Қысқа танапты ауыспалы егіс тізбектеріне байланысты топырақтағы қарашірінді құрамының өзгеруі

Ауыспалы егістікті қолдануда, әртүрлі дақылдардың топырақтан алған қоректік заттарын кері қайтару қабілеті бірдей болмайды. Мақта қозасын өсіргенде топырақтан алынған қоректік элементтер кері қайтарылмайды, олар жалпы мақта қоза-өсімдігімен, шитті мақтамен өндіріс орындарына кетіп отырады. Осы жағдайларды, яғни қажетті қоректік элементтер тапшылығын, минералдық және органикалық тыңайтқыштарды қолдану арқылы ғана толтыра аламыз. Ал жоңышқа, соя сияқты дақылдарды өсіргенде топыраққа, осы дақылдардың тамырларында шоғырланған түйнек бактериялары арқасында, биологиялық қоректік заттар топыраққа қайта оралады. Сондықтан осы сияқты дақылдарды өзара алмастырып егіп отыру тиімді болатыны сөзсіз.

Сурет 6 - Топырақтың 0-20 см қабатындағы қарашірінді

құрамының өзгеруі

Жалпы атқарылған ауыспалы егіс тізбектерін 2009-201 жылдары, яғни бір ротация бойынша қорытындысында, бастапқы ротация басындағы вегетация кезегінің басында, топырақтың 0-20 см терең қабатындағы қарашірінді мөлшері, мақтаның бірегей егісінде 0,768% көрсеткіште болса, ротация соңында монодақылды алқапта, бұл көрсеткіш орнықты дәрежеден төмендейді, яғни 0,738%, себебі бұл бақылаулы нұсқадағы топырақтағы қарашірінді мөлшерінің төмендеуі, мақта қозасы бір жерде қайта-қайта өсірілуі нәтижесінде, топырақтың құнарлылығы орнықты дәрежеден төмендеп отырады.

Ауыспалы егістің 2 жыл жоңышқа : 1 жыл мақта тұратын тізбегінде, топырақтың құнарлылығы ротация басында, яғни 0-20 см қабатта – 0,809 болса, ротация соңында – 0,863% көрсеткішке өзгереді, бұл тізбектегі топырақ құнарлылығының артуы, жоңышқа дақылының екі жылғы тұрағы топырақтың агрохимиялық қасиетіне едеуір оңтайлы қарқындылық танытатыны байқалады.

Ал (1:1:1) - 1 жыл мақта, күзде үстіне бидай егу, агромелиоративті алқаптан тұратын бидайдың 1 жыл тұрағы + 1 жыл мақта тұратын тізбекте, ротация басындаға топырақтың 0-20 см қабатта – 0,755% болса, ротация соңында қарай бұл көрсеткіш 0,776 пайызға өзгереді.

Бұршақ тұқымдас дақылдар, яғни 1 жыл үрмебұршақ : 2 жыл мақта қозасынан тұратын тізбекте, топырақтың терең 0-20 см қабатында ротация басында орташа есеппен 0,788% болса, ротация соңында бұл көрсеткіш топырақтың терең 0-20 см қабатында орташа есеппен 0,818 жоғары көрсеткіште орын алғаны байқалады, ал тағы да бұршақ тұқымдас дақылдар, яғни 1 жыл қытайбұршақ : 2 жыл мақта қозасынан тұратын тізбекте топырақтың терең 0-20 см қабатында орташа есеппен ротация басында 0,792 пайыз көлем көрсеткішінде болса, жалпы ротация соңында бұл көрсеткіш тәжірибе жүзінде топырақтың терең 0-20 см қабатында орташа есеппен 0,831 пайыз болып, топырақтың құнарылылығы едеуір артады (кесте 1, сурет 6). .

Кесте 1 - Қысқа танапты ауыспалы егіс тізбектерінің қарашірінді құрамына әсері, %

Қорытындылап айтқанда жоңышқаның 2 жылдық тұрағы, бұршақ тұқымдас дақылдар және агромелиоративті іс-шаралар жиынтығы топырақтың жыртылатын қабатындағы топырақ құнарлылығына оңтайлы әсер етеді.

