Ежов қабағының астымен Мұхтарға қарады да

– Журнал орыс тілінде шығады. Оны оқитындар да орыстар. Олар шариғаттың заңын білмейді, білуге міндетті де емес. Мысалы, сендердің неше әйел алатындарың маған да белгісіз. Ал істің анығына көшсек, төрт әйел ала ма, сегіз әйел ала ма, бәрібір емес пе. Өзің айтшы, мұның қандай айырмасы бар?

– Бұған қоса айтарым, Айдаған деген кім? Бай! Мыңғырғын қойы бар. Соны пайдаланып қой қорасын тоқалға толтырған екен. Ал ол тоқалдар кім және қайдан келді? Әрине, кедейдің қыздары. Бұған, міне осылайғ таптық тұрғыдан мағына берсек, бәрі де дұрыс дұрыс болып шығады.

– Кигеніңіз студенттік фуражка, ал мәселенің түп тамырын ажырата алмайсыз,– деді.

– Мен жұмыспен келген екен десем, қайдағы бір құлақ сасытатын болымсыз әңгімені қозғайсың. Православтардың заңы бойынша олар бір-ақ әйел алуы тиіс, ал шындығына келгенде орыстардың әйелі мұсылмандардан аз емес. Бәрі де анық және түсінікті емес пе, – деді.

– Осыны да өзің түсіндіріп бере алмадың ба? Редакторлығыңа болайын, – деді.

– Осындай қырт шаруамен губкомға келудің өзі ұят емес пе,– деді.

Ал бұдан кейінгі олардың арасындағы байланыс қалай дамыды, ол жағы бізге беймәлім. Әрине, достасып кете қоймаған. Алайда губкомның төрағасы, Қазаткомның саяси хатшысы міндеттерін атқарған қайраткермен есептесуіне тура келгені анық. Кеңсесіне шақырып, естелікке суретке түсуі, отыз алтыншы жылдары Семейді есіне алып, «Мұса ақынды» (Исаны) іздетіп, оны орденмен марапаттауы соған сендіреді. Дегенмен де Мұхтардың өзi теңеген «жетi басты жалмауыздың» бетiн қайтарған Мирзоян дегенге иланғымыз келеді. Өкiнiштiсi, оның қолынан жазықсыз жәбiрленгендердiң барлығын аман алып қалу, арашалау келмедi. Ол мүмкiн де емес-тiн.

Ал сонша адамды құрбандықтан сақтап қала алатындай адам бар ма едi? Бар едi. Ол – Сталиннiң өзi болатын. Оның көсемдiк атына көлеңке түсiргiсi келмегендер: «Сталин iстiң нақты барысын, ауыртпашылығын кеш бiлдi »,– деп лақап таратты. Иә, лақап, бiрақ шындық емес. «Дақпырт пен қасiрет» атты монография арқылы Сталиннiң саяси портретiн жасаған Д.А.Волкогоновтың пайымдауынша, Жоғары Соттың председателiнiң орынбасары В.В.Ульрих пен Вышинский екеуi сот процесi мен үкiмнiң орындалу барысы жөнiнде тұрақты түрде Сталинге (сонымен қатар Молотов пен Ежовқа) мәлiмдеп отырған. Өндiрiлген көмiр мен астықтың мөлшерiмен қоса жазаға тартылған адамдардың санын да Сталин күн сайын есепке алыпты. Партияның ХХ съезiнде жасаған баяндамасында Н. С. Хрущев бұл қасiреттi:

«Бiзге оның iстеген әрекеттерiн шектен шыққан деспоттың әрекетi едi дей алмаймыз. Ол партияның, еңбекшi бұқараның мүддесi үшiн, революцияның жеңiстерiн қорғау үшiн осылай iстеу керек деп түсiндi. Ең басты қасiрет осында!»,– деп негiзгi мәселеден аулақтатқысы да келдi.

Қандай мақсатты көздесе де, ол – сол партияны құрған большевиктердi, сол еңбекшi бұқараның өкiлдерiн құрбан етуге ешқандай да қақысы жоқ болатын. Күнделiктi баспасөздегi халық жауын әшкерелеген тергеу жұмыстары туралы хабарларға көзi түспеуi мүмкiн емес-тiн. Тiптi, «зиянкестiкпен егiн ектiрiп, зиянкестiкпен мал бақтырды» деген сөздiң астарындағы арандатуды аңғару үшiн ойланудың өзi артық.

