Тілдердің топтастырылуы (таптастырылуы)

 Адамзат тілінің шығуы-алғашқы адамдардың пайда болуымен байланысты. Тілдің шығуы туралы сөз еткенде, ең алдымен, екі түрлі мәселені бір-бірінен ажыратып алу керек. Бірі – жалпы адамзат тілінің шығуы, екіншісі – жеке, нақты тілдердің шығуы. Әрине жеке тілдердің пайда болуы кейінгі дәуірлердің үлесіне жатады. Бұл мәселе ең алдымен антикалық тіл білімінде қойылған болатын. Онда тіл «табиғи» және «жасанды» құбылыс деген екі қарама-қарсы көзқарас болғаны мәлім. Кейін бұл екі бағыт ортағасырлық, Қайта өркендеу, ағарту дәуіріне дейін шешімін таппай келді. XVIII ғ. бастап ғылыми-философиялық  тұрғыда қарастырыла бастады. (Ж.Ж. Руссо, И.Г. Гаман, И. Гердер). Осы саладағы зерттеулердің нәтижесінде В. Фон Гумбольдттың әйгілі тұжырымдамасы дүниеге келді. Гумбольдт тілдің пайда болуын «адамзаттың ішкі қажеттілігінен туындайды. Ол адамдар арасында тек байланыс құралы ғана емес, адамдардың табиғатына тән және олардың рухани күштерінің дамуы мен дүниетанымдарын жасау үшін қажет...» деген.Тілдің шығуы туралы теориялар: дыбысқа еліктеу, эмоционалды теория, одағай теориясы, марксистік теория,қоғамдық шарттасу теориясы, моногенез. Бұл теориялардың барлығы қате теориялар. 90-жылдарға дейін тілдің шығуының ғылыми тоериясын марксистік тоерия деп келдік. Қазірде бұл теория тек еңбек пен сананың байланысын көрсете білді. Араласу өндіріс дамуының қажетті салдары деп қабылданған.

Моногенез теориясы-тілдің шығуын, әртүрлі діни әңгімелер, аңыз, ертегілер арқылы зерттейді. Аңыздар да тілдің бір ортадан шыққан жоққа шығармайды. Тілдің бір ортадан тарауы, қандай да болмасын бір негізгі себептен ой мен тілдің пайда болғаны ақиқат екені ғана сөзсіз.

    Тіл қоғамда пайда болған. Рудың, тайпаның, халықтың, ұлттың пайда болуына қарай, тілді рулық, тайпалық, халықтық, ұлттық болады. Бұлар бірінен бірі туып отыратын категория.Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар ру болып біріккен. Олардың тілдері рулық болған, кейін рулық құрылыс ыдырап,  территориялық, мемлекеттер пайда болған, яғни халықтық тіл де пайда болады.. Феодализмнен капитализмге көшу барысында ұлт пайда  болып, халықтық тіл ұлт тіліне айналады.

     Тілдің дамуы туралы Н.Я.Маррдың-сатылық даму теориясы, ағайынды Шлегельдер мен Гумбольдтың ұстанған бағыты – тілдің өткен дәуірін- классикалық дәуір, тілдің гүлденіп дамыған дәуірі, ал бергі дәуірлер – тілдің азу, бүліну дәуірлері деп есептеген. Август Шлейхер тіл дамуының өсімдік пен хайуанаттардың өсіп дамуынан айырмашылығы жоқ деп есептейді. Бұлардың барлығы қате көзқарастар. Н.Я. Маррдың сатылық даму теориясы тілдің дамуын әр түрлі сатысы бар және ол сатылардың әрқайсысы белгілі бір қоғамдық формацияға (феодалдық, капиталистік) сай келеді деп есептеді.

      Тілдің сыртқы факторлардың әсері арқылы дамуын-жалпы заңдарға жатқызамыз. Тіл дамуының жеке заңдары тіл білімінің құрылыс мен салаларының заңдылықтарына байланысты. Тіл дамуының жеке заңдары тіл білімінің барлық саласында кездеседі.

Жас грамматикалық көзқарас (младограмматизм) XIX ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап қалыптасты. Алғаш Германияда туғанымен, көп ұзамай оған тілектес, пікірлестер әр елден табылып, өте тез өркен жайды. Бұл ағымның Германиядағы көрнекті өкілдері К. Бургман, (1849— 1919), Г. Остгоф (1842—1907), Б. Дельбрюк (1842— 1922), Г. Пауль (1846—1921), А. Лескин (1840—1916), т. б. Францияда М. Бреаль, Швейцарияда Ф. де Соссюр, Америкада Уитни, Италияда Г. И. Асколи, Россияда Ф. Ф. Фортунатов бастаған Москва лингвистикалық мектебі мен Бодуэн де Куртенэ бастаған Қазан лингвистикалық мектептері болды.

Бұл ағым өкілдері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өздеріне дейінгі өкілдерін «бұлар —жорамалға толы қапырық шеберханада үнді-европалық ата тілді мүсіндеушілер» деп кекетіп, лингвистерді сол «сасык шеберхананы» тастап, жаңа жол табуға шақырғанболатын. Олардың осы қызбалықтарына, албырттықтарына қарап, неміс лингвисі Ф. Царнке оларды «жас грамматистер» деп ажуалаған еді. Осы ажуа ат бірте-бірте лингвистикалық мектептің аты болып қалыптасты.

Жас грамматистік көзқарасты калыптастырушылар Лейпциг упиверситетінің лингвистері болғандықтан, кейін ол Ленпциг лингвистикалық мектебі деп те аталды. Жас грамматистер мектебі өз зерттеулеріне екі түрлі принципті негіз етті. Оның бірі—тарихи принцип те, екіншісі — психологизм принципі. Осы себептен де жас грамматикалық бағытты кейде психологиялық салыстырмалы-тарихи тіл білімі деп те атайды.

