Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Сiз өзiңiздi идеялық тұлға дәрежесiнде көргiңiз келедi: менiң ақылым, әуелi сол идеяның иесi болып алыңыз, бұл алдыңғысынан көрi тәуiрiрек»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| «Сiз өзiңiздi идеялық тұлға дәрежесiнде көргiңiз келедi: менiң ақылым, әуелi сол идеяның иесi болып алыңыз, бұл алдыңғысынан көрi тәуiрiрек», – деген Чаадаевтiң пiкiрiн еске салады.
Одақтас мемлекеттiң құқығын иемденген республика басшысының өзiнде дербес идея жоқтығын және ондай еркiндiктiң оған ешқашан да берiлмегендiгiн дәлелдейтiн бұл көрінiстен жеке адамның қандай идеологиялық құрсау мен үрейдiң қыспағында өмiр сүргендiгi анық байқалады. Рухани жазалау саясаты әр бес жыл өзгерген сайын тұлғалардың өзi соған қарай бетiн бұрып, құбылып отырды. Әйтпесе, Жұмабай Шаяхметов iспеттi республикадағы бірінші тұлғаның бес жылдың ішінде Кенесарының ұлт-азаттық көтерiлiсi қақында бес түрлi пiкiр бiлдiруi ешқандай ақылға симайды. Бұл үшiн «оқшантайдағы адамды» жазғыруға да болмайды. Ол өзiнiң пәрменi жеткен деңгейге шейiн қарсыласып бақты. Ең соңғы бюрода Е. Бекмахановқа сөгiс берiп қана қоюмен шекетелудi көздеген Ж.Шаяхметов мәжiлiстiң соңында оны партия қатарынан шығару туралы ұсыныс жасады. Бiрiншi басшының шарасыздығын осыдан-ақ байқауға болады. Шешiмнiң қате екенiн, барлық саяси арандату науқаны қазақ ұлтының тарихы мен азаттық рухын жаныштауға, сол нысаналы идеяның қайсар күрескерлерi Ермұхан Бекмаханов пен Мұхтар Әуезовтiң жеке басын құртуға арналғанын бiле тұра, жаны ауыра тұра, арашаға түсуге дәрменi жетпедi. Керiсiнше, көрсеқызар арандатушылардың пiкiрiн баяндамасында сол күйi пайдаланып: «...Идеологиялық жұмыста, әсiресе, тарих ғылымы, әдебиет және искусство саласында әлi де iрi кемшiлiктер, саяси қатерлер және ұлтшылдық бұрмалаушылықтар бар. Бұл қателер, әсiресе, Кенесары Қасымовтың қозғалысына баға беруде айқын көрiндi... Е.Бекмахановтың және басқа тарихшылардың, әдебиет зерттеушiлердiң және кейбiр басшы партия (өзi мен Iлияс Омаров – Т.Ж.) және совет қызметкерлерiнiң (Н.Оңдасынов) Кенесары Қасымов қозғалысына баға берудегi принциптiк саяси буржуазияляқ-ұлтшылдық қателерi неде? Бұл қатерлер мынада: бұл реакциялық-монархиялық қозғалыс ұзақ уақыт бойына ұлттық-азатттық қозғалыс деп көрсетiлiп келдi, ал оның басшысы, қазақ халқын тұншықтырушы – Кенесары Қасымов қазақ халқының азаттық қозғалысының басшысы деп дәрiптелiп келдi, шынында мұның бәрi тарихи шындыққа және Сталин жолдастың ұлт мәселесi жөнiндегi нұсқауларына қайшы келдi... Өткен дәуiрден қалған мұраға сын көзiмен қарамаудың нәтижесiнде ақын Қалижан Бекхожин «Батыр Науан» деген поэма жазды, бұл поэмасында Кенесарының iнiсi – қарақшы Наурызбайды халық батыры деп көрсеттi. Ұлы отан соғысы жылдарында жазған өлеңдерiнде ол қазақ жауынгерлерiне Кенесарыны еске түсiрудi, қазақ халқын қан қақсатқан осы қанiшер жендеттей болуды тапсырды. М.