Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| Міне бұл арасы, жан күйін көрсететін жерлерінің бірі. Және бұл арасы да қарап отырған аңқау жұртты аударған үстіне аударатын жерінің бірі.
Дәл осы арадағы «Сары арқа» әніне салып, «Шалқар көлді» айтып, «Сарыарқа белді» айтып қазақтың жерлерімен, суларымен қоштасқандай, мұңайып тұрғанда Қорқыттың күйі естілуі оны тыңдап, Наурызбай: «Қалқашым-ай, анау Қорқыттың күйі ғой!...» - дегені Мағжанның «Қорқытын» еске түсіреді. Мағжанның «Қорқытында» да, Қорқыт «тағдырынан» қашып алас ұрып, сандалып қазақ даласында құтылмас түнекте дағдарып отырып, өзінің еңіреген зарын қобызға сап күй қып тартқан. Қорқытты жыр қылып, Мағжан Қорқыттың еңіреген үніне өзінің үстемдігінен, байлығынан айрылған табының зарын қосып ұлтшылдық сезім оятпақ болған зарын зарлаған. «Қорқыттай болып, қобызымды құшақтап отырып өлсем арманым жоқ! ...» - деген. «Хан Кенедегі» Наурызбай мен Қорқыт күйінің үн қосқаны да маған Қорқыт күйіне үн қосқан Мағжан сияқты болып көрінеді. Онсоң Наурызбайдың банағы, «сүйген» қыз үшін Кенесарыға кінәлі болып, Кенесары Наурызбайды өлім жазасына бұйырғанда, Наурызбай: «Жарлығың екі болмасын!... Өлімге ырзамын, бірақ жауыңның қолынан өлейін!» - деп қылышын жалтылдатып, ақ боз атпен қырғыздың самсаған қолына қарсы шыққаны да, маған жаңағы Мағжанның «Батыр Баяны» сияқты болып көрінді. Мағжанның жылап жоқтап, төбесіне көтеріп ардақтаған «Батыр Баяны» да, «сүйген» қызы үшін інісін өлтіріп өзіне өзі кінәлі болып: «... Ел беті, енді маған болсын арам Анашым аттанамын, жауыңда өлемін» - дейді. Сөйтіп Кенесарының үлкен әкесі хан Абылаймен қалмаққа аттанып келіп, Абылайдың бетіне кеп, Абылайға кінәлі боп, қалың қалмаққа жүз шамалы ғана жігітпен шауып, қалмақта өледі... Сүйтіп, Наурызбай да Мағжанның батыр Баянынша қалың қолға қарсы шауып, қырғыздың қолына түсіп өледі. Ал, Мағжанның «Батыр Баяны» да, «Қорқыты» да қазақ әдебиетіндегі ұлтшылдықтың және оның жылауларының ең ащы зар күйлері дерлік жырлар. «Хан Кене» пьесесінде көрсетілетін адамның ішіндегі, ең бастысы, әрине, Хан Кененің өзі. Ал, бұл хан Кене (яки Кенесары) пьесенің басынан аяғына дейін күшті, қайратты «қиырға көз салған» ер болып суреттелген дедік. Және «қиырға көз салған» ер болып суреттелгенде, ұлтшыл, «қазақшыл», «халықшыл», «отаншыл» ер болып суреттелген» - деп спектакльдің «әсіре әсерін» сынады. Бұған Жазушылар одағының басшысы ретінде Ілияс Жансүгіров те араласты. Ол ең басты «қатені» театрдың жүдеу халі мен оның директоры Орынбек Бековтің «бірбеткейлігінен» іздейді: «Қазір «Хан Кененің » айналасында әңгіме бас көтерді. «Хан Кене» қазақ театрының қойылуында – құлаған пьесе. Сахнадан тоқтатылған. Кеңеске түскен. Пьесенің кемшілігі айтылған. Пьесені қайта түзетугс ұйғарылған. Жазушының да, қоюшының да «Хан Кенедегі» қатесі көрсетілген. Бірақ театрдың деректірі Орынбек жолдас «Хан Кене» туралы қатаны анық мойындағысы келмейтін көрінеді. «Оқу кәмесереті болсын, өзге болсын, біздің дұрысымызды бұрыс етуге ұмтылады» – дегендей