«терминтану» пӘннiң оқу-Әдiстемелiк кешенi
Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылу
жүктеу/скачать 2,19 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мақсаты
- 13-тақырып
1. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылу2. Жалпыхалықтық тіл – терминологиялық лексиканы құраудың көзі 3. Жалпыхалықтық тілдегі сөздер мен трминдердің семалық құрылысындағы өзгешеліктер Мақсаты: Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы жайында мәлімет беру. Қысқаша мазмұны: Тілде бұрыннан бар сөзді термин ретінде дайын қалпында пайдалану терминдену делінсе, оған қарама-қарсы процесс, яғни терминнің терминологиялық жүйеден тыс қолданылып жалпылық сипатқа ие болуы – бейтерминдену (детерминологизация) деп аталады. Термин өзінің терминге тән қасиеттерін өзі қатысты болатын терминологиялық өріс ішінде, ғылыми әдебиеттер мен терминологиялық сөздіктерде толық сақтай алады. Осы арнаулы ортадан тыс қолданылуы терминді елеулі өзгерістерге ұшырататып, оның бейтерминденуіне жол береді. Л.А.Морозова өз мақаласында арнаулы әдебиеттерде өзге басылымдарда кездесетін терминдерді тура мағынасында және ауыспалы мағынасында қолданылатын терминдер ешбір түсініктемесіз де немесе олардың мазмұны ашылып қоысмша түсініктеме берілу арықылы да қолданылуы мүмкін екендігін көрсетеді. Сондай-ақ, ешбір түсініктемесіз қолданылуына олардың көпшілікке кеңінен танымалдығы себеп болса, көркем әдебиетте терминдерді пайдалану арқылы сол шындық өмірді қазқалпында бейнелеуге болатынын айтады. Термин жалпы лексикалық өріс ішінде қолданылып тұрғандықтан арнаулы ұғым мейлінше қарапайымданып, жалпы тілде түсінілуге бейімделе түседі. Сондықтан да жалпы қолданыстағы терминді негізінен дәл терминдік мағынасында салалық мамандар ғана түсіне алатындығын белгілі дәрежеде мойындауға тура келеді.
А.В.Суперанская бастаған авторлар өз еңбектерінде бейтерминденудің екі сатысын көрсетеді: «1) терминнің терминдік мағынасын сақтаған сөз ретінде жалпы тілдің құрамына енуі; 2) жалпы тілде сол термин-сөздің мағынасының алмасуы негізінде (көбінесе метафоралық жолмен) тұрмыстық сөздің туындауы». Алайда жалпыға түсініктілігі жағынан да, терминдік мағыналарының сақталуы жағынан да олардың өзі де деңгейде емес екендігін байқадық. Сол себепті біз бейтерминденудің бірінші сатысына мерзімді баспасөз беттерінде, көркем шығармаларда т.б. көпшілік қолды басылымдарда кездесетін терминдердің барлығын емес сол әдебиеттерде жиі қолданылуы барысында ешбір түсініктемесіз-ақ жұртшылық терминдік мағыналы сөз ретінде түсіне алатын дәрежеге жеткен терминдерді ғана жатқызған дұрыс деп білеміз.
Терминдердің көркем әдебиетте де қолданылуы да қазақ тіл білімінде арнайы зерттеле алмай келе жатқан мәселелердің бірі. Көркем әдебиетте де терминдер негізінен терминдік мағынасын сақтаған сөз ретінде немесе ауыс мағынасында жұмсалады. Мыс., «Айыпкер Бондаренко жалаңбас, сот алдында тұрғалы бірсыпыра уақыт болды». Тек прозалық шығармаларда ғана емес, терминдерді қазақ ақындарының өлеңдерінен де кездестіруге болады: Мен-донормын Шипа болар қаным бар. Қабылдаңдар, алыңдар. Менің жылы қанымның қасиетін таныңдар. Терминдерді әр түрлі үлгідегі сөздіктерде қамтылуын салыстыру арқылы да олардың бейтерминденгендігін көруге болады. Мыс., адвокат терминіне сөздікте «сот алдында айыпкердің ісін қорғаушы заң қызметкері» деген анықтама береді, арнаулы сөздікте оған «қоғамдық кәсіби ұйым болып саналатын қорғаушылар алқасының мүшесі.Қорғаушының негізгі міндеті- азаматтар мен заңды тұлғаларға заң көмегімен көрсету. Олардың заңды мүдделерін қорғауға, сот әділдігін жүзеге асыруға, демократиялық заңдылықтың сақталуына жәрдемдеседі» деген анықтама береді. Екі анықтамада терминнің мазмұнын ашатын белгілердің біразы қамтылмаған. Осыдан келіп біз терминнің түсіндірме сөздікте қамтылуы – оның жалпы тілде кеңнен қолданылатындығының, яғни бейтерминденгендігін көрсеткіштертерінің бірі бола алады деген қорытынды жасай аламыз. Қолда бар деректерден қазақ тілінің өз материалы негізінде жасалған терминдер мен өзге тілдерден алмасқан терминдердің бейтерминдену мүмкіндіктерінің бірдей емес екендігі көрінеді. Оның себебі, кірме терминдердің тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкес өзгеріске ұшырамағандығынан әрі олардың қабылдаушы тіл үшін мотиві айқын болмайтындығынан болса керек. Ондай терминдер түрлі себептермен жалпы тілде қаншалықты жиі қолданылсы да көбінесе бейтерминденудің бірінші сатысында тұрады. Ал байырғы сөздер мен қосымшаларды пайдалану арқылы жасалған терминдер дыбысталуы жағынан да, мағынасының түсініктілігі жағынан да жаттық танытпайтындықтан жалпы қолданыстағы сөздердің қатарына тез өтіп, ауыс мағынада жұмсалуға және өзге де сөзге тән қасиеттерді иеленуге бейімділігімен ерекшеленеді. Бұл фактор терминді ұлттық негізде жасаудың маңыздылығын аңғартады. 8-тақырып: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар Дәріс жоспары: Жұрнақтардың термин жасаудағы қызметі Бейтерминдену (детерминология) туралы түсінік Бейтерминденудің жасалу жолдары Мақсаты: Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар арқылы да жасалатындығына басты назар аударту. Қысқаша мазмұны: Тіл білімінде «бір–бірімен мағыналық байланысы болмайтын әр түрлі тілдік единицалардың дыбысталуы жағынан сәйкес келуін-омонимия» деп аталатынын білеміз. Енді терминологиядағы омонимия құбылысына келер болсақ, терминдер ең алдымен жалпы қолданыстағы сөздермен омоним болады. Терминдердің жасалуына сол жалпы лексиканың өзі негіз болатындықтан ондай омонимдердің көп ұшырасатындығына таңдануға болмайды. Мәселен, жалпы қолданыстағы желкен деп «кеменің, қайықтың жүруіне көмек болу үшін маятаға керілген қалың матаны» атаса, өсімдіктануда желкен термині гүлдің «ең ірі жоғарғы күлтежапырақшасы» деген ұғымды білдіреді. А.