Әуезов отызыншы жылдардың өзiнде «Хан Кене» деген ұлтшылдық пьесасында Кенесары Қасымовты және оның қозғалысын жақтады. М.Әуезовтiң 1948 жылы «Әдебиет және искусство» журналында басылған «Ақындар ағасы» деген жаңа романында да Кенесары Қасымовтың өз басын бiраз дәріптегендiк болды. С.Мұқанов 1923 жылы «Жайлауда» деген поэмасында Кенесары мен Наурызбайды «өткен заманның батырлары», «қазақ халқының сүйiктi және құрметтi батырлары» деп атады. С.Мұқанов Кенесары қозғалысын 1942 жылы шыққан «Балуан Шолақ» деген повестiнде де дәрiптедi. Кейбiр ақындар өздерiнiң отан соғысы тақырыптарына жазылған шығармаларында ер жүрек совет жауынгерлерiн Кенесары ханға және оның iнiсi Наурызбайға теңедi», – деп жалпылай қамтып, жағалата «жамсатып салды». Бұл – жеке адамның пiкiрi емес, жазалау үкiмi едi. Бұдан құтылудың жалғыз-ақ жолы бар болатын. Ол «өзiңдi өзiң әшкерелеу», өзiңнiң қатарыңа өзге де жазықтыларды қоса отырып, өзiңдi науқандағы көп «кiнәлiлердiң бiрi» ретiнде көрсету. «Коллективтiк идеяның» жан-дүниенi билеп алғаны сондай, тұлғалардың өзi бұл тұста тобырға қосылып, «коллективтi түрде» бiрiн-бiрi әшкерелеп, «коллективтi түрде» халық жауының қатарына қосылды. Бұл өзi өте жантүршiгерлiк әрi адамды қорлаудың, тұлғаның рухын өлтiрудiң, ұлттың үнiн өшiрудiң барып тұрған қастаншықпағыр көрiнiсi едi. Ұлттың рухани тiрегiне айналған тұлғаларды кейiнгi ұрпақтың алдында мазақ еттi. Олардың жеке пiкiрi жоқ, көзқарасы қалыптаспаған, заманның науқандық ағымына қарай құбылып отырған «қуыршақ идеяның» иесі ретінде дүбара күйде қалдырды. Тұлғаның, ұлы тұлғаның шын пiкiрi қайсы екенiн ажыратудың өзi келер толқынға қиынға түстi. Тiптi, терiс тұжырым жасауға ықпал жасады. Сол кеңестiк идеологияның оққағары болған, қазақ әдебиетiнiң аса iрi тұлғаларының бiрi Сәбит Мұқановтың өзi де «халық жауы» есебiнде қарауылға iлiндi. Тағдыр мен танымның тәлкегiне түскен тума талант әйгiлi «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» атты 1923 жылы «Еңбекшi қазақта» жарияланған мақаласында: «Кенесары ханды алсақ, оның аз өмiрiнде iстеген жақсылық, жамандығы алты алашқа мәлім нәрсе. Кенесарының орысқа соғыс ашуының мәнiсi: «Қазақ орысқа бағынса елдiгiнен айырылады», – деген ой емес. Өзi Абылай ханның немересi Қасымханның баласы болды. Жасынан Кене атағы жайылды. Өзін жер тәңірісіндей көрсетіп, аузына қаратып тұрған қазақ елi Кененiң әмiрiне кiрiп, Кененi хандыққа есептемейтiнiн сездi. Сондықтан да ол қазақтың қамын ойлап, Абылай мен Қасымның мұрасын жоқтады», – деп үкiм шығара отырып, тура сол жылы Жұмабай Шаяхметов «ұмытпай» сынап кеткен «Жайлауда» атты дастан жазуын қалай түсiндiруге болады? Себебi, дәл сол жылы «Алашорда» қайраткерлерiн лауазымды қызметтен шеттету науқаны басталған едi. Сәбит Мұқановтың «Батырақтан шыққан ақын» қатарында: Ахмет пен Мiржақыпты, Әлиханды «күле кiрiп, күңiрене шығып жүрген арамзалардың, ақ жағалылардың әкесi» – деп; Абайды – «өлеңдерi мына заманның әуенiмен кетiп, өзi Кененiң iзiн қуған болмағай едi. Өйткенi, ақындардың көбi шыбық басын