Осы аталған тізбектің мақсаты біріншіден, жердің мелиоративтік жағдайларын жақсарту. Бұл үшін оңтүстіктің қарашірінді құрамы төмен топырақтағы жүргізіліетін ауыспалы егістіккке жоңышқа дақылын өсіріудің маңызы өте айрықша. Кезінде мақта өсірілетін шаруашылықтарда мақтаға егістіктің 70%-ын, ал қалған 30%-ы жоңышқаға ажыратылатын еді. Жоңышқаның қалың өсуі және жапырақтарының мол болуы арқасында топырақтың қызып кетуін тоқтатып, соның есебінен тұздалған жер асты суларының жоғары қабаттарға көтеріліп булануына тосқауыл болатын бірден бір өсімдік, ол жұмыс істеуін тоқтатқан тік дренаждардың да рөлін атқарады.

Ауыспалы егіс тізбектеріне алғы дақыл ретінде бұршақ тұқымдас дақылдарды енгізіп, кейінгі жылғы өсірілетін мақта қозасына минералды тыңайтқыштардың үйлесімді мөлшерін қолданып, оны түбегейлі айқындау мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Осы ғылыми-зерттеу жұмыстарындағы ауыспалы егістердің су жетіспеушілік пен қолайсыз су-тұз жүйесі жағдайында шитті мақтаны тұрақты өндіруді қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ топырақтың құнарлылығын орнықтыру мақсатында, осы қысқа танапты мақталық-жоңышқалық ауыспалы егіс тізбектері зерттеліп келді, яғни 2:1 тізбегі -2 жыл жоңышқа+1 жыл мақта.

Ауыспалы егіс тізбегінде жалпы жоңышқаның екі жылдағы жалпы өнімділігі орташа есеппен гектарына 200,7 центнерден құрғақ шөп алынды. Жоңышқаның екі жылғы тұрағынан кейін мақтаны бірінші жыл өсіргенде, яғни 2 жыл жоңышқа және бір жыл мақтадан тұратын тізбектегі (2:1) нәтижелерге сүйенсек, мақта өнімділгі гектарына шаққанда 34,1 центнерге жетіп, бірегей егіспен салыстырғанда 11 центнерге өнім артып отырады (кесте 2).

Мақта өсірілетін аймақтардағы жерлерге мақта қозасы өнімі жиналғаннан кейін бидай егіп, келесі жылы бидай өнімінен кейін агромелиоративтік іс-шаралар жүргізіп, топырақты құнарлылығын арттыру мақсатында, ауыспалы егіс тізбектеріндегі, 1 жыл мақта, күзде үстіне бидай егу+1 жыл бидай + 1жыл мақтадан тұратын ауыспалы егіс алқабында, бірінші жылы мақта қозасы өнімі жиналғаннан кейін, жерді жыртпай, қопсыту іс-шаралары жүргізіліп кейін мақта қозасы үстіне бүркемелеп бидай дақылы себуге мүмкіндіктер туады.
Кесте 2 – Ауыспалы егіс тізбектеріндегі мақта қозасының өсіп-даму мен өнімділігі

Бидай дақылының жалпы өнімділігі гектарына шаққанда 38,2 центнер көлемінде алынды. Бидай дақылы өнімі жиналғаннан кейін P₆₀ мөлшерде фосфор таңайтқышы ендіріліп жерді 40 см-ге терең жыртылып пар ретінде іс-шаралармен жүргізіледі.

Ал бұршақ тұқымдас дақылдардан тұратын (1:2) - 1 жыл үрмебұршақ + 2 жыл мақта өсірілетін тізбек бойынша, мақта қозасының жалпы екі жылында минералды тыңайтқыштарды N₁₂₀P₆₀ мөлшерде қолданғанда жалпы өнімділік орташа есеппен гектарына шаққанда, бірінші жылы 31,8 ц/га екінші жылы 31,6 центнерден мақта шикізаты өнімі алынды, мақта қозасының бірегей егісімен салыстырмалы түрде үстеме пайда 8,7-8,5 центнерге тура келеді.

Осындай ауыспалы бұршақ тұқымдас дақылдардан тұратын (1:2) - 1 жыл қытайбұршақ + 2 жыл мақта өсірілетін алқаптарды, қытайбұршақ дақылынан кейінгі өсірілген мақта қозасы топырағына минералды тыңайтқыштарды N₁₂₀P₆₀ мөлшерде қолданғанда, мақта қозансының бірінші жыл өсіргенде, өнімділік 32,6 ц/га, ал екінші жылында жалпы өнімділік орташа есеппен гектарына шаққанда 32,3 центнерден мақта шикізаты өнімі алынып, мақта қозасының бірегей егісімен салыстырғанда гектарынан орташа есеппен 9,3 центнерге дейін үстеме өнім алуға қол жеткізіледі.