Сондай тергеудiң бiрi Қазақстанда да өттi. Тергеу – Семей облысы Үржар аудандық партия комитетiнiң хатшысы мен атқару комитетi председателiнiң және басқа да колхоз басқармаларының үстiнен жүргiзiлдi. Бұл ауданның ерекше назарға iлiгуiнiң басты себебi – кезiнде өкiмет комиссиясының құрамында Халық Комиссарлар советi председателiнiң орынбасары Ұзақбай Құлымбетов, Ораз Жандосов, Сәкен Сейфуллиндер осында келген екен. Тергеудiң Сәкенді айыптауға тiкелей қатысы болғандықтан да сәл ғана үзiндi келтiремiз. Ешқандай бұрмалауға ұрынбас үшiн әдейi түпнұсқаға иек арттық. Тергеу iсi «Процесс антисоветской национал-фашистской банды в Урджарском районе» деген атпен «Казправданың» бiрнеше санына жарияланды. Тергеудiң сұрақ-жауабын жариялаудағы мақсатын газеттiң өзiнiң бас мақаласында:

«за них спиной стоят гнуснейшие убицы, Японские шпионы – Кулумбетов, Жандосов, Садвакасов, Ж. Нурсейтов, Сәкен Сейфуллин и другие... Всех, кто поднимает руку на нашу прекрасную Родину, мы будем беспошадно уничтожать, как бешеных собак»,– деп түсiндiрдi.

Зады, айыптаушылардың iшкi ыза-запыраны шарасынан аса көпiршiсе керек, «бидай егуге нұсқау бердi» дегеннiң өзiн «зиянкестiкпен iстеттi» дейдi. Мүмкiн, қолдан жасалған жала шығар. Сонда да жалпы жағдайдан толық мағлұмат алу үшiн де аса қажет. Тергеу iсiнен:

– Да, – Нурсеитов сказал, – что в состав организации входят Кулумбетов, Джандосов, Нурсеитов. Позднее я узнал от Джандосова что Жургенов, Молдажанов, Садвакасов Жанайдар, так же являются членами организаций входит Сакен Сейфуллин, добавив при этом, что о других членах организаций ничто сказать не может, в виду необходимости сохранить строжайшую конспирацию».

Шыдамның да шегi бар, төзiм де тозады. Сот төрағасының, прокурордың сұрақтарының өте дәлдiкпен қойылып, айыпкерлердiң еш күмәнсiз ығына жығыла жауап беруi қаншалықты шындыққа жақын – оны сарапқа салмай-ақ қоялық. Бiрақ та; «побывал в колхозах, где по его заданием был произведен вредительский посев хлебов», «там же он познакомился с нашими людьми, занимавшимся вредительством», «Кулумбетов обещал ему перевести 10 тысяч рублей якобы для ремонта школы» деген сөйлемдердi: «Ол тұқым сеуiп егiншiлер арасында болды», «сол арада маңдай терiн төгiп жүрген бiздiң адамдармен танысты», «Мектептi жөндеуге 10 мың сом бөлуге уәде бердi» деп өзгертсе, шындық өз орнына келер едi. Бәрiн бүлдiрiп жүрген «зиянкестiк» деген жалғыз сөз.

Жалғыз-ақ сөз. Бiрақ қандай жексұрындық мiндет атқарып тұр десеңшi.

Тергеушiлердiң өз күшiне сенгендiктерi сондай, егiн егу де қылмыс боп шыққан. Сонда олардың өздерi немен күн көрерiн, нанның қайдан келетiнiн бiлмегенi ме? Зады, Ярослав Гашек те мұндай пародияны Швеиктiң аузына сала қоймаған шығар. Бұл жерде жазушының қиялына тергеушiнiң қаламы шаңын да iлестiрмей кеткен.

Өмiр мысқылы, өмiр әжуасы деген осы. Мұндай соттан қандай әдiлеттiлiктi күтуге болады? Ешқандай.

Қасiреттiң ең үлкенi сонда.

4.
Күйiнiшi мол көңiлсiз әңгiменi осымен де доғара салуға болар едi. Қараша, желтоқсан айларында арандатушылардың байбаламы сәл толастап, «апырмау, бiз не iстедiк осы» – дегендей саябыр тапты. Ендi өзара майданға шықпаса, әшкерелейтiн «жау да» қалмап едi. Әсiресе, жазушылар одағының арасында Сәбит, Ғабит, Мұхтардың тергеу iсi тоқтатылуы олардың көңiлiне де күдiк ұялатты. Кенет алдыңғыларын да ақтап шығарса ше? Онда қай беттерiмен кiсiге көрiнбек?

Өте қауiптi ойын және күдiк те орынды.

