңызын анықтауда А.А.Реформаторский, В.В.Виноградовтың, О.С.Ахманованың, И.Ф.Протченконың, Р.А.Будаговтың, В.И. Сифоровтың, К.А.Мусаевтың, В.П.Даниленконың, А.В.Сперанскаяның, т.б. зерттеушілердің ролі зор. Бұл жөнінде қазақ түрколог - тілшілері: А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ә.Қайдаров, М.Балақаев, Ш.Сарыбасов, Ә.Абдірахманов, Р.Өркенова, С.Исаев, Ө.Айтбаев біраз әңгіме қозғап, терминологияның дамуына зор үлес қосқандарын атап кетуге болады. «Термин» деген ұғымның өз басына келсек, күні бүгінге дейін бұл жайлы бірыңғай пікір қалыптаса алмай келеді. Кез келген ғылым саласында жаңа ұғым пайда болған сайын жаңа термин дүниеге келеді. Ол термин сол ғылым саласындағы ұғымдар жүйесінен тиісті орын алып, терминологияның мүшесі ретінде орнығады. Терминдер саны ұлғайып, ғылым дамыған сайын терминологиялық өріс кеңейе түседі. Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы белгілі лингвист Қ.Жұбанов бұған мынандай анықтама береді: «Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, о сөздерді әлгіндегідей ұғымдарға ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне осы екеуі келіп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін». Профессор Қ.Жұбанов терминнің өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс түсінбеушіліктен кеткен қателерге назар аударады.

Академик І.Кеңесбаев пен профессор Т.Жанұзақовта терминнің о баста латын тілінің «шек», «шекара» деген сөздерден пайда болғанын айта келіп: «Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз», - деп түйін жасайды.

Геккель термин болмысына берген пікіріне «Термин - заттардың болмысының мәнін айқындаушы» десе, белгілі бір тіл маманы А.А.Реформаторский термин мен терминология ұғымының мәнін ашуға тырысады. Ол термин, ұғым, сөз түсініктерінің өзара байланысын салыстыра келіп, екі түрлі бағытқа тоқталады, яғни, терминді белгілі бір затпен байланысты қарайтындар А.А. Реформаторский байқауынша терминді ұғыммен байланысты қарайтындардың бағытының кең етек алып, дамып жатқандығын, оның ғылымда анығырақ байқалатынын аңғаруға болады. Геккель пікіріне жүгінер болсақ, онда біздің терминделуші жаңа ұғымдарымыздың атауы ішкі болмысының мән-мағынасымен оның жалпы қолданыстағы ұғымдық мәні мен мағынасын аша білу керек.

Филология ғылымының докторы, профессор К.Аханов: «Тіл-тілдің лексикасында ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында қолданылатын арнаулы сөздер бар. Олар термин деп аталады. Күнделікті өмірде барлық салада жалпылама қолданыла беретін сөздер ыңғайына қарай түрлі-түрлі мағынада жұмсалып, көп мағыналы болып келсе, терминдердің басым көпшілігі дара мағынасында жұмсалады. Демек, дара мағына болу терминдерге тән басты қасиет. Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде, негізінен бір ғана тұжырымға тоқтайды. Ең алдымен термин дегеніміз белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика. Оның басты белгілері: дәлдік, қысқалық, жүйелілік. Термин арқылы ғылыми ұғым білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми зерттеу жұмыстарының, ізденістердің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір қашанда өзінің анықтығымен, дәлділігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиісті. Термин дәл болсын дейтін талап осы негізінде пайда болған. Сонда осы дәлдікті кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда қамтамасыз ететін үш түрлі фактор бар сияқты: 1) Термин білдіруге тиісті ұғым білдіретін дәл іріктеп алу. 2) Термин жасау кезінде пайдаланатын оның компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау. 3) Термин жасау барысында осы аталған бөліктердің органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс. Термин қысқа болсын дейтін талап әшейін айтыла салған сөз емес. Әсіресе, ғылым мен техниканың ерекше қарқынды даму жолына түскен қазіргі кезеңде информациялық ақпар жиілігі барған сайын үстемелене түседі. Оның игерілуі едәуір қиындыққа айналып отырған осындай жағдайға айтылатын ұғымның, мәліметке тірек болатын термин сөздердің барынша қысқа, тұжырымды келуінің практикалық мәні айрықша болып отыр.
2-тақырып: Терминдену – термин шығармашылығының бір тәсілі