сындырып, iстейтiн iсi болмаса да, «мен пәлен, мен түген» деп лаға беретiн», – деп кедейшiлдердiң майданына бiлек сыбанып кiрiсiп кеткен тұсы болатын. Жиырма бiр жастағы ақынға бұл мiнез жарассын делiк. Бiрақ, ақыл тоқтатып, қазақ әдебиетiнiң бәйтерегi атанған, пiкiрiне ұлт сенетiн қырқыншы жылдары «Кенесары – Наурызбай туралы» көлемдi зерттеу жазып: «Кенесары мен Наурызбайдың халық көтерiлiсiн бастаудағы мақсаты туралы соңғы кезде шейiн қата ұғым болып, оларды «хандықты көксеушiлер, қара басының пайдасы үшiн, хан болу үшiн көтерiлiске қатысушылар» – деп бағалады. Бұндай қате пiкiрден, бiр кезде, осы очерктi жазушы автор да сау болған жоқ», – деп сабырлы сабасына түстi. Ал Кенесары қозғалысы тағы да саяси науқанның дау-дамайына айналып, жазушылар одағының ашық партия жиналысында «Кенесары – халықтың қас жауы» деген тақырыппен талқыға салынды. Сол жиналыста: «Кенесарының реакцияшыл қозғалысын прогрессивтiк, ұлт-азаттық қозғалысы деп таныған» С.Мұқанов жолдас «қазақ халқының тарихының даулы мәселесi болып келген Кенесары қозғалысына көзқарасының тым шұғыл өзгеруiнiң себебiн осы жиналыста ашып айтуы керек» болды. Сонда алдыңғы пікірін тағы да оп-оңай өзгерiп: «Түймедей болсын, түйедей болсын, бәрiбiр, күнәнiң аты – күнә. Сондықтан «мен аз қателестiм» немесе «оның қатесi көп» деп дәрменсiз дәлелдер iздеп жатудың керегi жоқ. Кiнәлiсiң бе – мойыныңа ал кiнәңдi!.. Аз ба, көп пе, әңгiме онда емес, әйтеуiр мен де қателестiм, онымды түп-түгел мойындаймын... Өз қатемдi адалдықпен мойындай тұра, осы сұаққа жауап бере кеткiм келедi. Себепсiз салдар жоқ, жолдастар! Турасын айтуға керек, Қазақстанда совет үкiметi орнағаннан бастап-ақ Кенесарыға батыл қарсы шыққан кiсi екеу болса, бiреуi мен едім. Сол пiкiрiм ұлы Отан соғысының алғашқы жылдарына дейiн өзгерместен келдi. Ал 1942 жылы қазiр осында қайта-қайта аталып жатқан кiтабымда бұрынғы дұрыс пiкiрiмнен шұғыл бас тарттым. Ашық түрде, больщевикше мойындаймын, бұл – менiң қателiгiм. Бiрақ сын ретiнде, менiң әлгi қателiгiме сол кездегi жауапты қызметкердiң бiрi Әбдiқалықов (Орталық комитетiнiң идеология жөнiндегi хатшысы – Т. Ж.) жолдастың да мықтап ортақтасқандығын, тiптi, менiң қателесуiме қолма-қол себепшi болғандығын айтпай өте алмаймын», – деп мәлімдеме жасады. Тiптi, қазақ ұлтының рухани көсемi дәрежесiне көтерiлген Сәбит Мұқанов, академик Сәбит Мұқанов «пiкiрiн тағы да шұғыл түрде өзгерткенiне» қысылып-қымтырылған да жоқ. Өйткенi, ол кiсi идеологиялық «ойынның ережесiн» жақсы бiлетiн. Iле «өзiнiң кiнәлi екенiн» ұмытып, Бекмаханов пен Әуезовке қарсы ұйымдастырылған науқанға белсене араласып кеттi. Басқа – басқа, халық сүйген, сенген Сәбит Мұқанов «Қазақ әдебиетiнiң тарихын» оқыған, академиктiң пiкiрiне имандай ұйыған ұлттың тарихи көзқарасы да «шұғыл түрде» бұрмаланғанымен санаспады да. Бұл – кiнәләу, жазғыру емес. Заманының тiлiне ерген, жалған, тұрақсыз идеяның шылауында кетiп, жеке басының тұлғасын, көзқарасын бiлдiретiн түпкi пiкiрiн анықтап кете алмаған тұлғаның дәрменсiздiгiне дәлел ғана. «Балуан Шолақ» повестiнде Кенесарының суретiн қарауыл ғып атып жатқан казак–орыстармен Балуан Шолақты қамшыластыратын жазушы Сәбиттiң жазушылық позициясының анықталмай қалуында. Әйтпесе, амалын тауып басын ажалдан құтқарғаны үшiн қаламгердi тiрi пенде жазғыра қоймайтыны анық. Тұлғалардың тұжырымы тұздай ерiп, талантты тұншықтыруға тосқауыл қоймай, тасқынның iшiне өзi де қосылып алып, ұлтына, ұлтының азаматтарына тигiзетiн артқы зауалын ойламауында. Егерде, бiрден жалт ете қалмай, пiкiрiн байыпты баяндап, ғалым ретiнде ой толғап, тоқтам салса, ешкiмде Сәбит Мұқановтың бетiнен қақпас едi. Бұл тұста тұлғалардың пендеге айналып кеткенi сондай, Қасым Аманжолов сынды найзағай мiнездi ақынның өзi жан досы Қалижан Бекхожин туралы «Хандардың жоқтаушысы» атты әшкерелеушi мақала жазып: «Кешегi атышулы Шыңғысқа ұқсап» – дейдi де Наурызбайды Шыңғысқа теңейдi. Бұған қарағанда Бекхожиннiң «Ақсақ құлан», «Батыр Науан» поэмаларын жазғандағы ой арқауы бiр екенiн айқын көремiз. Бұл екi поэмадағы оның пiкiрi ағып келiп мынадай арнаға құяды: кешегi қанды шеңгел Шыңғыс қазақ хандарының атасы едi, Кенесары, Наурызбай сол Шыңғыстың ұрпағы едi,– дейдi. Сүйтедi де: «беттi Шыңғысқа (яғный шығысқа) қарай бұру керек, европа мәдениетiне қарсы шығу керек» – деген саяси идеяны дәрiптейдi. Бекхожин мұны мойындасын, мойындамасын, бiрақ оның поэмаларында айтылған пiкiрден туатын қорытынды осындай. Бұл қателiктер оның 8-класқа арнап шығарған оқу құралында да кездеседi. Тiптi, онда айтуға ауыз бармайтын сұмдық сөздер жазылған... 1944 жылы Бекхожиннiң «Шеру» атты өлеңдер жинағы шықты. Жинақ «Қазақ ұлына» деген кiрiспе өлеңмен басталады. Бұл өлеңде ол не айтады? Қазақ жауынгерiне жаумен жағалас дегенде, «атаң қазақ разы болсын», «ата қоныс – Сарыарқа разы болсын» дегеннен басқа ештеме айтпайды. Совет елi үшiн, больщевиктер париясы үшiн, совет елiндегi туысқан халықтардың туы үшiн күрес деген сөздер Бекхожиннiң ауызына түспейдi. Немiс басқыншыларды жойған негiзгi күштерiмiздi көргiсi келмейдi», – деп досын «жайратып салды». Бұған таңданатын ештеңе де жоқ. Өйткенi, тұлғаны тұншықтыру үшiн екiншi бiр тұлғаны оған арандату – жазалау идеологиясының басты құралдарының бiрi болатын. Әрине, Бекхожин де «қарап қалмады». Ақыры ыстық достық суыды. Ұтқан – арандатушы саясат болды. Токвиль айтқандай, «адамның қолымен құрбандықа шалды». Осынау ұзақ-ұзақ үзiндiлердi оқыған кейiнгi толқын жағасын ұстап, жатырқай қарауы да мүмкiн. Шындықтың аты – шындық. Оған ара түсе алмайсың. Бiрақ бiз де мұны пәлен сөйтiптi дегiзгелi мысалыға алып отырғамыз жоқ. Талай талантты тұқыртып, арандатып тынған өктемшiл қаскүнемдiкке (шовинистiк қаражүздiлiкке) иек артқан идеологияның қасiреттi зардабын дәлелдеу үшiн тiлге тиек еттiк. Бiлген дұрыс. Бiлiп барып пiкiр қорытқанда ғана тұлғаларымыздың қалай етекбасты пенде дәрежесiне дейiн құлдырауының себебiн түсiнемiз. Өзге – өзге, тура осы Кенесары үшiн отыз жыл бойы