В.Суперанская бастаған авторлардың еңбегінде ана тілінің негізінде жасалып, терминологиялық өріске енгізілу арқылы қалыптасқан терминдер жалпы қолданыстағы сөзбен омоним болады деп көрсетіледі. Кей жағдайда бұл солай болатыны рас. Мыс., өсімдіктанудағы желкен, ескек терминдері мен қайықтың ескегі мен желкені омоним екені даусыз. Алайда жалпы қолданыстағы сөз бен термин үнемі омоним бола бермеуінің мүмкін екенін байқауға болады. Мәселен, жалпы қолдасытағы тамыр сөзі (өсімдіктің жер асты бөлігі) мен өсімдіктанудағы тамыр терминін алалық. Екеуі де бір ғана өсімдік мүшесінің атауы, бір-ақ ұғымды білдіреді. Бұл екеуін омоним деуге болмайды. Көбінесе терминдердің жалпы лексикадағы сөздермен омоним болуының бір себебі – белгілі бір тілдің арнаулы лексикасы сол тілдің жалпы лексикасының негізінде жасалып қалыптасады. Сөз белгілі бір ұғымға танылып, нақты дефиницияға ие болып терминдік мағына жүктеудің нәтижесінде омоним пайда болады. Бір ғана сөз белгілі бір терминологиялық өріс ішінде термин қызметін атқарса, одан тыс жерде сөзге тән қасиеттеріне ие болып контекске байланысты түрлі мағынада қолданыла алады. Терминологиядағы омонимияның екінші бір түрі-ғылым мен техниканың немесе адам қызметінің арнаулы бір саладағы терминдермен дыбысталуы жағынан сәйкес келуі. Оларды саларалық омонимдер деуге болады. Ондай терминдердің бір тобы ана тіліндегі байырғы сөздердің негізінде жасалынбағандықтан жалпы қолданыстағы сөздермен омоним бола алмайды. Олардың қатарына төмендегідей терминдерді жатқызуға болады. Аббревиатура. 1.тіл білімінде, 2.музыкада, акцент. 1.тіл білімінде, 2.музыкада, морфология. 1.тіл білімінде, 2.геологияда, 3.өсімдіктануда, интонация. 1.тілі білімінде, 2.музыкада, субъект. 1.логикада, 2.философияда 3.заң ғылымында, эрозия.1.геологияда, 2.медицинада. Салааралық омоним болатын терминдердің енді бір тобы - тілімізде бұрыннан бар сөздердің негізінде жасалғандықтан, жеке ғылым салалардың арасында омоним болумен бірге жалпы қолданыстағы сөздермен де омоним болады. Мыс., түбір термині 1.тіл білімінде 2. математикада, т.б.
Біз бірнеше ғылым салаларындағы терминдердің омоним болатынын көрдік. Ал бір ғана ғылым саласындағы терминдер өз ішінде омоним болатынын көрсететін фактілерді ұшырата алмадық. Алайда, біздің жинақтаған материалдарымыз бірнеше ғылым саласындағытерминдермен ғана шектеліп, отырғандығын айта кетуіміз керек. А.А.Реформаторский бір ғана терминологиялық өріс ішіндегі немесе шектес өріс ішіндегі терминдердің жігін ажыратып, грамматикалық дублеттерді (вкладка-материал, вкладывание-процесс сияқты) іздестіру қажет екендігін атап айтқан еді. Омонимдер негізінен тіліміздегі сөзжасам тәсілдері арқылы жасалғандықтан, олардың жасалу жолдарына арнайы тоқталмадық. Қазіргі қазақ тіліндегі омонимдер негізгі үш түрлі тәсілмен жасалатындығы көрсетілген. Бұл заңдылық негізінен арнаулы лексикаға да тән.
Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілер Омонимия құбылысы Мақсаты: Терминдер мен омонимдердің арасындағы ұқсастық белгілерне тоқталу Қысқаша мазмұны: Жалпы қолданыстағы сөздер терминденудің барлық жолдары арқылы терминдене алады. Жалпы қолданыстағы сөз термин қатарына өткенде өзінің бастапқы лексикалық мағынасынан айрылып, мүлде жаңа ұғымды белгілеуі мүмкін.Мыс., жалпы қолданыстағы күнбез сөзі «мешіт, сарай, т.б. құрылыстардың сәнді өрнектермен әшекейленіпшаңырақ тәрізді төбесі» және «әдемілігімен көзге түсетін әшекейлі құрылыс»-деген мағыналарды білдірсе, геологиялық терминологиядағы күмбез терминіне «биіктігі жүздеген метрден мыңдаған метрге дейін жететін, көміліп қалған не қазіргі вулкан конусы» деген ұғымды білдіреді. Сондай-ақ жалпы қолданыста қалта деп «киімнің омырауына т.б. тігіліп, ұсақ-түйек зат салуға арналған бөлігін» айтса, биологияда қалта (бурса) термині «қимылдау кезінде сіңірдің сүйекке үйкелісін бәсеңдететін сіңір, бұлшық ет, тарамыс астында болатын кілегейлі қалтарыс, дорба» деген ұғымды білдіреді. Жалпы қолданыстағы күмбез, қалта сөздерінің терминденуі негізінде геология, биология терминдері жасалған. Терминденудің мұндай жағдайында жалпы қолданыстағы сөздер мен арнаулы саладағы терминдердің таңбаланушылары бөлек-бөлек, ал таңбалаушылары , яғни лексема екі ұғымға да ортақ болады. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуіне көп ретте тілде бұрыннан бар ұғым мен терминологиядағы терминделуші ұғымның қандай да ұқсастықтары себепкер болып табылады.Келтірілген мысалдардағы күмбез, қалта сөздері ұғымдардың сыртқы формаларының ұқсастықтары негзінде терминденген. Геологиядағы вулкан конусының пішіні құрылыстың төбесіне, биологиядағы кілегейлі қалтарыстың киімге т.б. қоса тігілетін қосымша бөлікке ұқсайтындығынан сөздің бастапқы мағынасы метафорлану жолымен терминге айналып, басқа-басқа ұғымдар ортақ атауға ие болған. Нәтижесінде жаңа сөз пайда болып, жүйеаралық омонимдер туындаған. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі өзге тілдердің әсерінсіз, жоғарыдағыдай бір ғана ұлттық тілдің шеңберінде де, сондай-ақ өзге бір тілдің әсерімен де жүзеге асуы мүмкін. Ондай терминдердің өзіндік өзгешелігі бар- олар бір жағынан қазақ тілінің өз сөздерінің негізінде жасалған терминдер болса, екінші жағынан өзге тілден алмасқандығы олардың семантикасы арқылы аңғарылып тұрады. Мәселен, өсімдіктанудағы гүл бөліктерін білдіретін ескек, желкен, қайықша терминдері орыс тіліндегі весло, парус, лодочка терминдерінінң негізінде семантикалық калька жолымен жасалған. Калькалаудың аудармадан басты ерекшелігі- қабылданушы тілде жаңа сөз пайда болып, олсөздің мағынасы сол жаңа сөздің мағынасымен сәйкес келедеді. Қазақ тіліндегі терминдердің елеулі бөлігі калькалаудың түрлі тәсілдері арқылы жасалған. Терминологиядағы жалпы қолданыстағы сөздердің терминделуі арқылы жасалған терминдердің енді бір бөлігінің таңбаланушылары да, таңбалаушылары да өзінің жасалуына негіз болған сөзбен сәйкес келеді. Мұндай лексикалық қабаттың әдеби тіл жүйесі мен оның терминологиялық кіші жүйесіне бірдей қызмет ететенідігі айтылып жүр. В.П Даниленко сөздің әдеби тілден терминологияға ауысу барысында өзге ұғымды белгілеудің нәтижесінде омоним туындауына сөз алмасу құбылысы десе, әдеби тілдегі сөздің терминологияға өтуі кезінде омоним пайда болмай, сөздің бір мезгілде екі жүйеге бірдей (жалпы әдеби тіл жүйесі мен оның терминологиялық кіші жүйесіне) қызмет етуін сөздің «екі жақты қызметі» деп, ондай лексикалық қабатты алғашқыдан бөлек қараудан ұсынады. Аталған құбылыстарды бір ғана терминдену процесінің жүзеге асуының екі түрлі жолы деп түсінеміз. Біріншіден, терминденуші сөз екі түрлі жағдайда да жалпы әдеби тіл мен оның терминологиялық жүйесіне бірдей қызмет етеді. Омоним туындаған жағдайда сөз екі басқа ұғымды белгілегенімен оның дыбыстық жағы, яғни лексема екі жүйеге де ортақ. Мұндағы ортақтық деңгейінің әркелкілігін олардың арасын бөлудің негізгі шарты ретінде тануға болмайды. Сонымен қатар, бұл ортақтықты екі құбылыстың басын біріктіретін басты белгі деуден де аулақпыз. Осы тұста тілдік таңбаның екі жүйеге де ортақ болуына көп жағдайда терминденуші сөз атау болған әдеби тілде бұрынан бар ұғымдардың арасында қандай да бір ұқсастықтың (форма, қызмет т.б.) болатынын да ескерген жөн. Ондай ұқсастық болмаған жағдайда, сол терминделуші ұғымға ұлттық тілде бұрынан бар сөздің атау ретінде таңдалуына ешбір мотивациялық негіз болмаған болар еді. Екіншіден, әдеби тілдегі сөз бен бір мезгілде екі жүйеге бірдей қызмет еткен жағдайда да сөз бен терминнің арасында елеулі айырмашылықтар болады. Сөз жалпы лексикалық өрістен терминологиялық өріске өткенде жаңа сапаға көшіп, терминге тән қасиеттерді иеленеді. Жалпы лексикалық өрістегі сөзге тән қасиеттерін айрылады. Мәселен, көп мағыналылық, эмоцианалды-эксперссивтік, модальдік т.б. термин қажетсіз деп саналады. Бірғана лексема арқылы көрініс беретін сөз бен терминнің мағыналық айырмашылықтарын аңғару үшін екі жүйегеде ортақ деп саналатын су, жел сөздерінің анықтамаларын салыстырып көрейік. Су деп әдеби тілде «өзен, көл т.б. тузетін түссіз, мөлдір сұйық затты» айтсақ, терминологияда су деп «сутегі оксиді, Н2О қалыпты жағдайда сутегінің оттегімен қарапайым орнықты химиялық байланысын «массасы бойынша 11,19 процент сутегі және 88,81 процент оттегі» айтады. Сондай-ақ әдеби тілде жел деп «кейде қатты, кейде баяу соғатын ауаның ағымын» айтса, ал физикалық географиясында «ауаның жоғарғы қысымды аймақтан төменгі қысымды аймаққа қарай горизонталь бағытта қозғалуын жел»,-дейді. Су және жел сөздерінің жалпы әдеби тілге де, терминологияға да ортақ бір ғана ұғымның атауы екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Алайда осы екі жүйеге де бірдей қызмет ететін сөздің келтірілген анықтамаларынан-ақ термин мен термин емес сөздің арасында едәуір айырмашылықтардың болатынын байқау қиын емес. Әдеби тілдегі сөз негізінен неғұрлым жалпылама атаулық қызмет атқарып, ұғымның сыртқы белгілерін ғана қамтыса, терминнің дефинициясы арқылы ұғымның тиісті ғылымның дамуц деңгейіне сәйкес анықталған әрі оның терминологиялық өріс ішінлегі алатын орны мен көлемін нақтылай түсетін сырт көзге аңғарыла бермейтін ішкі белгілер көрсетіледі. Сөздің бастапқы лексикалық мағынасы арқылы көрінетін белгілері мен терминденгеннен кейін оған дефиниция арқылы бекітіп берілген белгілері сәйкес келмейді. Төмендегі мысалдан да оны анық көруге болады.Мәселен, жалпы қолданыста тау деп «айналасындағы жерден едәуір көтеріңкі, биік «жерді» айтса, физикалық географияда тау термині «айналасынан оқшау, айқын байқалатын беткейі, етегі және шыңы бар, теңіз деңгейінен биіктігі кемінде 200м болатын көтеріңкі жер»,-деген ұғымды білдіреді. Терминнің мазмұны логикалық жолмен арнаулы сала үшін ең қажетті және жеткілікті белгілері айқындалған тұрақты дефинициасы арқылы ашылған. Айталық таудың биіктігі кемінде теңіз деңгейінен 200м көтеріңкі болатындығы сондай қажетті белгілердің бірі. Терминде ондай белгілер бірнешеу. Сонымен қорыта айтқанды, тіліміздегі жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуініңекі түрлі жолын көрсетуге болады.: Біріншісі-халықтың ұғымында бұрын болмаған ғылым мен техниканың, өнердің даму барысында ашылған жаңа ұғымды ұлттық тілде бұрыннан бар сөзбен белгілеу. Терминденудің мұндай жағдайында сөздің тек дыбыстық жағы алынады да, бір лексема екі жүйеде екі басқа ұғымды білдіреді. Нәтижесінде бастапқы сөзбен жаңа термин омонимдік қатар түзеді. Екіншісі - халықтың ұғымында бұрынан бар ұғымның атауымен қоса, жалпы лексикалық өрістен белгілібі терминологиялық өріске өтуі. Бұл жағдайда ғылым мен техниканың даму деңгейі мен терминологиялық жүйенің талабына сәйкес ұғым жаңа сапалық белгілерді иеленеді. Сөздің лексикалық мағынасын құрайтын, белгілерінің орнын ғылыми немесе арнаулы ұғым белгілері алмастырады. Терминденудің екі түрінің арасында елеулі өзгешеліктер бар екендігіне қарамастан екі түрлі жолмен терминденген сөз де бірдей терминдік қасиеттерді иеленіп, белгілі бір теринологиялық өріске бағынышты болады. Әдеби тілдегі сөздер қай тәсілмен терминденсе де өріс ішінде бірдей қызмет тақарып, бір деңгейде тұрады. 10-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі Дәріс жоспары: 1. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі 2. Терминнің терминологиялық өрістен тыс қолданылуы Мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жағдайы мен ерекшеліктеріне түсінік беру. Қысқаша мазмұны: Қазақ тілінің аймақтық лексикасы, оның өзіндік ерекшеліктері мен әдеби тілге қатысты тілші ғалымдар тарапынан едәуір зерттелген мәселелер деуге болады. Оған тіл білімінің диалектология саласын арнайы зерттегн С.А.Аманжолов, Ж.Д.Досқараев, Ш.Ш.Сарыбаев, Ә.Нұрмағамбетов, С.Омарбеков, О.Нақысбеков, Н.Жүнісов, Ғ.Қалиев, Т.Айдаров сияқты ғалымдардың еңбектері куә бола алады. Әдеби тілдің лексикасы мен аймақтық лексика арасындағы байланыс сияқты, ғылым мен техниканың түрлі саласына қатысты терминологиялық лексика мен аймақтық лексика арасында да байланыс бар. Алайда бұлардың соңғыларының арасындағы байланыс қазақ тіл білімінде әлі арнайы қарастырыла алмай келе жатқан мәселелердің қатарына жатады. Сондықтан оған арнайы көңіл бөлудің мәні айрықша. Қазақ терминолгиясында диалектілік лексиканың терминденуі арқылы жасалған терминдер тым жиі болмаса да кездеседі. Мәселен, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының жекелеген аудандарында қолданылатын төп сөзі биология терминдерінің қатарынан орын алған. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінде бұл сөзге «сөктен жасалған ботқа, каша, көженің қоюы» деген түсініктеме берілсе, 1988 жылы жарық көрген биология арнаулы сөздігінде төп (барда) терминіне – «малға жем ретінде пайдаланылатын спирт өндіргенде қалатын қоймалжың қалдық» деген анықтама берілген. Мұнда диалекті сөздің білдіретін ұғымы мен терминдік ұғымның ұқсастығына (қою, қоймалжың және азықтық қасиеттеріне қарай) орай термин жасалған. Сондай-ақ, диалекті сөздердің арасында жалпы қолданыстағы қазақша баламалары болмай келген сөздердің баламасы ретінде қолданылып келгендері де бар. Олар: ақжайма-простыня, орам- квартал, тұшпара-пельмени т.б. Аймақтық лексиканың терминдену деңгейі өзге лексикалық қабаттармен оның ішінде жалпы қолданыстағы сөздермен салыстырғанда онша жоғары емес. Оның ең басты себебі, көбінесе диалектизмдердің әдеби тілде баламасы болуынан деп түсінеміз. Терминдену кезінде талдауға ладымен әдеби нұсқа ілігеді. Ал жоғарыдағы диалектілерге келсек, олардың көпшілігінің әдеби тілде баламасы жоқ болып шықты. Екішіден, мұны аймақтық лексиканың терминологияны байытудың көзі ретінде танылып, оның термин шығармашылығында қажетке жаратылмай келгендігінен деп те түсінуге болады. Диалектілік лексиканың әдеби тілді байытудың бір көзі екендігін ғалымдар тарыпанан дәлелденгендігі белгілі. Сонымен қатар аймақтық лексика терминологияны байытудың да құнарлы көздерінің бірі болып табылады. Сөз болып отырған мәселені қарастыру барысында аймақтық лексиканың екі түрлі жолмен терминделетіндігі анықталды. Бірі - әдеби тіл арқылы терминдену, Яғни, бұл - белгілі бір аймақта қолданылатын сөздің әдеби тілге еніп, жалпы қолданысқа көшкеннен кейін барып терминологиялық өріске өтіп, терминдік мағынада жұмсалуы. Бұл топқа алқа, собық, қандауыр сияқты сөздер кіреді. Екіншісі - жергілікті сөздердің тікелей терминденуі. Мұндай жағдайда диалекті сөз жалпы қолданысқа көшпей-ақ бірден белгілі бір терминологиялық өріске еніп терминдер қатарынан орын алады. Топ, ұжым, үрдіс, түнек тәрізді сөздер осы екінші жолмен терминденген. 11-тақырып: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ ғалымдарының пікірлері Дәріс жоспары: 1. Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ ғалымдарының пікірлері 2. Терминдену – салааралық және жүйеаралық омоним тудырушы жұрнақтар Мақсаты: Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі жайлы қазақ ғалымдарының пікірлеріне тоқталып, өзіндік зерттеуге, салыстыруға жетелеу Қысқаша мазмұны: Терминдер қатарын толықтыратын лексикалық қабаттың бірі - кәсіби сөздер болып табылады. Кәсіби сөздердің терминдерге ұқсас жағы-екі топтағы лексика да белгілі бір кәсіппен, арнаулы саламен шектеледі.Осы ұқсастықтарына сәйкес олар бір ғана арнаулы лексиканың шеңберінде қарастырылады. Диалектолог ғалымдар Ш.Сарыбаев пен О.