Дәріс жоспары:

1. 
   Термин жасау заңдылықтары
   
2. 
   Терминдену туралы түсінік
   

Аударманы және аударма тілін құбылмалы құбылыс, өзгермелі өмірмен байланыстыра баяндау үшін, ең алдымен біз жұрттың бәріне түсінікті болып есептелінетін осы «аударма» деген ұғымның өзі жайында пікір өрбітіп алуымыз керек сияқты. Жалпы аударма өзінің мағыналық ауқымы жағынан мейлінше кең. Бір тілден екінші тілге аударылмайтын нәрсе жоқ: көркем шығарма, публицистика, өлең, ғылымның сан саласынан ғылыми - көпшілікке арналған кітаптар, іс-қағаздары, дипломатиялық документтер, мемлекет қайтарткерлерінің сөйлеген сөздері мен мақалалары, газет материалдары, шешендік сөздер т.б. болып жатқан дүниелер аударылып жатады. Аударманың қоғамдық мәнін, өмірлік қажеттігін соншама терең білдік дегенмен, адам әрекетінің ерекше бір түрі ретінде мұның әлгіндей айрықша белгілерін әңгімелей отырып, терминологиялық дәйектілік тұрғысынан нақтылай, дәлдей түсетін тұстары бар деп білеміз. Аударма ісінде түпнұсқаға тән ой мен түрдің бірлігін, яғни мазмұн мен сапаны білдіру үшін қамтылған тілдік ресурстарды екінші тілге барынша толық, дәл жеткізу міндеті тұрады. Осыдан келіп, аударманың аударылып отырған тіл нормасын сақтау қажеттігі тағы шығады. Аударманың түсініктілігі: оның оқырман ойынан шығуы деген шарттардың бірсыпырасы осы тектес. Жалпы аударма процесі, тәжірибелі мамандар мен аудармашы зерттеушілердің айтуына қарағанда, шынында да, екі бөліктен тұратын тәрізді. Яғни, аудару үшін аудармашы әуелі түпнұсқамен түбегейлі танысып, аударуға келеді деген негізгі әрі маңызды тілдік элементтерін ойша іріктеп, қиындық туғызар тұстарын белгілеп, түстеп, түсініп алуға тиіс, екіншіден аудару тілінің әлгіндей тілдік, стильдік ерекшеліктерін әйгілеп тұрған қатпарларына сәйкес келер сөздерді, сөз тіркестерін және грамматикалық амалдарды аударылған тілден іздестіріп табуы шарт.

Сөз мағынасын ашуда зерттеуші-аудармашылар мынандай үш түрлі жағдайдың кездесетінін айтады:

1. 
   Аударма тілінде түпнұсқаға сәйкес келетін сөздің мүлде болмауы мүмкін, не дәл осы жағдайда болмай қалады;
   
2. 
   Немесе сөздер жартылай ғана сәйкес келіп жатады;
   
3. 
   Түпнұсқадағы көп мағыналы сөздердің әрқилы мағынасында әр алуына сөздердің сәйкес келуі мүмкін;
   

1. 
   Жарыспалықтың шамадан тыс көп кездесуі;
   
2. 
   Бұрын қалыптасып кеткен сөздердің жаңа баламаларының пайда болуы;
   
3. 
   Тілді пайдаланушы жұршылыққа мағынасы түсініксіз сөздердің ұсынылуы;
   

1. 
   Аударылатын терминнің ұғымдық мәнін толық бере алуы, болмаса аударылатын сөз бен балама сөздің арасында мағыналық байланыс сақталу қажет;
   
2. 
   Жаңа баламаның тілді пайдаланушы жұртшылыққа қаншалықты таныс екеніндігі және сөздік қорда бұрыннан бар болуы;
   
3. 
   Сөз шарттылық принциптеріне негізделіп жаңадан жасалған болса, оның сыртқы нысаны мен айтылу жағдайының сол тілде сөйлейтін жұртшылықтың эстетикалық талабына сай келуін ескеру қажет. Осы сияқты өлшемдер тұрғысынан келгенде ғана жаңа балама әдеби тіл үлесінен шығып, тиянақты қолданысқа ие болады.
   