азап шегiп, бөзек көрген, қалың қауымға «алаштың» тiрi өкiлiндей, ұлттық рухтың жиынтық бейнесiндей көрiнген Мұхтар Әуезовтiң өзi де бұл тұста шайқалып кеттi. Бiрақ ол өзге тұлғалар сияқты «шұғыл өзгермедi». Ең ақырғы басқышты басып тұрып, түрмеге жабылудан өзге жол қалмағанда ғана: «Мен өз қателерiмнен бастаймын. Мен 1928 жылы «Хан кене» пьесасын жазған едiм. Бұл шығармада автордың ұлтшылдық дәрiптеу бағыты айқын көрiнiп едi. Алғашқыда бұл пьеса театр сахнасында да қойылмады, басылып та шыққан жоқ, тек қолжаба күйiнде ғана қалды. Бес жыл уақыт өткен соң, 1933 жылы театр қызметкерлерiнiң пьесаға бiраз түзетулер жасап бер деген сөзiн ескере отырып, мен пьесамды едәуiр өңдедiм. 1934 жылы пьесаның премьерасы қойылды да, репертуардан алынып қалды. Өйткенi, пьеса саяси мазмұны жағынан қате, совет жұртшылығына керексiз болды. Сол кезде менiң пьесам туралы да, Кенесарының өзi жөнiнде дұрыс пiкiр айтқан Мүсiрепов жолдас болды. (С. Сейфуллин мен I. Жансүгiровтiң есiмi ол кезде аталмайтын. Сондықтан да М. Әуезов олардың атын бұл арада атамай отыр – Т. Ж.). Ол қазақ еңбекшiлерiнiң патша өкiметiне қарсы күресiн Кенесары қозғалысынан емес, 1916 жылғы оқиғалардан iздеу керек дегендi айтты, ал Кенесарыны халықтың қас жауы, керiтартпа хан деп атады. Осыдан кейiн мен бұл пьесаға қайтып оралған жоқпын», – деп түсiнiк берумен шектелдi. Яғни, тұлға ретiнде өзiнiң жазушылық көзқарасын қорғап қалды. Қандай құқай көрсе де «Хан Кене» мен «Қилы заманға» қол тигiзген жоқ, ол шығармаларынан ашық бас тартпады. Тек үнсiз қалдырды. Айта кететiн бiр жайт, Ғабит Мүсiрепов те Кенесары туралы сонау 1934 жылы айтылған пiкiрiнен қайтпады. Елуiншi жылдары да, I. Есенберлиннiң «Қаhар» романы талқыланған тұста да, тiптi, «Ұлпан» атты жетпiсiншi жылдары жарияланған шығармасында да Кенесарының жеке басына сын көзбен қарап, оны ұлттық тұлға ретiнде тануға ықылас танытпады. Бұл да тұлғаның тұлға ретiнде өз пiкiрiн қорғай бiлгендiгiн байқатады. Мұндай пiкiр түюге Ғабит Мүсреповтiң толық қақы бар. Ол жазушының, еркiндегi мәселе. Әңгiме тұлғаның тұлғасыздыққа құлдырауы туралы болып отыр. Әрине, қара дауылдың зауалынан құтылу үшiн және өзiнiң ең басты кiтабы – «Абай жолын» арандатудан сақтау үшiн Мұхтар Әуезов те өзiнiң еркiнен тыс бiраз «шұғыл өзгерiстер» жасады. «Ақын аға» жөнiнде айтылған авторлық баяндаулар мен кейiпкерлердiң сөзiн мүлдем кереғар мағынада қайтадан жазды. Баспаналап Мәскеу қаласына жасырынып барғаннан кейiн СССР жазушылар одағы мен «Литературная газетадан» сауға сұрап, олардан жеке басын арашалап қалуды өтiндi. Сонда ғана ол: «Абайдың мектебi туралы қате болып шыққан көзқарасымның ықпалымен жүре отырып «Абай» романының жалғасы болып саналатын «Ақын аға» атты кiтабымды жазып шығып едiм. Бұл кiтапта мен ескiшiл, реакционер Көкбайды романдағы, жағымды, Абайдың озық ойлы өнерiн бойына сiңiре бiлген адамның бiрi етiп көрсеттiм. Ал, Көкбай болса – қазақ халқының дұшпаны Кенесары Қасымов туралы дастан жазған едi. Қазақтың еңбекшi халқы үшiн Кенесары Қасымов қозғалысының реакциялық, жаулық ниетiн және оны қорғаушы тарихшылар мен буржуазиялық ұлтшылдарды әшкерелеген 1951 жылы «Правда» газетiнде жарияланған «Қазақстан тарихының мәселелерi маркстiк-лениндiк тұрғыдан баяндалсын» деген мақала мен соған орай өткен Қазақ ССР Ғылым академиясы мен Қазақстан Жазушылар Одағы бiрлесе ұйымдастырған пiкiр таласынан кейiнгi қорытынды пiкiр «Ақын аға» романындағы Абай мектебi туралы қателiктерiмдi терең сезiнудiң негiзiнде ғана мен романның бiраз жерiн өңдеуге мүмкiндiк алдым», – деп уәж айтты. Әрине, бұл мойындаудың өзi де ұлы қаламгерге оңайға түспедi. Алайда одан басқа тығырықтан шығатын жол да қалмап едi. Қатаң идеологиялық қысымның нәтижесiнде жүздеген адам абақтының есiгiн ерiксiз «ашып» едi. Мұхтардың бостандықта жүруi – түрмеге қамалғандардың түбiнде ақталып шығуының кепiлi сияқты көрiндi. М.Әуезов оны жақсы сезiндi және солар үшiн рухани күресiн тоқтатқан жоқ. Сондықтан да тұлға ретiнде бас тартпайтын бiраз пiкiрлерiн қырнауға мәжбүр болды. Бұл – тұлғаны тобырдың көңiл-күйiне билеткен, жеке ойлау жүйесi бар, рухани тәуелсiз тұлғалардың еңсесiн ұстауға бағытталған ұлыдержавалық, ұлыорыстық, шовинистiк идеология үстемдiк еткен, «коммунистiк- колонизаторлық» отарлау саясатын асқан әккілікпен жүргiзiп жатқан қоғамның тұсында өмiр сүруге мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр дұрыс «түрменiң стратегиясы мен тактикасы» (М.Әуезов) болатын. Тарихи шындықтың жолына басын тiккен Ермұқан Бекмахановтың өзi түрмеден қайтып келген соң әуелi ғылыми тұжырымның астарын аударып, «Қазақстанның Ресейге қосылуы» атты монография жазуға мәжбүр болды. Өкiнiшке орай, Кенесары мен ұлт-азаттық күресi туралы ұстаған идеологиялық жазалау саясаты мен тұлғаларды тұншықтырып ұстау тәсiлi мұнымен аяқталмады. Қазақ ұлты тәуелсiздiк алғанша еркiн ойлауға еркіндік берілмеді. Тарихи теріс тұжырым мен тәпсірлеулердің санаға сiңiп қалғаны сондай, ұлтымыздың тарихи кезеңдерi мен тұлғалардың сол тарихи оқиғалар жөнiндегi қилы-қилы көзқарастары туралы қалыптасқан жаңсақ пiкiрлерден әлi де арыла алмай келемiз. Бұл тұжырымдарды талқыға сала отырып, ұлттық сана, тәуелсiз рух, дербес мемлекеттiк саясат тұрғысынан баға бермейiнше, бiз ұлтымыздың да, ұлттық тұлғаларымыздың да тауқыметi тағдырын толық түсiнбеймiз. Ал өткендi саралап алмай, iлгерi басудың өзi де тағы бiр қателiктiң басы болып есептеледi. Идеологиялық жазалау саясатының қыспағында жүрiп ұлттық рухын сақтап қалған және ұлттық идеяны нысана етiп ұстаған Мұхтар Әуезов пен Ермұқан Бекмаханов iспеттi ұлы тұлғалардың көзқарастарын саралай отырып тарихи шындықты қалпына келтiремiз. Сөйтiп тарихи танымға негiзделген тәуелсiз талқы арқылы ұлтымыздың келешегiне жол ашамыз. Ұрпақтарды адастырмайтындай ұлағат қалдырамыз. Онсыз iлгерi жүру – өткелсiз дариядан секiрiп өтуге тырысқан парықсыздардың жансебiл әрекетiмен бiрдей деген сөз. жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|