ойы бар. «Хан Кенені» түзету туралы пікірді қарсы алудың орнына не қыртыстанып қыйқайып қалу, ие бет тырнасқа белсеніп дайындалуы бар. Бұл Орынбектің «Хан Кенені» сөз қылған мәжілістегі сөзсіз қалуы мен «Лениншіл жас» газетіндегі соңғы мақаласынан көрінеді. (...) Ал әңгіме көтерілген «Хан Кенеге» келейік. «Хан Кене» Мұқтардың бізге келгенше жазылған пьесесі. Бұл пьесе – Мұқтардың бұрынғы байшыл ұлтшылдық көз қарасымен жазылған пьесесі. Мұқтар бұл пьесесінде де бұрынғы пьеселері «Еңлік-Кебек», «Қаракөздердің» сарынымен қазақ елінің ескілігін арман қып, ескі хандардың жұрнағы - «елім» деген ұлдарын, Кене хандардың өлімін, қаһармандығын мұраттаған, жоқтаған пьесесі. Ал, «Хан Кенені» театрдың мына қойысында – пьесенің сол ескі құрылысы, уақиғасы, сөздері барлығы да сол бұрынғы күйінде қалды. Оны дәлелдейтін сөздер Ғабит мақаласында жақсы келтірілген. Бұл пьесенің бастапқы негізгі мақсаты–идеясы бұрынғы күйінде қалды деген сөз. Театрдың, Мұқтардың пьесесінің ескі құрылысына тиместен апарып қойған біраз жаңа жамаулары (кедейлері, кемпірлері) жабыспады. Қайта жамау екендігі жақсырақ көрінді. Міні, бұл «Хан Кенені» қоюдағы театр мен жазушының басты қатасы еді. Бұл қатаны – Орынбек мойындап қоюдың орнына, қатаны айтушыларға құлағын жымыратыны – қатаны қарсылыққа айналдыруға талап ету сияқты. Мұның үстіне Орынбек соңғы жазған мақаласында – «Хан Кененің» құлауындағы театр қатасына өзгелерді де қосақтап алғысы келеді. «Наркомпрос репертуарға бекіткен, Крайком кісілері қойыла берсін деген, худсовет кеңеске салған» дейді. Наркомпрос «Хан Кене» қойылсын деп бүгін де айтады. Бірақ театрдың көрсеткен «Хан Кенесіндсй» пьесені қойма дейтін шығар. Орынбек атаған Өлкелік комитеттің Таганскийі де осылай деген болар. «Хан Кенені» сөз қылып жатқан «худсоветтің» бір кеңесінде болғанымды білем. Мұндағы жұртқа театр адамдары «Хан Кененің» көптен дайындалғандығын, қоюға пісіп-түсіп тұрғандығын ғана қабарландырған. Бастығы Орынбек, Мұхтар болып Хан Кене, Наурызбайларды өздерінше – еңбекшілердің анық дұшпаны етіп көрсеткендігіне жұртты сендірген, «Хан Кенені» түзету туралы бір сыпыра кісілердің (Рақымжан, Ғабит, мен тағы басқалар) пікірлерін қалай да алмау жағын көбірек дәлелдеп, не жүре тыңдап – театр өнерін «біз білемізге» салыңқыраған» - деп екі әріптесінің соңына ала пікір білдірді. Ал «Хан Кененің» тағдыры бұдан бұрын жарияланған Ғ.Мүсрепұлы мен С.Сейфуллиннің «Хан Кене» туралы пікір алысуында» шешіліп қойып еді: Ғ.Мүсрепұлы: «Ендігі мәселе кім айтыпты соның жер-жебіріне жетуде емес, «Хан Кенені» қалай түзетуде. Бұл жөнінде оқу комиссариятының «Хан Кенені» тоқтатып қалай да түзету керек дегеніне әбден қосыламыз. Бірақ, түзетудің жолы қандай болу керектігі жайындағы басты пікіріне қосыла алмаймыз. Өйткені оқу комиссарияты театрға жазған «Хан Кененің» мазмұнын түсінбеген сияқты. Түсінбегеннен кейін сілтеген жол өзінен өзі-ақ дұрыс болмақшы емес. Шала түсінгендіктен теріс жол сілтеп отыр. Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|