Бүгінгі таңда біздің зерттеушілеріміздің аударманы үш түрге бөліп жүр: Еркін немесе назиралы аударма (вольный или сводный перевод) – түпнұсқаның тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі аудармашының өзіне тиімділігін көруден туады. Қысқасын айтқанда, еркін аударма әрбір елдің балаң кезінде, мәдени шеңбердің тар кезінде пайда болған.

Дәлме–дәл және жолма-жол аударма (буквальный и дословный перевод)- көбінесе түпнұсқаның тілін мол түсінгендерге болады, соның әуеніне еріп, құлдық ұрудан шығады. Осыған қосымша ұлы елдің әдеби мұрасын аударғанда, ұсақ елдің уәкілдері жаза басудан қаймығады да, әрбір жеке сөздерден де, тіпті нүктелерін де дәл түсуді күйіттейді. Осының салдарынан барып аударма сіресіп шығады, істеп отырған еңбегін аудармашылар да, оқырман жұртшылық та түсінбейтін болады.

Теңдес, толық, сәйкес келетін аударма «адекватный, полноценный перевод»- балама аударманың ең қиын түрі. Мұны екі тілді бірдей білумен қатар, сол шетел түпнұсқасының ішкі сырын сарқа түсінетіндер орындайды. Оның үстіне автордың дыбыс ырғағын, тіл әдемілігін, сөз қолдану мәнерін қалтықсыз, жет ұғынатындар жасайды.Осыған қосымша әр елдің мәдени сатысы бірдей болған мезгілде ығы-жығы білінбей тігісі жаттығып кетеді. Төл әдебиеті мен аударма әдебиетінің арасында айырма болмай қалады.Бізге керегі, яки заң ресми құжат тіліне керегі, халықаралық мәтіндер керегі соңғысы. Оны қазіргі кезде аутентикалық (сайма-сай түпнұсқаға толық сәйкес) аударма деп атап жүр. Сайып келгенде, бүгінгі таңда және болашақта іргелілеуді көздеген кез келген өркениетті ел аударма ісінен бас тарта алмайды және тартуға тиіс те емес. Жалпы алғанда, бірде бір ел аударманың маңызын, оның руханиятқа ықпалы мен әсерін жоққа шығармайды және шығарып та отырған жоқ. Керісінше, біз бүгін білікті аудармашыларға зәруміз, әрі қазіргі кезде бізге қажетті үш түрлі аудармашылар, яғни ең алдымен, өзінің ана тіліне жетік және орыс тілімен шет тілін жақсы білетін аудармашылар. «Сол сөздерді, сол ғылымға байланысты тіл, орам шеберліктерді осы ғылымдардың өз мамандарынан артық қазақ тілінде айтып бере алатын шеберлерді, қайраткерлерді бір жақтан қарызға сұрап аламыз ба?»- деп күйініп еді-ау М.Әуезов.

Терминологияда бұл тәсіл түрліше аталып жүр. Түрколог ғалым Е.Мұсаев терминжасамның бұл өнімді тәсілі - халықтық лексиканың терминденуі (терминологизация народной лексики), лексика-семантикалық тәсіл, жалпы қолданыстағы сөздердің терминге айналуы, жалпы әдеби тілдегі сөздердің терминденуі, сөз мағынасының алмасуы, жалпы қолданыстағы сөздерге жаңа арнаулы мағына жүктеу, тілдегі сөздерді терминдік мағынада қолдану, байырғы сөздерді терминологиялық мағынада жұмсау, сөз мағынасын өзгерту- деп аталып жүргендігін айтады. Дәл осындай пікірді Ө.Айтбайұлының еңбектерінен кездестіреміз.

Ал, семантикалық және лексика-семантикалық тәсіл дегенге келсек, жалпы тілдегі семантикалық тәсіл мен терминологиядағы семантикалық тәсілдің елеулі айырмашылығы болумен қатар, бұл терминдер мағынасының қамтитын аймағы, яғни терминнің экстенциясы мейлінше кең. Біріншіден, жоғарыдағы аталған терминдермен салыстырғанда ықшамды, екіншіден, термин шығармашылығының сөз болып отырған тәсілінің өзіне ғана тән басты ерекшелігін көрсете алады.

Терминологиядағы семантикалық тәсілдің жалпы тілдегі тағы бір басты айырмашылығы – жалпы әдеби тілде сөз мағынасының алмасуы арқылы жаңа сөздің жасалуы жалпы лексикалық өріс ішінде, яғни, тілдің үлкен жүйесінің шеңберінде болып жататын процесс болса, терминологияда бұл процесс тілдің екі жүйесінің арасында немесе терминологиялық өрістер арасында жүріп жатады. Бұрын терминологиялық мағынада жұмсалмаған жалпы қолданыстағы болмаса диалекті сөз белгілі бір терминологиялық жүйеден орын алып, Реформатскийше айтқанда, сол жүйенің мүшесіне айналады. Яғни термин емес сөз термин қатарына өтеді де, егер ол термин болса, онда ол өзге бір саланың терминіне айналып, екінші рет терминологиялық мағынаны иеленеді. Сондықтан да термин шығармашылығының бұл тәсілін терминдену (терминологизация) деп атасақ қарастырылып отырған терминжасам тәсілінің өзіне тән басты ерекшелігін көрсете аламыз. Атау терминделуші ұғымды дәл береді.

Терминденуші сөз тек жалпы қолданыстағы сөз болуы шарт емес, ол диалектизм де, кәсіби сөз де, архаизм де болуы мүмкін. Ол сөз белгілі бір арнаулы саланың терминологиялық жүйенің тұрақты мүшесі болуы арқылы терминге айналады. Сөздің терминдену барысында мағынаның кеңеюі, тарылуы, арнайылануы сияқты түрлі семантикалық процесстер болады. Ең бастысы - терминдену барысында сөз мағынасы терминделуші ұғымның негізгі белгілеріне сәйкес нақтыланады. Өйткені, ғылыми ұғым, терминологиялық өріс соны талап етеді.

Ғылым мен техниканың үздіксіз даму барысында белгілі бір ғылым саласында жаңа ұғым дүниеге келеді. Ол ұғым сол өзі қатысты болатын ұғымдар жүйесінен тиісті орын алады. Яғни, ол ұғымның өзіне тән басты белгілері, басқа ұғымдардан өзгешелігі, көлемі айқындалады. Енді ол ұғым термин деңгейіне көтерілу үшін тілде таңбалануы керек. Сол таңбаланушы ұғымды терминологияда терминделуші ұғым деп атауға болады. Осы терминделуші ұғымның өз таңбалаушысын (означающее) тауып, тілдік формаға ие болуын, яғни сөзбен белгілену процесін терминделу деп білеміз.

А.В.Суперанская бастаған авторлардың өз еңбектерінде бұл терминді қолданбай «транстерминологизация» терминін енгізуінің өзіндік себептері болса керек. Біздіңше, осы соңғы термин алдыңғы терминге қарағанда терминделуші ұғымның мәнін аша түседі. Латын тілінен алынған «транс» терминдік элементі «қандай да бір кеңістік арқылы ауыстыру» деген мағынаны білдіреді.

Ал қазақ тіліне келгенде терминденудің бұл түріне ат қоюда біз оған басқа қырынан келдік. Транстерминологизация терминінің құрамындағы «транс» терминдік элементінің орнына біз тіліміздегі «ішкі» сөзін алып, термин шығармашылығының (терминотворчество) бұл түрін «ішкі терминдену» деп атауды ұйғардық. Оның ең басты себебі - терминдену кезінде сөз жалпы лексикалық өрістен (немесе кәсіби сөздер мен диалектизмдер есебінен, яғни терминологиялық лексикадан тыс жатқан сөздердің негізінде жасалса) терминологиялық өріске өту арқылы термин жасалса, ішкі терминдену кезінде сырттан сөз алынбай, термин терминологиялық жүйенің өз ішінде белгілі бір ғылым саласындағы терминнің негізінде жасалады. Яғни, ішкі терминдеу тілдің кіші жүйесінің шеңберінде жүріп жататын процесс. Соған сәйкес ішкі терминдену термині аталмыш процестің өзіне ғана тән ерекшелігін және терминденудің алғашқы түрінен айыратын ең бастысы белгісін көрсетеді деген есеппен осылай атауға тоқталдық.

Терминологиялық жүйенің сыртында жатқан сөздердің (олардың қатарына жалпы қолданыстағы сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер, көнерген сөздер жатады) термин ретінде пайдаланылуын шартты түрде «сырттан терминдеу» деп атауға болады.

Сырттан терминдеудің ең басты ерекшелігі - терминделуші ұғымға атау болып отырған сөз терминологиялық лексикадан алынбайды. Көбінесе жалпы қолданыстағы сөздерге терминдік мағына жүктеліп, белгілі бір арнаулы саладағы ұғымның атауы ретінде тиісті дефиниция беріледі. Сөз жалпы лексикалық өрістен терминологиялық өріске өтіп, соған сәйкес терминге тән қасиеттерді иеленеді. Терминдену жолымен жасалған терминнің туындауына негіз болған жалпы қолданыстағы сөздің де өзіндік қасиеттері сақталып, бастапқы мағынасында жұмсала береді. Терминдену нәтижесінде оның қолданысқа нұқсан келеді деуге болмайды.

Жалпы қолданыстағы сөздің терминденуін мына мысалдан көруге болады. Жалпы қолданыста дабыл сөзі:

1. 
   «Жаугершілікте, жорықта, той-думанда халықты бір жерге жию үшін пайдаланатын аспап;
   
2. 
   «Cаусақпен қағып ойнайтын музыкалық аспап» деген ұғымдарды білдіреді.
   

Терминденудің бұл түрі жалпы қолданыстағы сөздің бастапқы мағынасының метафорлануы, өзге тілдегі сөздің калькалануы (семантикалық конверсия) және сөз мағынасының нақтылануы сияқты жолдар арқылы жүзеге асырылады.

Ал ішкі терминдену кезінде ең алдымен терминделуші ұғым атауы терминологиялық жүйенің өз ішіндегі

Белгілі бір терминологиялық өрістен алынады. Мәселен, физикада, психологияда, тіл білімінде қолданылатын өріс термині, философияда, тілі білімінде қолданылатын байымдау және донор (химия, медицина), субьект сияқты көптеген терминдер терминологиялық жүйенің өз ішінде бір ғылым саласынан екінші ғылым саласына ауыстыру арқылы жасалған. Мұндай салааралық омонимдердің туындауына көбінесе жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі тәрізді, ғылыми ұғымдардың өзара ұқсастықтары негіз болады.

Ішкі терминденудің тағы бір өзіндік ерекшелігі - тіліміздегі сөзжасамның әр түрлі тәсілдері (аналитикалық, синтетикалық, лексика-семантикалық) арқылы жасалған терминдер де терминдене алады.

Жоғарыда жалпыхалықтық тілдегі сөздердің де, арнаулы саладағы терминдердің де терминденуінің нәтижесінде омонимдер туындайтындығы туралы сөз болды.

В.Даниленко ондай омонимдерді жүйеаралық омонимдер десе, кейбір авторлар (А.А.Реформаторский, А.Суперанская) әр түрлі ғылым саласындағы терминдердің таңбалаушыларының сәйкес келуін «салааралық омонимдер» (межотраслевые омонимы) - дейді.

А.Суперанская бастаған авторлардың аталған еңбектерінде терминдену нәтижесінде бір ғылым саласынан өзге ғылым саласына немесе терминологияға алмасқан терминнің сол ғылым саласында қалыптасқан жаңа мағынасына сәйкес өзінің бастапқы саласына «қайта оралуын» - ішкі терминденудің бір түрі ретінде қарастырып, оны - ретерминологизация терминімен атайды. Терминденудің бұл түрін қазақ тілінде кері терминдену деп атасақ, терминделуші ұғымның мәні толық ашылады деп білеміз.

Сөздердің терминденуін сөз таптары тұрғысынан қарастырудың маңызы зор.Сөз таптарының терминденуі жөніндегі тілші ғалымдардың пікірлері бір арнаға тоғыса бермейді. О.С.Ахманова европа тілдерін мысалға ла отырып , терминдердің құрамын тек зат есімдермен-ақ толтыруға болады десе, Н.А.Щеглова «терминологиядағы дерексіздікті (абстракция), зат, сапа мен әрекет туралы ғылыми-техникалық ұғымдарды білдірудің шын мәніндегі бірден бір лексика-грамматикалық құралы зат есім болады», деп алғашқы пікірді қолдай түседі.

Шындығында да терминдердің барлығы тек зат есімдер болуы керек пе? Бұл сұраққа ұзақ жылдар бойы терминология мәселелерімен кәсіптік дейгейде айналысып жүрген ғалым В.П.Даниленко басқаша жауап береді. Ол чех ғалымдарының аталмыш проблемаға қатысты зерттеулеріне сүйене отырып, тек зат есімдер ғана емес, сонымен қатар сын есім, етістік, үстеу, есімдік сияқты сөз таптары да термин бола алады деген қорытынды жасайды.

Терминдердің негізінен зат есімдерден болуының негізгі себептері ретінде зат есім категориясының семантикалық мүмкіндігінің мол екендігі де, сондай-ақ, жоғары дәрежедегі абстрактілікті білдірудегі артықшылықты да жоғарыда аталған ғалымдар тарапынан әділ көрсетілгенін айтпасқа болмайды. Алайда зат есімдердің термин ретінде бірінші орында тұруының негізгі себебі осылар ғана ма, әлде өзге де себептер бар ма? - деген сұрақ туындайды. В.Даниленконың етістіктің бұйрық рай формасымен келетін тік тұр! көзде! сияқты әскери терминдермен осы тәрізді спорт терминдерін зат есімдермен алмастыруға еш келмейтінін айтады.

Автордың бұл пікірі алдымен зат есімдерімен қатар етістіктің де термин бола алатындығын аңғартса, сол арқылы зат есімнің семантикалық мүмкіндігінен гөрі терминделуші ұғымдардың мол болатынын, яғни терминдердің бір ғана сөз табымен шектелмейтіндігінен хабардар етеді. Мәселен ойлау, сезіну, қабылдау сияқты терминдерде абстракті ұғым процеспен тікелей байланысты.

Терминологияда зат есімдер дерексіз ұғымдар мен бірге деректі ұғымдарды білдіруі жағынан да бірінші орында тұр. Мәселен, техникадағы-иіндібілік, ебелек, қаңғалақ; медицинадағы асқазан, өт, сілекей; өсімдіктанудағы түйін, тұқымжарнақ, гүлтабан сияқты терминдер ұғымдардың атаулары.

Жалпы лексика негізінен сөздің тура мағынасынның метафорлануы, сөз мағынасының тарылуы, кеңеюі (яғни нақтылануы) және калькалану тәсілдері арқылы терминденеді. Терминденудің бұл тәсілдері барлық терминденуші сөз таптарына қатысты болады. Сөз таптарының терминденуінің өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Ғылым мен техниканың түрлі салалаларындағы етістік терминдердің ішінде ең көп ұшырасатыны - тұйық етістік. Етістіктің бұл түрі арқылы жасалған терминдерді арнаулы салалардың барлығынан дерлік табуға болады. Мысалы, тіл білімінде жіктеу, септеу, қиысу, қабысу, матасу, меңгеру, үстеу, жалғау т.б.. Заң ғылымында - айыптау, анықтау, беттестіру, тергеу, тұтқындау т.б., геологияда - бұрғылау, қабатталу, кептелу, үгілу т.б.

Терминогияда сын есімдердің де өзіндік орны бар. Сын есімдер негізінен тіркесті терминдердің құрамында кездеседі. Мысалы, жай сөйлем, қара өлең, сары дақ, ащы ішек т.б. деген терминдердің алғашқы сыңарлары сапалық сын есімдер де, жұқпалы ауру, қалыпты қысым терминдерінің бірінші сыңарлары қатыстық сын есімдер болып табылады. Яғни, терминологияда қатыстық сын есімдер сапалық сын есімдер де тең дәрежеде қолданылады.

2 Терминологиялық принциптер

Термин шығармашылығының бағыт-бағдарын айқындау үшін ең алдымен термин жасаудың, қалыптастырудың және оларды шет тілдерінен қабылдаудың ғылыми принциптерін белгілеу үшін терминжасам тәсілдері, терминологиялық лексиканы қалыптастырудың негізгі көздері және шет тілдерінен термин қабылдаудың жолдары мен тәртібін айқындау сияқты мәселелер жан-жақты зерттелуі тиіс. Қазақ терминологиясының бұл аталған қырлары мүлде зерттелмеген дей алмаймыз. А.Байтұрсынұлынан бастап, кейінгі жылдары жарық көрген Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Біләлов сияқты ғалымдардың еңбектерінде басы ашылған жайттар аз емес.

Терминология мәселелерімен ұзақ жылдар бойы кәсіптік деңгейде айналысқан ғалымдардың бірі Г.О.Винокур «Терминдер өздігінен пайда болмайды, олар қажеттілігіне қарай ойлап табылады, «қолдан жасалады» десе, «Жалпы терминология» монографиясының авторлары «Қазіргі дәуірдің ғылыми терминологиясы- бұл жасанды қалыптастырылған лексикалық қабат»,-дейді.