Жас грамматистер тілді жеке адамдардықрухани жемісі дей тұра, оның қоғам мүшелері арасында қатынас құралы қызметін атқаратынын, тілдік жетістіктерді жеткізетінін бекердемейді. Тілде ұрпақтан-ұрпаққа индивидуумның рухани қасиеті мен бірге физикалық материал да бар. Тілді ғылымға объекті ететін де оның осы материалдық сипаты. Тіл білімінің теориялық тұжырымдары тілдік материалдарды жан-жақты, ұқыптылықпен талдаудан ғана туу керек, тілдік материалдармен дәлелдеуге, дұрыс-терісін тексеруге болмайтын концепцияларға тіл білімінде орын жоқ. Осы тұжырымдарына сүйене отырып, жас грамматистер фактілермен дәлелденбейтін дыбыс тілінің, грамматикалық формалардың шығуы деген сияқты проблемалар тіл білімінің қарауына жатпайды, яғни таза жорамалға, болжауға ғана сүйеніп шешілетін мәселелердің қай-қайсысы да тіл біліміне объект бола алмайды дейді. Фактіге сүйенбейтін ғылым жоқ, бірақ ғылыми абстракцияның мәнін де ескермеуге болмайды. Фактіге сүйену концепциясын бұлжытпай сақтаған жас грамматистер тілдік материалдарды мейлінше мол жинауға, оны жүйе-жүйеге сұрыптап, әрқайсысын жеке-жеке, егжей-тегжейлі, зерттеуге ерекше мән берді. Олардың бұл әрекеттері тілді элементтері бір-бірімен өзара тығыз байланысты, шарттас болып келетін жүйелі, біртұтас құрылым деп қарауға жол бермеді. Элементтер бір-біріне байланыссыз, бөлек зерттелгендіктен тіл тұтастығы бұзылып, ол қырық құрақ бірдеме болып керінді. Кейін шыққан лингвистикалық мектептер жас грамматистердің осы әдістерін атомизм деп атап, оны қатты сынға алды, мұны олардың басты бір сәтсіздігі деп көрсетті.

Жас грамматистер натуралистердің тіл дамуын екі кезеңге, тарихқа дейінгі және тарихтан кейінгі дәуір деп бөлулерін де сынға алды: Тілдің дамуында үзіліс деген болмайды, тіл биологиялық организм емес, сондықтан өзгеріс, натуралистер айтқандай өсу емес, оның дамуы, тіл — әрдайым қозғалыста болатын, үздіксіз өзгеріп отыратын тарихы құбылыс оның қай саласын болса да әрқашан тарихи тұрғыдан зерттеу керек дейді.

Бірақ жас грамматистер тілде болатын өзгеріс-құбылыстардың себебін тек қана ішкі лингвистикалық фактордан: фонетикалық заң мен аналогия заңынан ғана іздеу керек, тілдің құрылысы, функциясы оны өз-өзінен қозғалысқа келтіреді, тіл дамуы дегеніміз—оның өзіндік ішкі қозғалысы дейді. Тіл дамуына экстралингвистиканың да тигізетін әсеріне мән бермейді. Тарихи зерттеуді бірден-бір ғылымизерттеудепсанаған, ол

туралы ашық пікір айтқан ғалым — жас грамматистік мектептің көпке танылған беделді теоретигі Фрейбург пен Мюнхен университетінің профессоры Герман Пауль. Пауль тіл зерттеуде қолданылатын тарихи принципті индивидуализм, психологизм принциптерімен өзінше ұштастырады. Оның пікірінше, тіл — адамның басқа да мәдени туындылары сияқты тек тарихи тұрғыдан ғана қарауды керек ететін объект. Тіл білімі дегеніміз — тіл тарихы деген сөз. Ғылыми зерттеу деп тек тарихи зерттеуді ғана айтуға болады, тарих араласпаған зерттеу— ғылыми зерттеу емес. Олай болатын себебі тіл — мәдени туынды. Мәдени туындыларға тән бір қасиет — оларда психологиялық фактордың болатындығы. Ал психикалық фактор әрдайым даму үстінде, өзгерісте болады. Ол былай деп жазады: «Мәдени қозғалыстың қандайында болса да психикалық элемент — ең мәнді фактор, бәрі де соның төңірегіне топтасады. Сондықтан психология мәдениет жөніндегі алуан түрлі ғылымдардың барлығына да ең маңызды негіз бола алады».

Жас грамматистердің тіл дыбыстарының өзгеруінде қалыптасқан заңдылық, белгілі шек, бірізділік болады деулері дұрыс. Бірақ олар дыбыстық құбылыс атаулылардың барлығы да сөйлеу процесінде жеке индивидуумның еркінен тыс туып, содан басқаларға тарайды, дыбыстық құбылыстар тілді бүлдіріп, оның үйлесімділігін бұзады дегенді айтты. Жас грамматистердің бұл концепциялары басқа лингвистер тарапынан батыл сынға алынды.

Жас грамматистер тіл дамуында ерекше роль атқаратын екінші мәнді фактор — грамматикалық аналогия деп есептеді. Олардың пікірінше, аналогия фонетикалық заң әрекетіне қарама-қарсы бағытта қимыл жасайды. Фонетикалық заң тілдегі үйлесімділікті бұзса, аналогия оны бұзбау, сақтау бағытында әрекет етеді. Аналогия жолымен ескі форма қайта жаңарады немесе жаңа формалар жасалады дегенді айтты.