Нақысбеков те осы мәселе туралы сөз ете келіп, жалпыхалықтық профессионализмдерді диалектілік лексикадан, ғылыми-техникалық терминологиядан, сондай-ақ кейбір говорлардағы тұрғындар тілінде кездесіп, басқа жерлерде ұшырамайтын диалектілік сиапттағы кәсіби сөздерден ажырата біру қажеттігін айтады. Сондай-ақ оыс еңбектерінде авторлар кәсіби сөздердің өзіне тән кейбір ерекшелігін, терминдер мен диалектизмдерден айырмашылығын, ұқсас жақтарын көрсетеді. Сонымен бірге олар жалпыхалықтық сипаттағы кәсіби сөздер деп жіктеліп жүрген бұл сөздердің соңғысын тағы да іштей екіге бөледі. Әдеби тілде ешқандай баламасы жоқ, қолданылу жағынан жалпыхалықтық сипат алмай жүрген, бірақ әдеби тіл қорына өтуге тиісті сөздерді- прогрессивті диалектілік сипаттағы кәсіби сөздер, ал әдеби тілде баламасы бар, сол себепті әдеби тіл лексикасына кіре алмайтын сөздерді –регрессивті диалектілік кәсіби сөздер дейді. Орыс ғалымы М.И.Фомина кәсіби сөздердің көбінесе әдеби тілде кең тармайтындығын, яғни олардың қолданыс аясының шектеулі екендігін айта келіп, былай дейді; «Чаще всего – это разговорная речь представителей той или иной профессии. Однако нередко происходит и так называемая терминологизация профессиональных слов и выражений. В этом слусае они становятся единственным официально узаконенным наименованием». Кәсіби сөздердің терминденуге бейім тұратындығы олардың терминдерге бір табан жақындығынан, яғни терминдермен бірге арнаулы лексика құрамына кіретіндігінен. Қазақ тіліндегі кәсіби сөздер термин жасауда барынша пайдаланылып келеді деп айта алмаймыз. Оның бір себебі ретінде кәсіби лексиканың өзі терең зерттеліп, өзге лексикалық қабаттардан, оның ішінде терминдерден басты айырмашылықтары көрсетіліп, терминдасамның бір көзі ретінде таныла қоймағандығынайтуға болады. Соған қарамастан кәсіби лексика есебінен жасалған терминдерді кездестіруге болады. Мысалы, қызылша шаруашылығындағы тұқым жарнағы, тамыр-жеміс, мақта шаруашылығындағы қоза, қозапия кәсіби сөздерінің терминденуі негізінде өсімдіктану терминдері жасалған. Терминологиялық сөздікте ол терминдерге төмендегідей анықтама берілген: «қоза (гуза) - өніп келе жатқан жас мақта», «қозапия (гузопия) - жас мақтаның сабағы», тұқымжапрақ (семядоли) - ұрықтың алғашқы жапырағы, «тамыржемістілер(корнеплоды)- тамырындағы жуантықтанған етті бөлігі, тағамға пайдалануға өсірілетін өсімдіктер тобы (қызылша, сәбіз, желкөк)». 12-тақырып: Кәсіби сөздердің терминденуі Дәріс жоспары: 1. Кәсіби сөздер және терминдер Мақсаты: Кәсіби сөздердің терминдену жолдары мен термин деңгейіне көтерілуіне түсінік беру. Қысқаша мазмұны: Ұлттық ғылыми терминологияның қалыптасуын алғашқы басылымдардың, оқулықтардың, ғылыми еңбектердің жарық көріп, ғылым салаларының саралан бастауымен байланыстыра қарастыруымыз дұрыс. Алайда жазу мен алғашқы баспа өнімдері пайда болмастан көп бұрынғы кезеңдерде де халық өмірінің материалдық және рухани мәдениетінің сан түрлі салаларын, әлеуметтік- экономикалық, қоғамдық қатынастар, халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін т.б. көрсететін бай лексикалық қабаттардың болғанын, ғылыми терминологияның қалыптасуына негіз болған сол бай мұраның арнайы зерттелмей келе жатқанын тілші ғалымдар айтып жүр. Мәселен осында йпікір айтушылардың бірі түрколог ғалым К.Мұсаев. Ол «Айналысатын шаруашылықтарына орай әр түрлі тілдерде терминологияның түрлі салалары дамыған. Мысалы, эстондарда - балық шаруашылығы, әзірбайжандарда -мұнай өндіру мен оны өңдеу, қазақта - мал шаруашылығы мен халық шығармашылығы, армяндарда құрылыс және мақта шаруашылығы, бақша өсіру мен суармалы шаруашылыққа қатысты атаулары мол кездеседі. Қазақ терминологиясының 80-жылдардың ортасына дейінгі даму жайын сөз еткен еңбектерінде тілші ғалымдар Ә.Қайдаров пен Ә.Әбдірахманов саналы түрде жасалатынтерминологиялық лексиканың ең алдымен бай халықтық терминологияға негізделетін, терминологияны түзетін жалпыхалықтық көздердің тамыры тереңде жатқанын сөз қыла келіп, терминдік мәнде жұмсалатын көптеген сөздердің бізге көне түркі жазба ескерткіштерінен жеткенін айтады. Олардың қатарына көне түркі сөздігінде берілген мынандай терминдерді жатқызады: 1) туыстық атаулар: ата, әже,апа,сіңлі, келін, жиен т.б. 2) табиғат құбылыстары мен олардың байлығын көрсететін терминдер: жер, тау, тас, алтын, күміс, темір т.б. 3)қоғамдық-саяси құрылысты көрсететін терминдер: қаған, бек, тарқан, құл, күң, т.б. 4) мал шаруашылығы терминлері: ат, айғыр, тай т.б. 5) анатомиялық терминдер: бас, аяқ т.б. Сондай-ақ, ғалымдар көшпенді өмір салтын кешіп кең байтақ жерді иеленген қазақ халқының тілі мен жер бедерін және өсімдіктер дүниесін білдіретін жағрафия, өсімдік атауларына бай екендігін де өте орынды көрсеткен. Бұл тұста халықтық терминология деген ұғымның өзінің мәнін толық ашу мен оның жалпы лексикадан айырмашылығын айқындау үшін арнайы қарастырудың қажет екенін айтқан жөн. Сонда ғана халықтық терминология мен ғылыми терминологияны салыстыра зерттеп олардың ерекшелігі мен ұқсастығын өзара сабақтастығын көрсету мүмкіндігі туындайды. Қазақ әдеби тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар публицистика мен жартылай ғылыми стильдердің тууын ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастайтыны белгілі. Мәселен, зерттеуші Б.Әбілқасымов «Н.И.Ильминскийдің 1861 жылы Қазанда бастырып шығарған «Самоучитель русской грамоты для Киргизов» оқулық кітабының соңында берілген текстерді ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілерінің тұңғыш нұсқасы деп санауға болады» дей келіп, осы кезден бастап мерзімді баспасөз беттерінде ғылымның әр түрлі салалары бойынша жазылған мақалалардың, кейінірек медицина, ветеренария тақырыбына арналған жеке кітапшалардың шыққанын айтады. Ғалымның осы еңбегінен және алғашқы қазақ газеттерінің тілін зерттеуге арналған еңбегінен қазақ лексикасының терминденуін ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастауға боларлық деректерді кездестіреміз. Ғалым алғашқы қазақ газеттерінде заң ісімен байланысты бірсыпыра терминдердің қалыптасқанын, олардың көбінің кейін тілде тұрақтап қалғанын да атап көрсетеді. Ол аталған терминдердің арасындағы жаза, абақты, іс, куә, сияқтылары терминдену жолымен жасалған. І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев өз еңбектерінде «Ғылыми терминологияның элементтері Октябрь революциясына дейін болғаны сөзсіз... Орыс мәдениеті белгілі ұғымдардың қазақ тіліне қазақтың ХІХ ғасырдағы ағартушылары біраз енгізген болатын» десе, тілші ғалым Р.Сыздықова Абайдың «Қарасөздері» мен мерзімді баспасөз тілі және көпшілік-ғылыми үлгілер қазақ тілінде дерексіз есімдердің молаюына бірден-бір сеьеп болғанын айта келіп, Абайдың бір өзі -лық жұрнағының көмегімен ынтықтық, арлылық, масқаралық, қырмызылық, жылылық т.б. сияқты жаңа атауларды ұсынғанын, бұлардың бірқатарымен белгілі бір терминдік мәнде жұмсалмайтын дейді. Мұның бәрі қазақ тілінде термин жасаудың ХІХғ. Екінші жартысынан басталғындығын көрсетеді. Жалпы, термин шығармашылығының, оның ішінде қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңі деуіміздің де өзіндік себептері бар. Сөз болып отырған аралықта термин жасау процесінің өзіне тән ерекшеліктері арқылы түсіндіруге болады. Ең алдымен бұл мерзім ішінде түрлі ғылым салалары бойынша жекелеген терминдердің жасала бастағанына қарамастан, салалық және жалпы терминдер жүйесінің қалыптасуына әлі біршама ертерек еді. Терминдер жүйесі қалыптасуы үшін-ғылым мен техниканың дербес салалалары өз алдына дамып, ұғымдар жүйесінің жасалуы қажет. Бұл кезеңде қазақ халқының тарихында орны айрықша Абай, Шоқан, Ыбырай сынды ұлы тұлғалардың өмір сүріп, ұлт мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосқандығына қарамастан, ғылымның сан саласын дамытып ғылыми терминологияны жасайтын ұлттық кадрлар шоғыры өсіп жетіле қоймап еді. Сөз болып отырған мерзімде жасалған терминдердің көпшілігі арнаулы ұғымды сипаттау, түсіндіру жолымен жасалып ( тамақ асырау-существование, мал бағу-скотоводство) ғылыми терминге қойылатын талаптарға толық жауап бермей жатса да өз уақытының сұранысын өтеуге жарады. Жалпы қолдаыстағы сөздердің де терминдік мағынада жұмсала бастауы осы кезеңге тән ерекшелік. Сонымен ХІХғ. екінші жартысы мен 1910 жылға дейінгі мерзімді қамтитын қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңінің қоғам дамуының сол кездегі деңгейіне сәйкес, осындай өзіндік өзгешеліктері болды. Бұл кезеңде ғылым-білім кеңінен насихатталып, ғылым тілінің, ғылыми терминологияның қалыптасуына алғы шарттар жасалды. ХХ ғасырдың бас кезі қазақ терминологиясының қалыптасуындағы айрықша кезең болып табылады. Бұл кезең 1910-1930 жылдар аралығын қамтиды. Өйткені, дәл осы мерзім аралығында қазақтың білікті ұлттық кадрлары қалыптасып, білім беру мен ғылымды ұлт тілінде дамытудың негізі берік қаланған.Аталған уақыт ішінде ғылымның әр түрлі салалары бойынша жазылған А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердіұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Күдерин, М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, С.Қожанұлы, Е.Омарұлы,Т.Шононов, Н.Төреқұлов, Қ.Жәленов сияқты қазақ зиялыларының еңбектері жарық көрді. Ғылымның көптеген салалары бойынша қазақ тілінде төл оқулықтардың жазылуы және өзге тілдерден аударылуы салалық терминологияның қалыптасуына жол ашты. Сол кезеңде термин жасаудың белгілі бір орныққан дәстүрі, басшылыққа алатын тұрақты принциптері болмағандықтан, ондай күрделі міндеттерді атқару ісі қазақ оқымыстыларының өздеріне жүктелді. Мұндай зор міндетті атқаруда қазақ оқырмандарының арасында А.Байтұрсынұлының орны айрықша болды. Ол жүздеген тіл, әдебиет және жалпы мәдентке қатысты терминдерді жасап, оларды қолданысқа енгізе отырып, өз замандастарына ана тілінде термин жасаудың үлгісін көрсете білді. Ұлы жазушымыз М.Әуезов сөзімен айтқанда, өзі өмір сүрген дәуірде қазақ халқының «рухани көсемі» атанған дара тұлғаның термин шығармашығындағы ісі өзгелерге де өнеге бола отырып, ғасыр басындағы бүкіл термин жасау просінің бағытын белгілеуге негіз болды десек артық айтқандық болмайды. А.Байтұрсынұлының қаламынан туған тіл, әдебиет терминдері сөзжасамның түрлі тәсілдерін пайдалану арқылы жасалған. А.Байтұрсынұлы метафорлау тәсілімен жасаған терминдердің арасынан шақ, рай, шырай дерексіз ұғымдардың атауларын да кездестіруге болады. Жалпы ғалымның термин шығармашылығындағы қарастырып отырған тәсілін пайдалану арқылы туындаған терминдердің іштей екіге жіктеуге болады: Олардың бір тобы- жалпы қолданыстағы сөздердің мағынасын метафорлау жолымен, екінші - сөз мағынасын нақтылау арқылы терминдік мағына жүктеу жолымен жасалған. Сөз болып отырған кезеңде жарық көрген еңбектердің бірі-қазақтан шыққан тұңғыш биолог-ғалым Жұмақан Күдериннің «Өсімдіктану» оқулығы. Ол 1927 жылы араб әрпімен Москвада басылған, 1930 жылы латын әрпімен Қызылорда қаласында басылған. 1992 жылы қазіргі жазумен «Рауан» баспасынан шықты. Аталған еңбектің жарыққа шығуына 70 жылдан уақыт өтсе де бұл еңбектің бүгінгі күннің жоғарғы дәрежелі биолог ғалымдары тарапынан жоғары бағаланады. Ж.