Ана тілінің негізінде термин жасаудың үлгісін көрсеткен А.Байтұрсынұлы сияқты нағыз ұлттық кадрлар жойылғаннан кейін термин жасау ісі де тоқырауға ұшырайды. Соның салдарынан тіліміздегі термин қорының 70 процентінен астамын шет тілі терминдері құрайтын жағдайға жеттік.Солақай саясаттың салдарынан қалыптасқан жағдайды ұлттық тілдің мүддесіне орай түзетуге бет бұрып отырған тұста, ана тіліміз негізінде жасалған терминдерді өзіміз жатсынуымыз тіліміздің мүмкіндігін шектеуге әбден үйретілгендігімізден керек.

Терминнің жасандылығын мойындамау - ол тілдің қызметін дұрыс түсінбеу, басқаша айтқанда, тіліміздегі сөзжасам тәсілдерінің іске қосылуына кедергі жасай отырып, сол арқылы ұлттық тілдің жетілуіне, дамуына тосқауыл болу деген сөз. Керісінге, тілдің сөзжасам тәсілдерінің ашылмаған мүмкіндіктерін тауып, ұлттық тілдің баюына үлес тілші ғалымдардың сол міндеттерінің бірі болуға тиіс.

Қазақ тіл білімінде шарттылық мәселесіне көңіл аударған ғалым-академик Ә.Қайдар. Ол өзінің «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас» деген еңбегінде қазақ терминологисының принциптерінің бірі ретінде - дәстүр мен шарттылық принципін ұсынады. Ғалым индумтардың бас терісі- скальпті сылып алатын скальпельмен оның баламасы ретінде қолданылып жүрген қандауыр қызметтерінің мүлде ұқсамайтынын, ветеран терминінің баламасы ретінде қалыптасқан ардагер сөзінің бастапқы мағынасы мен қазіргі мағынасы және бүгінгі терминдік мағынасы арасындағы алшақтықты сөз ете отырып, «кез келген терминнің төркініне шұқшия қарап, тегін қазбалай берсек, оның лексикалық мағынасы арасындағы алшақтық, яғни дәтүрлік қолданыс пен шарттылық айқындала түседі, сөйтіп оның ғылыми дәлдігіне күмән келеді»,-дейді.

Терминделуші ұғымды сөзбен таңбалау кезінде жасандылықтың, шарттылықтың болатындығы сөзсіз. Бірақ, одан да жаңа ұғымды кез келген сөзбен белгілей беруге болады деген түсінік тумауға тиіс. Термин жасау барысында қаншалықты шарттылық болғанмен де тілде бұрыннан бар сөздің мағынасына сүйенуге, этимологиясына мән беруге немесе тілде бұрыннан бар ұғымдарды жаңа ұғыммен салыстыруға тура келеді.

Скальпель терминінің қазақ тіліндегі баламасы ретінде алынған қандауыр термині термин жасаудың лексика-семантикалық тәсілі арқылы жасалған. Оған осы атаулармен мағыналарының құрылымын салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Скальпель деп медицинада хирургтердің операция жасайтын ұзындығы 12-15 см кішкене пышағын айтса, жалпы қолданыста қандауыр деп «денеден қан алуға арналған үшкір кішкене пышақты» айтады.

Сөздің лексикалық мағынасы да, терминнің терминдік мағынасы да ұғымның мазмұны арқылы анықталатыны белгілі. Яғни, ұғымның мазмұнын құрайтын белгілерге сәйкес сөздің лексикалық мағынасы семантикалық белгілерге, яғни семаларға жіктеледі. Тілімізде бұрыннан бар қандауыр сөзінің скальпель терминіннің баламасы ретінде қабылдануына, яғни, қандауыр сөзінің терминденуіне осы лексемамен таңбаланушы ұғымдардың ортақ немесе ұқсас белгілері себеп болған. Ол ортақ белгілер мыналар: 1) екеуі де пышақ; 2) екеуінің де формасы шағын-кішкене; 3) екеуінің де қызметтері ұқсас-кесу немесе тесу; 4) екеуі де емдеу мақсатында емшілер немесе хирургтер пайдаланатын құрал.