Бiрақ әшкерелеу науқаны күрестiң ең нәзiк жерiне кеп тiрелген едi. Ер де, есер де есiн жия бергенде, Сталиннiң: «Әкесi үшiн баласы жауап бермейдi» – деген атақты қағидасы шықты. Алдыңғылардың барлығы ересектердiң «ермегi» болса, ендiгi кезек жастарға берiлдi. Бұл – әкесiне баласын қарсы қойып, туған анасынан бас тартқызуға мәжбүрлiк жасаған ең сұрқия арандату болатын. Сәкен Сейфуллиннiң құлағын созып, қорлағандар да сондай қасиетсiздердiң бiрi шығар. Әкесiнiң атынан безгендер қаншама. Әлi де фамилиясына көше алмай жүргендер бар ғой. Қателiгiн кеш түсiнiп, әке-шешесiнiң бетiн бiр көруге зар боп өткен талай адамның көз жасының төгiлгенiне куә да табылды арамыздан. Жалғыз-ақ мақсатты ұстанды:

Ол: «адамның арасындағы ең қасиеттi мейiрiм ұясы семьялық жылылықты бұзғысы келдi, әке мен бала арасындағы кәдiмгi қарым-қатынастың тас-талқанын шығарып, болмашы ренiштiң өзiнен үлкен өшпендiлiк тудырып, сол арқылы бала ешкiмнен именбестен әкесiнен бас тартып, өз әкесiн өзi аяққа таптап қорлауын тiледi. Сөйтiп, туыстық мейiрбандықтан айырып, жалғыз қалдыру арқылы өзiнiң қатiгез билiгiнiң алдында қалтырап тұруын армандады».

Философ hам жазушы Фазил Искандер осылай түсiндiредi. Бұл адам шындықтың дәл үстiнен түсiп отыр. Басқаша бағамдау мүмкiн емес.

Ал ұстағанын уысында уататын тағдыр шiркiн мұндайда тiптi құтырынып шыға келмей ме. Қиыннан қиыстырып, ең бiр нәзiк сезiмдердiң өзiн қорлап, аяққа таптады. Кеше ғана көз алдында ойнақтап, мойныңа асылып жүрген ұлыңның бүгiн әкесiнiң көзiн шұқып, «сен жаусың» деп сұқ саусағын жүрегiңе найзадай шаншып тұруы, не құлағыңнан жұлқа тартып ата-бабаңнан, әке-шешеңнен тартып сыбап шығуы, не тергеудiң тезiнен тәнiн қинап әзер өткен ата-анаңа «мен сендерден бас тартамын» деп өз балаңның өзiңнен жерiп, өкпе-бауырыңды суырып алуы қандай сұмдық. Бұны тағдырдың тәлкегi деу аз. Одан да қатыгез, одан да аяр, айтып жеткiзе алмайтын қасiрет. Тағдыр тәлкегi адамның бiр сәттегi кешкен күйiнiң мұң-шерiнен, шарасыздығынан ушығады. Ал, мынау, әдейi жасалған кесiрлiк. Бiр сәтке мұндай суреттi, суреттi емес, өмiр өксiгiн елестетiп көрiңiзшi. Әкесi, ақын әкесi түрмеде азап шегiп, қиналып жатқанда оның тұңғыш баласы «Ақын өлiмiне» арналған өлеңдi оқып, сыйлық алып жатады. Сәби жүрек не iстеп тұрғанын сезбесiн, ал соның барлығын көрiп-бiлiп отырған ересектер ше?

Өкiнiшке орай бұл долбар емес – шындық. Ауыр да ащы ақиқат. Iлияс Жансүгiровтің өкiл ұлы Жәнiбек Бiләлұлы Сүлеев «халық жауының күшiгi» деген айыппен он үш жасында, иә, он үш жасында! – абақтыға қамалып, бiр жылдан соң Сталиннiң «әкесi үшiн баласы жауап бермейдi» деген сөзiнен кейiн бостандыққа шықты. Сол «сенiмсiз күшiк» он жетiге толар-толмасында жасын өтiрiк жаздырып майданға аттанып, ерлiкпен қаза тапты Оның құрдасы Бейiмбеттiң ұлы Мереке ше? Заманның сол ызғары сәби ғұмырына салқынын тигiзiп, әкесi Омардан көз жазып қалған тiрi жетiмнiң бiрi, ақиық ақын Олжас Сүлейменов:

Расында да таңданатын, сөйте тұрып соған да шүкiршiлiк ететiн жай. Олардан да көз жазып қалудың мүмкiндiгi бар едi ғой және қандай оңтайлы мүмкiндiк десеңiзшi. Ең ауыры – алданған ұлдың өкiнiшi ғой. Әкесiнiң қазасы (ақынның тағдыры ортақ) туралы өлеңдi оқып, бәйге алу – ардан аттағандық емес. Бiрақ мына тұста ол мүлдем басқаша, әкенi де, баланы да қорлау үшiн жасалып отыр ғой.