Күдериннің 1927 жылы жарық көрген «Өсімдіктану» оқулығында 300-ге жуық қазақ тілінде жасалған терминдер мен көптеген қазақша өсімдік атаулары кездеседі. Бұл оқулықтағы терминдердің барлығы дерлік сөз болып отырған кезеңдегі зиялыларының термин шығармашылығында ұстаған принциптеріне сәйкес жасалғандығының көрінісі. Мысалы, аналық, аталық, түйіршік, аналықтың мойны т.б.терминдер жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы жаслаған. Ғалым жасаған сондай терминдерінің бірі-тегеурін. Орыс тіліндегі «Шпорец» немесе «шпорец цветка» терминдерінің қазақша баламасы ретінде алынған бұл термин жалпы қолданыстағы сөздің терминденуі арқылы жасалған. Түсіндірме сөздікте тегеурін сөзінің екі түрлі мағынасы берілген: «екпін, қарқын, пәрмен: қайрат, күш», және «қыран құстың алдыңғы үш тырнағына қарсы біткен артқы жалғыз тырнағы». Арнаулы сөздікте бұл терминге «жабық тұқымды өсімдік гүліндегі шірне жинақталатын күлтежапырақшалар қуысы» деген анқтама берілген. Ал Ж.Күдерин өз еңбегінде арнаулы ұғымды былайша түсіндіреді: «кейбір өсімдіктердің желегінің төменгі жағы шиыршықталып шығып тұрады. Жалғыз сияқты болып тұрғаннан кейін оны тегеурін дейді. Тегеурін тура тостағанша шешекте де, солпы тостағанша шешекте де болады». Тегеурін сөзінің лексикалық мағынасы мен тегеурін терминінің терминологиялық мағынасын түсіндіретін анықтамаларын салыстырып қарасақ, жалпы қолданыстағы сөздің метафорлану жолымен терминдендегенін байқау қиын емес. Бір ғана лексемамен әр түрлі ұғымдардың таңбалануына, басқаша айтқанда, бір ұғым атауының екінші ұғым атауына алмасуына осы ұғымдардың сыртқы ұқсастықтары негіз болған. Яғни өсімдіктану термині жалпы қолданыстағы тегеурін сөзінің түсіндірме берілген екінші мағынасының метафорлануы арқылы туындаған. Жалпы Ж.Күдериннің оқулығында кездесетін терминдердің бестен біріне жуығы жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы жасалған. Жалпы қазақ тілінің ғылым саласындағы функциялық стильдік қызметін атқаруға бейімдеу мен тілді термин жасау ісіне қосу, яғни термин шығармашылығында пайдалану арқылы ұлттық ғылыми терминологияны қалыптастыруда отызыншы жылдарға дейін жарық көрген оқулықтардың орны айрықша болғанын атап айтпасқа болмайды. Оқулықтармен қатар сөз болып отырған кезеңде қазақ тілінде «Айқап» (1911-1915), «Жаңа мектеп» (1925-1933) журналдары мен «Қазақ» газетінің (1913-1918) шығып тұрғаны жұртшылыққа аян. ХХ ғасырдың бас кезінен бастап 30-жылдарға дейінгі аралықтағы ғылым тілінің, ғылыми терминологияның дамуы мен қалыптасуына байланысты осы кезеңді арнайы зерттеген С.М.Исаев, Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов, Р.Барлыбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінен мол мәлімет алуға болады. Осы кезеңде жарық көрген басылымдардың материалдары негізінде бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды. Сөйтіп ХХ ғ. 10-жылдарынан бастап, ғылымның түрлі салалары бойынша қазақ тілінде оқулықтар жазылып, қазақ баспасөзінің ел арасына ғылым-білімді кеңінен насихаттауы - ғылыми терминологияның қалыптасуына негіз болды. 13-тақырып: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары Дәріс жоспары: 1. Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары 2. Аймақтық лексиканың ерекшелігі Мақсаты: Қазақ терминологиясында кәсіби сөздердің терминдену жолдары жөнінде мәлімет беру. Қысқаша мазмұны: Қазақ тілі білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы сөз қозғағанда, ұлағат алар ғұламаларыңыздың қатарына кіретін ұлтымыздың ең ардақты ұлдарының бірі - Ахмет Байтұрсынұлының есімін атамай өте алмаймыз. Оның себебі - ұлттық ғылыми терминологияны қалыптастырудың ғалым еңбектерінен басталатындығында. Ең алдымен А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің терминологиясын жасаушы. Кез келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол ғылым саласында қолданылатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл білімінің негізін салушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған. А.Байтұрсынұлының 1912 жылы Орынборда жарық көрген «Оқу құралында» өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дәйекші, жіңішкелік белгісі, хәріп сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914-1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып тұрған «Тіл-құрал» оқулықтарында әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданыла беруге тиісі зат есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, қосымша, жалғау сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні белгілі. Мұнда ең басты айтатын нәрсе - А.Байтұрсынұлы бір топ терминдерді ғана емес, бүкіл бір ғылым саласындағы арнаулы ұғымдарды атаулар жиынтығын, дәлірек айтқанда, терминдер жүйесін жасаған. А.Байтұрсынұлы қазақ тіл білімі ғана емес, әдебиеттану ғылымның да негізін қалаушы екендігі мойындалған шындық. 1923 жылы ғалымның мерейтойына арналған мақаласында М.Әуезов «Жаңа өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды» - деген болса, әдебиетші ғалым Р.Нұрғалиев оның «Әдебиет танытқышы» туралы айта келіп, «…қазақтың ұлттық әдебиеттанудың ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп түгел осы кітапта қалыптастырылған», - деп әділ көрсетеді. Сонымен екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған ғалым осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын жасаған. Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән дефинициясын да берген. Ол дегеніміз- ғылыми ұғымның өзіне тән белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген сөз. Мысалы, «Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлеңі дейтіні шумақ шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз- өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз - өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады». Бұл мысалдан байқайтынымыз, ғалым біріншіден, өлеңнің құрылым-құрылысын; екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік өзгешіліктерін, басты белгісін, іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген. Яғни, әрбір ұғымның мазмұны мен көлемін анықтаған; үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын жасаған; төртіншіден, терминдердің жүйелілік ерекшелігін ескере отырп, жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған сөздерді термин ретінде пайдаланған; бесіншіден, ғылыми ұғымдардың арасындағы жүйелілік-құрылымдық байланысты көрсеткен. Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлы қазақ тілін оқыту әдістемесінің де негізін қалаушы ретінде бұл салаға қатысты көптеген терминдерді жасаған. Олардың қатарына әдіс, әдісқой, сауаттау, жалпылау әдісі т.б. жатқызуға болады. Бұлармен қоса А.Байтұрсынұлының тарих, этнографиясы мәселелерімен де шұғылданғанын Ахметтанушы ғалымдар айтып жүр. М.Әуезов 1923 жылы ғалымның «Мәдениет тарихы» атты кітап жазып бітіргенін айтқан болатын. Енді бір айрықша атап өтуді қажет ететін мәселе - ғалымның терминжасам тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі. Яғни төртіншіден, А.Байтұрсынұлы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды өз тәжірибемінде тұңғыш рет кеңінен пайдаланған ғалым. А.Байтұрсынұлының сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар ол тәсілдерді термин жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігін оның қадамынан туындаған жүздеген терминдері дәлелдейді. Мәселен, ғалымның жұрнақ, жалғау, буын, тармақ, мүше, осылар сияқты терминдері семантикалық тәсілмен жақша, сызықша, көсемше есімше, сияқты терминдері морфологиялық тәсілмен, дауыссыз дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс сияқтылары синтаксистік тәсілмен жасалған. Бұл терминдердің кейбіреулері орыс тіліндегі терминдерді калькалау арқылы жасалғандығы аңғарылып тұрады. Бұдан ғалымның калька тәсілін де ұтымды пайдаланғанын да көруге болады. Ғалым еңбектерінен қимыл атау формасымен келетін аңдау, ауыстыру, әсірелеу, байымдау, шендестіру сияқты терминдерді кездестіруге болады. А.Байтұрсынұлы жасаған терминдерінің түгелге жуық сәтті шығуының сыры- оның нағыз терминолог ретінде терминге лексикология тұрғысынан да, концептология тұрғысынан да қарай білуінде жатса керек. Кезінде А.Байтұрсынұлы пуристік бағыт ұстады деп, ол жасаған терминдердің біразы қолданыстан шеттетілгені белгілі.Ол терминдердің арасында қайтадан қажетімізге жарайтындары аз емес. Әдебиетші ғалым Р.Нұрғалиев Ахаңның еңбегіне жазған алғысөзінде : « сан алуын фольклорлық шығармаларды топтап саралауға мүмкіндік беретін суықтама, зауықтама, сарындама, салттама, ғұрыптама, қалыптама деген терминдер қазіргі ұғымымызға өзі сұранып тұр», - дейді. Бесіншіден, А.Байтұрсынұлы жекелеген ғылым салаларының ғана емес, бүкіл қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей әсер еткен айрықша тұлға.А.Байтұрсынұлынан кейін әр түрлі ғылым салалары бойынша еңбектер жазған қазақ зиялыларының жасаған терминдері дәлелбола алады. Оны мына кесте арқылы көрсетуге болады. А.Байтұрсынұлы С.Қожанұлы Ж.Күдерин «Тіл құрал» «Есеп тану «Өсімдіктану» Орынбор, 1914, құралы», Москва,1927 1915 Ташкент 1924 Сызықша, есімше, Жақша Сабақша,тұқымша, көсемше қайықша т.б Сұраулық, етістік, Құралғыштық, тұқымдық, аналық, Жалғаулық, есімдік барабарлық, аталық, Бөлінгіштік Бастауыш, баяндауыш, Анықтауыш, толықтауыш т.б Өлшеуіш қаптауыш Оралым айырым, алым бітім Бөлім
Алтыншыдан, А.Байтұрсынұлы ХХ ғасырдың басындағы қазақ терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-бағдарын айқындаушы, яғни қазақ терминологиясының тұңғыш ғылыми принциптерін жасаушы. 1924 жылдың маусым айында Орынборда «Қазақ ғылыми қайраткерлерінің І съезі» болып, онда терминологияны қалыптастырудың принциптері бекітілгені мәлім. Араға екі жылдай уақыт салып, 1926 жылы Бакуде өткен «Түрікшілердің І-ші құрылтайында» жасаған баяндамасында А.Байтұрсынұлы қатынасушыларға осы принциптерді таныстыра отырып және өзге түркілердің де ғылыми терминологияны басшылыққа алса дұрыс болатындығын айта келіп, өз ойын былай деп түйіндейді: «Этим путем каждый из нас, разгрузив свой язык от балласта чужим слов и ичистив его от засоренности влиянием чужого языка, сделали бы доступным произведением своей печати и сваоей народной массе и другим тюркским народностям». Орыстың ғылым тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар бірауыздан энциклопедист - ғалым М.В.Ломоносовты - «орыс ғылыми терминологиясының атасы» дейтін болса, Қазақстан ғылымының тарихындағы ондай орынды ұлтымыздың бағына туған перзенті, аса дарынды ғалым А.Байтұрсынұлы иеленіп тұр. 14-тақырып: Аймақтық лексиканың терминденуі Дәріс жоспары: 1. Аймақтық лексиканың терминденуі 2. Бейтерминдену жайлы орыс ғалымарының пікірлері Мақсаты: Аймақтық лексиканың терминденуі туралы түсінік беру. жүктеу/скачать 2,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|