Бір терминді талдауда ұғымның жетекшілік рөліне айрықша мән беріп, оны басты назарда ұстаймыз. Басқаша айтқанда, ұғымдардың белгілерін салыстыру арқылы термин сөз бен оның жасалуына негіз болған термин емес сөздің мағыналарын құрайтын ортақ семаларды анықтауға болады деп білеміз. Ал семалар ортақтығы термин сөз бен оның жасалуына негіз болған жалпы қолданыстағы сөз мағыналарының арасындағы байланысты көрсетеді.

Дәлірек айтқанда, шарттылықтың сыртында сол шарттылыққа баруға себеп болатын заңдылықтың тұратындығы олардың мағыналарын құраушы семалардың ортақтығынан анық байқалып тұр.

Қорыта айтқанда, термин шығармашылығында жасандылыққа, шарттылыққа бару кезінде сол шарттылықтың жүзеге асуына негіз болатын заңдылыққа табан тіреуге тура келеді. Басқаша айтқанда, шарттылықтың да өз заңдылығы бар. Ол заңдылық ұғымға тікелей байланысты. Кез келген арнаулы саладағы жаңа ұғымға ат қою кезінде сол ұғым бұрыннан белгілі ұғымдармен салыстырылады. Ойша салыстырылып отырған ұғымдар арасындағы қандай да бір ұқсастық (форма, қызмет, түр т.б.) бұрыннан белгілі ұғым атауының жаңа ұғымға алмасуына себеп болады. Бұрыннан белгілі ұғым атауы әр түрлі дәрежедегі өзгеріске ұшырауы да немесе бастапқы қалпын сақтауы да мүмкін. Бұрыннан белгілі ұғым атауының, яғни, лексеманың жаңа ұғымға еш өзгеріссіз көшуі-терминжасамның лексика-семартикалық жолымен жүзеге асырылса, жаңа лексеманың пайда болуы, тіркес құрамына енуі өзге тәсілдер арқылы іске асады. Сонымен жаңа ұғымға та қою кезінде міндетті түрде шарттылыққа жүгінуге тура келеді. Егер ондай шарттылықты мойындамасақ, онда жаңа термин жасау мүмкін болмаған болар еді.

Жалпыхалықтық тілдегі сөздердің терминденуі жөнінде сөз болғанда, әдетте түбір немесе туынды түбір сөздердің дайын қалпында арнаулы ұғым атауы ретінде пайдалануы айтылып жүр. Мәселен, Ө.Айтбайұлы өз еңбегінде қоғам, отан, ошақ, орта, күрес, кеш, еңбек, батыр, дәреже, бұйрық сияқты терминдерді мысалға келтіреді.автор көрсеткен терминдердің жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы жасалғандығы күмән туғызбайды. Біздің назарымызды аударып отырған терминдер келтірілген мысалдағыдан өзгешелеу. Айталық, физикалық терминологияда актиний үйірі, изотоптар үйірі, радий үйірі, немесе механизмнің қажуы, металдың қажуы, термалық қажуы деген терминдер бар. Мұндай терминдердің терминжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған терминдер қатарына жатқызылып жүргендігі белгілі. Өйткені, бұл аталған терминдер екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы туындап отыр.

Жалпы аналитикалық тәсілмен жасалған терминдердің арасында бір сыңары терминденген сөз болып келетіндері едәуір. Ондай терминдерді арнаулы салалардың кез келгенінен кездестіруге болады. Мысалы, жіктік жалғау, септік жалғау, тәуелдік жалғау т.б.

Үш сөздің тіркесуі арқылы жасалған терминдердің арасынан да бір сыңары қалыптасқан лексикалық мағынасынан өзгеше терминологиялық мағынада жұмсалатындарын кездестіруге болады. Мысалы, бір ағайынды аталық (өсімдіктану), қос тағанды фразеологизм, терминдердің құрамындағы ағайынды таған сөздерін сол қатарға қоса аламыз.

3 Терминдену және термин шығармашылығындағы шарттылық

Жалпыхалықтық тіл - терминологиялық лексиканы құраудың ішкі көзі болып табылады. Жалпы лексика мен арнаулы лексиканың арасындағы байланысты, олардың ұқсас жақтары мен өзіндік ерекшеліктерін анықтауда терминдену жолымен жасалған терминдер мен олардың туындауына негіз болған сөздердің семалық құрылысына талдау жасаудың мәні зор.