Сонымен бірге, ауыспалы егіс тізбектеріне минералды тыңайтқыштарды үйлесімді қолданғанда, әсіресе мақта қозасы өнімділігіне өте үлкен әсер ететіні ғылыми жұмыстар нәтижесі айқындайды.

Жердің құнарлығын арттыру, оны әртүрлі эррозиядан қорғау бүгінгі күннің басты талабы.

Еліміздегі агроөнеркәсіптік кешенді және ауыл шаруашылығы айналымынан шыққан жерлерді өз уақытында құнарлығын қалпына келтіріп, айналымға қоссақ, алынатын өнім түсімі көбейеді және ұлттық экономикамыздың тұрақтылығына қол жеткіземіз. Бұл мәселе, жері құнарлылығы төмендеген Оңтүстік Қазақстан облысында күрделі жағдайда қалып отыр. Себебі, жылдан-жылға пайдаланылып жүрген ауыл шаруашылық жерлерінің айналымнан шыққан аудандары өсуде, ал егістік жерлердің түсімі төмендеп бара жатыр. Қазір Оңтүстік Қазақстан облысында мақта егісінің түсімі соңғы жылдары 20-22 центнерге айналған. Оңтүстік Қазақстан облысында егістік жерлердің құнарлығын арттыру шаралары өте төменгі деңгейде және жылдар өткен сайын ауданы кемімей отыр. Егіс алаңдарының ұтымды құрылымын әзірлеу кезінде, егістіктің ең жақсы алаңдарын ең бағалы, экономикалық жағынан тиімді дақылдарға бөлу қажет.

Сондықтан да ауыспалы егіс тізбектеріне алғы дақыл ретінде бұршақ тұқымдас дақылдарды енгізіп, кейінгі жылғы өсірілетін мақта қозасына минералды тыңайтқыштардың үйлесімді мөлшерін қолданғанда, топырақ құнарлылығына оңтайлы әсер етіп, мақта қозасының өнімділігі артатынына, сутапшылығы және әртүрлі сортаңданған ашық сұртопырақта, қысқа танапты ауысалы егіс тізбектерінің қарқындылығы үлкен маңыздылық танытады.

Алынған мәліметтер бойынша, бірегей егіс тізбектегі бақылау нұсқасында әр гектарына шаққанда 80333,3 теңге шығын шығып орташа есеппен гектарынан 24,4 центнерден айналды.

Үш жылдық зерттеулердегі есеп бойынша 2:1 – 2 жыл жоңышқа:1 жыл мақта тұратын нұсқадағы мақта егістігінен жоғары өнім алынды, яғни гектарынан 34,1 центнер өнім алынып, таза пайда 243000 тенгені құрады.

Зерттеулердің нәтижесі бойынша, жоғары таза табыстың мөлшері ауыспалы егіс тізбектеріндегі фасоль-бұршақ тұқымдас дақылдардан кейінгі егілген мақта қозасының 1-ші және 2-ші жылғы өнімді алу үшін кеткен қаржы 98000 теңгені құрады, таза табыстың көлемі салыстырмалы түрде 223180-218800 теңгені құрап отыр.

Қытайбұршақ дақылынан кейінгі егілген мақта қозасының 1-ші және 2-ші жылдары өнімділікте, кеткен қаржы 98000 тенгені құрап, таза табыстың көлемі салыстырмалы түрде 231260-225500 тенгенің арасында ауытқыды.

Қысқа танапты ауыспалы егіс тізбектері, Оңтүстік Қазақстан облысының мақта егістіктерінде қолданылуға тиімділік танытады.

2. Мақта шаруашылығындағы агроқұрылымдарға (фермерлік және өндірістік кооперативтер), мақта қозасын монодақыл етіп, қайта-қайта бір жерде өсіру, топырақ құнарлылығы мен өнімділікті төмендететінін тәжірибе нәтижелеріне сүйене мәлімдейміз.

3. Көп жылдық ғылыми нәтижелерге сүйенен отырып, шаруа қожалықтарына топырақ құнарлылылығын арттыратын және өнімділікті жоғарылатытын бұршақ тұқымдас және дәнді-дақылдардан тұратын қысқа танапты ауыспалы егіс тізбектерін ұсынамыз:

- (1:2) 1 жыл қытайбұршақ : 2 жыл мақтамақтаның үлес салмағы 66,6%, мақта қозасына үйлесімді гектарына N₁₂₀P₆₀ мөлшерде тыңайтқыштарды қолданғанда, мақта қозасы өнімділігін бірегей егіспен салыстырмалы түрде 8,05 центнерге арттырады;

Жерді тегістеу