Мақсат – бәйгеде емес, әке мен баланы өштестiруде.

Мереке Бейiмбетұлы Майлиннiң бар қабiлетiн көрсете алмай, iшiндегi өкiнiшке ертерек өртенiп кетуiне де сол «бәйгенiң» кесiрi тиген шығар. Қаншама жас ғұмырдың өмiрi үсiкке ерте шалынды десеңiзшi.

Ұрпақтардың арасындағы ол жарықшақ әлi бiткен жоқ. Бiрiн қиюластырса, екiншiсi сықырлап шетiней бастайды. Оның дауасы да осалдықпен табылып, асқынған дертке оңайлықпен ем қона қоймас. Қазiргi жiкшiлдiкте сол «қағиданың» сарқыншағы бар десе – қателескендiк емес.

От басы, ошақ қасында осындай берекесiздiк әкелген бұл «қағида» қоғамдық өмiрге де кесiрiн тигiздi. Әсiресе, әр ұрпақтың арасындағы қайшылық жайшылықтың өзiнде бiлiнiп қалатын өнер саласында, тiптi ушығып кеттi. Төрдегi орын онсыз да ойсырап бос қалғанмен, ол да аздық еттi. Ашықтан-ашық аға буынның бетiне топырақ шашты. Оны «Любовно выращивать молодых казахских писателей» деген әп-әдемi тақырыппен берiлген мына мақаладағы:

Құрметтi қаламгерлер «кәнiгi қарақшыға» айналып шыға келдi. Солардың қатарында Әуезов те аталды. Адам бойындағы ең қасиеттi сезiмнiң бiрi – инабаттылықтың, кiсi сыйлаушылықтың қадiрi кеттi.

Мұндай арандатуды ата жауына да тiлемес ешкiм. Әрине, Асқар Тоқмағамбетовтiң он жылға толған творчестволық жолын атап өтуден, не кейiнге қалдырудан әдебиет өспейдi де, өшпейдi де. Қалмақан Әбдiқадыровке ондай құрмет көрсетiлген. Бiрақ арзан өкпеге Iлиястай азаматты, ақынды қорлау – әдепсiздiктiң нағыз өзi. Бұл жолдарды жазған, не жаздырған адам Асқардың өзi ме, әлде долбар ма? Ендеше шын авторы кiм?

Әмәнда бет-пердесi ашылмаған, қылмысы анықталмаған адам қауiптi. Ал осы хабар жарияланғаннан кейiнгi Iлиястың үй-iшi мынадай күй кешiп едi.

Бұл – талай жылға созылған сергелдеңнiң басы едi. Фатима да, Гүлбаhрам да, Гүлжамал да сол сыннан өттi. Балапандары үшiн аузына жем тiстеген құстай болып жүрiп балаларын да жеткiздi. Әрине, Фатимаға Мұхтардың да қолқабысы тимей қалған жоқ. Ал Гүлжамал Майлинаға қашан көзi жұмылғанша Ғабит Мүсiреповтің қамқорлық жасап тұрғаны барша қауымға мәшhүр.

Кетер адам – кеттi. Өлгеннiң артынан өлмек жоқ. Ойсырап орны қалған азаматтардың рухын жоқтатпау да парыз. Ең бастысы – әдебитеттi өлтiрiп алмау ғой. Одақтың мүшелерiнен бес-алты-ақ адам тiрi қалыпты. Солардың «кетiгiн толтыру үшiн» тиiстi шара қолданудың да қажеттiлiгi туды. Қазанның орта шенiнде одақта ұйымдық мәселе қаралған мәжiлiс өткiзiлдi. «Жазушылар ұйымына жаңа мүше, кандидаттар алынды» деген («Қ. Ә.» 27 қазан, 37 ж.) төмендегi хабар сол бiр ауыр күндердегi жылт ете қалған жақсы лебiз едi. Мұнда да тұздығы ащы сөздер ұшырасады. Онсыз хабардың дәмi де келмес едi. Ең бастысы – күйiнiштi емес, сүйiнiштi жеткiзуiнде. Құлаған бәйтеректердiң орнына өскен қуат-күшi мол жас теректер кiмдер екен. «Ат тұяғын тай басар» дейдi. Бұл да үлкен жаңалық. Хабардың ұзын-ырғасы былай: