Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Осы шындықты отыз жасында әшкерелеген Олжасқа бүкiл империя тарихшыларының қарақұрттай қаптап, жабыла шаққанын түсiнуге болады. Егер Татищевтiң жалғандығы шығып қалса, онда империя тарихының iрге тасы құламай ма, сөйтiп төрт ғасыр бойы жалған бояумен боялып, асқан ептiлiкпен және «мәңгiлiк қаланатындай» етiп реставрацияланған тарихтың бетi ашылып қалмай ма? Мұндай ғадет тәуелсiздiк алған соң қазақ тарихшыларының да арасынан нышан таныта бастады. «Сынықтан басқаның бәрi жұғады» деген. Сондай-ақ, «орта қол жазушылар мен дүмбiлез ақындар да, ебедейсiз ескiшiлер де» шығып жатыр. Соның бiрi, мүмкiн, бiз болармыз. Бұл да тағдыр шығар. Бiрақ бiз тағдырды тарихқа телiмеймiз, телiнген тарихи көзқарастан таза тағдырды тазалауға тырысымыз. Сондай «тазалануға» тиiстi жазбаның бiрi – Татишевтiкi. Олжас Сүлейменов барынша қаспағын қырып бергендiктен де бiз оған тоқталмаймыз. Тек, осынау тағдыр айдап патшаның дәбiрi болған Тәтiштiң тұқымының «тырысқақтығының» нәтижесiнде тексiз халық болып шыға келгенiмiз күйiндiредi. Ол бүкiл көшпелi жұртты әу бастан Русьтiң қас дұшпаны ретiнде көрсетiп қана қоймай, соны тарихи көзқарас ретiнде мықтап орнықтырып кеттi. Қанат Қабдырахманов бүгiн көргендей боп отырған «гибиридтiң» өз ұлтына көрсеткен «сый» осы.

Әрине, самодержавиенiң «кең етек, тар қолтығына кiрген» (Кенесарының сөзi) кiрмелердiң бәрiн олай жазғыруға болмайды. Олардың арасында исi азаматтық ақыл ойға, мәдениетке, ғылымға, әскери өнерге өшпес iз қалдырғандар да жеткiлiктi. Баскаков пен Гумилевтiң тiзiмiне бас ұрмай-ақ қояйық. Тек: Ресейдiң патшаларының арғы тұқымдарында қыпшақтар мен құба қыпшақтардың қандарының барлығы, «Алтын ордадан» аманатқа кеп, патша сарайынан қайтпай қалған Шағатайдың тұқымы – Чаадаевтi, Аслан-Селебидiң тұқымы – Достоевскийдi, Қарамырзаның тұқымы Карамзиндi, Орыс ханының тұқымдары – Урусовтарды, соңғы хан Ахметтiң үрiмi – Ахматова мен баласы Лев Гумилевтi, Казанның соңғы ханы Жәдiгермен бiрге шоқынғандарды – Менделеевті, Бекетовті, Шербатовты, Түргеневті, Куприн – Құлыншақовты, Ақсақовты, Темiрниязов – Тимерязовты, патшаның тағын шайқалтқан Мұқанов пен Қаракөзовтердi тiлге тиек етсек те жеткiлiктi.

Мiне, бұларды тағдыр талқыға түсiрдi. Осылардың iшiнен түркi жұртының тағдырына өшпендiлiкпен қараған Достаевский мен орыстың ойлау жүйесiн ХХ ғасырдың дәрежесiне көтерген, ХIХ ғасырдың ең данышпан, ең жұмбақ, патшаның уәзiрi болудан жиырма жасында бас тартқан Шағатайдың тұқымы – Петр Яковлевич Чаадаевтi тағдыр мен тарихи көзқарас туралы пiкiр талқысына араластыруға болады. Бiр басының қайшылығы бүкiл шығармаларындағы қайшылықтардан да асып түскен Аслан-Селебидiң (Челебидiң, түбiрi – Селе, Сәлi, Селебе би болуыда да мүмкiн) тұқиянын қозғамай-ақ қоямыз. Ал Шағатайдың, демек Шыңғыс ханның ұрпағының пiкiрлерiн ойымызды дамытудың қыл арқаннан есiлген желiсi етiп аламыз.

Оның бiр тосын себебi де бар және Чаадаев тағдыр мен тарихи көзқарас туралы пiкiрге тұлға боларлықтай тумысты, тектi тағдырдың иесi.

Ол өз тағдырын өз қолымен жасады, тарихи-философиялық көзқарасын ешкiмге бұрмалатпады, тiптi, Пушкиннiң өзiне де еркiнсуге ерiк бермедi. Грибоедовтiң «Ақылдың азабындағы» Чацкийдiң бейнесi ретiнде көрiнген қайсар тұлға Николай І мен Бенкендорфтың да ығына жүрмедi, қырын келдi. Патшаның отарлау саясаты мен басыбайлы жалған тарихи көзқарасты қалыптастыруын сынап Николайдың өзiне хат жазудан тайсалмады. Ол хатты Бенкендорф тықпалап, монархтан жасырып әлекке түстi. Бүкiл Ресейдiң бекзадалары онымен бетпе-бет келуден сескендi. Өйткенi Чаадаев Россияны және орыс ұлтын жан-тәнiмен сүйетiн, сондықтан да отанының жалған тарихпен, бiр адамның ғана еркiмен өмiр сүруiн қалаған жоқ. «Россия мәселесi», «орыс идеясы» деген ұғымды алғаш ғылыми бағыт ретiнде қалыптастырған да, Ресейдiң кешегiсi мен бүгiнгiсiн, ертеңiн ашық талқыға салған да, тұңғыш ұлттық философияның негiзiн қалаған да, ақыры патшаға да бас имей, басындырмай өмiр сүрген де Шыңғыс хан мен Шағатайдың тұқымы, нағыз отаншыл орыс Чаадаев болатын. Ол:

Иә, түркi жұртының бұратаналығынан гөрi төрткүл дүние үшiн Ресейдiң «бұратаналығы» әлде қайда қауiптi болатын. Ұлттың ұйытқысын құрайтын, барлық жаhангерлiк соғыстың азабын тартып, қанын төккен 25 миллион азаматын басыбайлы құл етiп ұстауы – империяның бетiндегi сүйел едi. Патша, Достоевский айтқандай, «халықтың қасиетiн, оның идеясын, үмiтi мен сенiмiн бойына жиған тұлға» емес-тiн. Өз ұлтын құл еткен патшаның өзi де құлдық психологиядан арылмаған адам деген сөз. Мiне, Чаадаев неге тiтiркенiп отыр. Ол үшiн әрбiр орыстың рухы – азат рух болуға тиiстi. Сондықтан да түрiктiң патшасынан, Ресейдi шайқалтқан, Напалеоннан, Кенесарының көтерiлiсiнен гөрi адамзат үшiн Россияның самодержавиесi әлдеқайда қатерлi дейдi. Ресейдiң мемлекеттiк саясатқа айналып отырған тағылығын ауыздықтау қиын. Нағыз орыс рухы – орыстың азаттығы, орыстың рух бостандығы, бiр орыс пен екiншi орыстың тең тұрып сөйлесiп, тең дәрежеде өмiр сүруi. Өз ұлтын осындай қорлық пен басыбайлылықта ұстаған мемлекеттiң жат жұртты жарылқауы (мысалы, «қатын патшаның» – Анна Иоанованың «қазақты қамқорлыққа алуы» – Т. Ж.) кәдiмгi, жәдiгөйлiк саясат қана едi.

Мiне, нағыз орыс. Мұндай тұқымның қалғанына Шыңғыс хан мен Шағатай да өкiнбейтiн шығар. Ол өз тағдырын өзi биледi. Жатты да, жақынын да тарихи көзқарастың қиянатының диiрменiне жемтiк қып тартқызған жоқ. Орысқа да, қазаққа да, жалпы дүние қауымына да қажет тұлға.

Мұндай тұлға қазақтан да шықты. Ол – Кенесары.

Қандай түйсiк пен түлен түткенiн кiм бiлсiн, дәл осы тақырыпты күйттерде Чаадаев пен Кенесарының тағдырын салыстыра отырып ой қозғау мәселесi жадымнан шықпай қойды. Иә, абсурд, далбаса талпыныс. Дегенмен, қисындырып көрейiк. Осы тұста үшiншi тұлға да – ХХ ғасырдағы қазақ тарихшысы Ермұхан Бекмаханов та үшiншi өлшем ретiнде көкейiмдi тесiп тұрып алды. Қисынсыз-ақ қисын. Әңгiме тарих пен тағдыр туралы болғандықтан да, тарих ойға, пiкiр дамытуға мұрындық салу үшiн де тәуекелге бардық.

Иә, бiрi – отарлаушы, бiрi отарланушы. Бiрi – орыс, екiншiсi – қазақ. Бiрi – христиан, бiрi – мұсылман. Бiрi – оқымысты, бiрi – жауынгер. Бiрi – орыс тiлiнен гөрi француз, немiс, ағылшын тiлiнде еркiн жазып-сөйлейдi, екiншiсi ана тiлiнен басқаны бiлмейдi. Әйел мәселесiн қозғамай-ақ қояйық. Кенесары мен Чаадаевтiң жас айырмашылығы – 6 жыл. Бiрақ заманы бiр.

Ендi екiншi уәжге көшейiк: үшеуi да қаракөктiң тұқымы. Нұрдан жаралған Шыңғыс ханға кiндiктерi байланған. Чаадаев – шағатай арқылы, Кенесары мен Ермұхан – Абылай, Жошы арқылы жалғасады. Тiптi, Чаадаев Шәрбәтовтардың (Шербатов) жиенi болуы тұрғысынан алғанда, ол Рюриктердiң де қанын бойына сiңiрген боп шығады. Чаадаев пен Кенесары тарихтың тәлкегiне ұшыраған тағдырлардың ұлттық мүддесiн қорғап – самодержавиеге, Бекмаханов – империялық үстем көзқарасқа қарсы күрестi. Үшеуi де отаншыл. Намысшыл. Қайсар. Идеясы үшiн басын бәйгеге тiккендер. Үшеуiне де тарихи көзқарас кесiрлi баға бердi. Чаадаев пен Кенесарының есiмi өлгеннен кейiн бiр жарым ғасырдан соң, Бекмаханов жарты ғасырдан соң мәшhүр болды. Оның өзiне де олардың есiмiн алдағы күннiң қандай талқыға саларына көз жетпейдi. Осы үшеуiнiң тұтастандырып тұрған ең басты қасиет – тағдырға бас имегендiгi, тарихи терiс көзқарасқа мойынсынбағандығы. Олардың тұлғасын жалған ғылымның тас-талқан ете алмаған өр рухы.

Мiне, тек. Мiне, тағдыр. Мiне, бiз нысана ететiн тұлға. Иә, тарихи көзқарасымызды осыларға қарап қалыптастыруымыз керек.

Тарихи тағдыр ұмытылған тұста – тарихи көзқарас та түзелмейдi. Тарихтың тағылымы да ескiрмейдi. Бiздiң тарихи көзқарастың ырқында кеткенiмiз сондай, тағдыры аршылмағандықтан да қазақ мемлекетi тәуелсiздiк алған тұста Әлихан Бөкейханов негiзiн қалаған Қазақ мемлекетiнiң бағыт-бағдарын қаперiмiзге де алмадық. Соның нәтижесiнде жер, экономика, тiл туралы ортақ ұйытқы таба алмай дағдарып қалдық. Ал мұның барлығының iзiн Әлихан салып кетiп едi.

Әрине, тағдыр – тарихқа үкiмiн жүргiзе алмайды. Бiрақ сол тарихты тағдыр жасайды. Тек тарихи көзқарас – тұлғаның бейнесiн тағдырдан аршып, дұрыс баға бергенде ғана заттылыққа ұласады. Напалеон мен Петр қанша атыс-шабыстың iшiнде жүрдi, тiптi, олардың өмiрiнiң өзi соғыстан тұрады. Бiрақ тарихи көзқарас тұлғаны оқиғадан аршып алып, оларды дара адам ретiнде, сахнаға шығарды. Қандай ғұлама жазбасын, олардың жеке басын, жекелеген жеңiстерi мен жеңiлiстерiн сол тұлғаның тағдыры, көзқарасы арқылы бағалады. Керiсiнше, Кенесары туралы сөз болғанда оның тек атып кеткенi мен шауып кеткенi ғана қарпи қамтыла баяндалып, сол арқылы пiкiр қорытылады. Сөйтiп, Кенесары жаны тыныштық көрмейтiн жауынгер болды да шықты.

Бiз, ең бiрiншi, Кенесарыға тарихи тұлға ретiнде қарап, оның тағдырына тарихи көзқарасты орнықтыруымыз қажет. Содан кейiн барып оның iс-қимыл әрекетiне пiкiр бiлдiрсек лайық-ты. Төңкерiске дейiнгi тарихшылар Кенесарының тұлғасына отарлаушының көзiмен қарады да, сол тұрғыдан оның тағдырын баяндады. Төңкерiстен кейiн Кенесары бiр сәт ақ бояумен боялды да, iле оған қара май қайта жағылды. Кеңес империясының тарихшылары:

«Кез-келген тарих – орыс ұлтының тарихы болуы тиiс», – деп (Яковлев) талап қойды.

Сол тұрғыдан Кенесарыға баға бердi. Тiптi, талқыға Кенесарының жеке басы, тағдыры түскен жоқ, керiсiнше, жанталас тарихқа терiс тарихи көзқарасты қалыптастыру үшiн жүргiзiлдi. Әрине, бұл науқанда Бекмаханов уақытша жеңiлдi. Түрменiң дәмiн татты. Бiрақ тарихи көзқарасты орнықтырып кеттi.

Сөз басында ойды шиырықтау үшiн айтылған: «Тарих – әділетсiз ғылым», – деген пiкiрдi ортаға ой тастау үшiн, қыранға тастаған қызыл сияқты, шақпақ етiп жақтық. Әдiлеттi тарих – әдiлеттi тарихи көзқарасты қалыптастырады. Әдiлетсiз тарихи көзқарас – тарихи әдiлетке қиянат жасайды. Түбiнде бәрiн де тарих өз орнына қояр. Ғылым iргесi қайтадан қаланар. Бiрақ, әр нәрсенi өз орнына қойғанмен де, қалағанмен де, өткен күннiң әдiлетсiздiктерiнiң тұсынан жел соғып тұрады. Тәуелдi тарихи танымның дағын лазер сәулесiмен де кетiре алмайсыз. Қазiргi қазақ тарихи ғылымы сол күйдi басынан кешiрiп отыр. Қашан тұлғалардың тағдыры аршылғанша уақыттың тұрлауы, заманның екпiнi мен қас-қабағы, ұлттық сананың өзi өзгерiп кетпесiне кiм кепiл. Өйткенi, ендiгi тарихты жоғарыда айтылған «тексiз доктордың» ұлттық танымнан ада баласы жазбасына кiм сенiм бiлдiредi. Бұл қазiрдiң өзiнде нышан танытқан, «массондық масандар» арқылы жонын көрсеткен шындық. Қытайдың мемлекеттiк, ұлттық тарихи көзқарасын қалыптастырған, бiздiң жыл қайыруымыздан бұрын өмiр сүрген ғұлама Мың-зы:

«Егер зауал аспаннан келсе, онда одан құтылуға болады. Ал сол кесепат өзiңнiң iшiңнен шықса, одан қашып құтыла алмайсың», – дептi.

Шындығында да, кесiрлiк те, кесепат та, керенаулық та, тәуелдi басыбайлылықтың психологиясы да бiздiң өз iшiмiзде, санамызда, жанымызда, көзқарасымызда. Біз тарихи әдiлет үшiн әдiлеттi көзқарасты қалыптастыру жолында – таным талқысында ашық майданға шықпай ықтап өмiр сүрдiк. Қазақ ұлты «аспаннан түскен зауалға» – ұлттық, рухани отарлану тарихына қарсы тарихи көзқарасты толық қалыптастыра алмады. Ұлт боп өз тағдырымызды өзiмiз қолымызға алмасақ, бізді тағы да бодандықтың қағыс қамыты күтіп тұруы мүмкін. Ол қамыт енді киілсе – ешқандай ұлт-азаттық идеясы мен ұлт-азаттық қозғалысы можантопайланған санаға саңлау түсірмейді. Өйткені ол ұрпақтың санасы тексіздікпен шорланған ұрпақ.

Ол ол ма, бiздің өзімі әлi «өзiмiздiң iшiмiздегi кесепатты» жеңе алмай жүрмiз. Әйтпесе, ұлттық ортақ көзқарас жолында барлық қымбаттарымызды қиып, бiр мүддеге топтасар едiк қой.

Оған: Кенесарының ұлт-азаттық көтерiлiсiнiң соңғы қасiреттi тұсын айналып өтiп, сипақтата баяндауымыз дәлел.

Оған себеп: ұлттық көзқарастың тұтастығының жоқтығы.

Өйткенi, осынау тұсқа келгенде бiз өзiмiздiң рулық, жүздiк сенiмiмiздi жеңе алмай, жалған намысымыз ұстап, жорта әруақ силаған боп, ұлттық мүдденi рулық психологияға айырбастаймыз. Қырғыз тарихшылары бұл тұрғыдан алғанда әдiлетке жүгiндi. Тарихи шындыққа тарихи көзқарасты орнатты. Қазақтар Кенесары қозғалысын, Кенесарының өзiн жаппай жамырап қарғап жатқанда, Б.Жамгершинов iспеттi ғұламалар оған қарсы шығып:

Қырғыз елi өз еркiмен Ресейге қосылған жоқ. Өйткенi Манастың түп-тұқияндары құл болу үшiн жаратылмаған. Тек көзқарас бiрлiгi болмады. Қазақтар сияқты бұл ұлт та «аспаннан түскен зауалды былай қойып, iшiндегi кесепатты» жеңе алмады. Содан барып:

Мұндай көнбiстiкке, бодандықтың «қайыс ноқтасына» екi ұлттың бiрдей басын сұғынуға мәжбүр еткен не? Себебi: елдiктiң тұтастық сезiмi көмескi тартты. Ұлттық намыс – рулық мүддеге айналды. Ортақ және белсендi тұлғалардың ықпалы жойылды.

Оны жойған, бiрiншi, отарлаушы империяның саясаты. Алауыздықты сеуiп, iштен ыдырату – Кенесарының қозғалысынан екi-үш ғасыр бұрын, қазақ хандығының тұсында басталған қаскүнем әрекет болатын. Ресей империясының әккiленiп алғаны, түркi жұртының осал тұсын тауып, оны ептiлiкпен жүзеге асыра бiлгенi сондай, кез-келген руды, кез -келген тұлғаны емеурiнмен -ақ икемдеп отырды. Патшаның арандатушылары алатауға Кенесарыдан бұрын жетiп, ұлы жүздiң төрелерi мен қырғыздың манаптарын арбап, алдын-ала Кенесарыға өшiктiрiп қойды. Әр кiм өз мүддесiн, бас пайдасын күйттедi де ақыры еркiн ұлт деген атынан айрылып, бодан ел болып шыға келдi. Екiншi: отарлаушы саясат ең бiрiншi «ел қамын ойлайтын Едiгелердi» құртты, оның орнына ру мен ұлыстың батыры мен биiн қолпаштады. Сөйтiп, Мұхтар Әуезов дәл басып айтқанындай, Қобыланды, Манас, Алпамыс сияқты «ұлы батырлардың» елдiк, ұлттық бiрлiкке шақырған ерлiктерi мен iс-қимылдары «ескi әңгiме» сияқты елеске айналды да:

«...Кiшi батырлар заманында бұрынғы ұсақ рулар ескi бiрлiктi бiржолата ұмытқандай кез болды. Бiрiне бiрi жат болды. Сондықтан бұл кездiң батыры (биi де – Т. Ж.) да бұрынғы пiшiннен айырылғандай болды. Батырлық бұрынғы дәрежеден төмен түскендей, батыр (би – Т. Ж.) бұрынғыша түгел ел емес, не бiр таптың, не бiр кәсiптiң (мүдденiң – Т. Ж.) батыры (биi – Т. Ж.) сияқты едi. Осы бетiмен батыр (би) аты сиреп, батыр (би) пiшiнi ел қиялында жүдей бердi. Бұл замандардың батыры (биi) бұрынғысынша елдiң тұтас елдiгiн бiлдiретiн, не болмаса елдiң ескi өмiрiн, үмiт, қиял, тiлегiн түгел бiлдiретiн батыр (би)», – болмай қалды.

Яғни, ұлттың, тұлғаның тағдыры талқандалды. Елдiк көзқарас өшiп, басыбайлы психология жанды баурай бастады. Еркiн рух өлдi. «Единица кеткен соң, не болады өңшең ноль», – деп Абай жарықтық айтқандай, тарихи тағдырдан бұрын – терiс тарихи көзқарас қалыптасып үлгердi. Отаршыл пиғылдың арам шөбi азаттықтың астығынан бұрын себiлiп, рухани азықты өсiрмедi. Абай айтқандай:

Ермен шықты ит қылып,

Бидай шашқан егiнге.

Тектеп келгенде:

«Қоғамды алға жылжуға – шындық пен жалғанның арасында жалтаңдап жүргендер емес, олар қыл көпiрдiң үстiнде билеп жүрген жандар, керiсiнше, дiлi қатал (принциптi) адамдар мәжбүр етедi» (Чаадаев).

Тағдырын да, тарихын да талқыға салған Кенесарыға:

Бұл тарихи шындық. Ал олар кiмдер едi, ұлтты – сол ұлттың еркiнсiз қалай құлдықтың құрығына түсiрдi, бұл басқа әңгiменiң арқауы.

II. Ұлттық тұтастық идеясы және Азаматтық Мойынсынбау

Ұлттық Азаматтық Мойынсынбауға немесе Ұлттық Азаматтық Тұтастыққа жеткен ұлт – кемелiне келген ұлт. Мұндай рухани күш пен сана – сезiм, ұлттық мүдде бiрлiгiне ие ұлт өзiн-өзi сыйлай бiледi және өзiн өзгеге сыйлата да бiледi. Сондай биiк тарихи таным дәрежесiндегi ұлт қана ұлт ретiнде өмiр сүруге құқылы. Бұл – ол ұлттың адамзаттың ортақ тарихына үлес қосуға қабiлеттi және өркениеттiң әр мүшесi оның пiкiрiмен санасуға мiндеттi деген сөз. Өйткенi, мұндай құдiреттi және ең қасиеттi мiнезге ие болуы үшiн сол халық: өзiнiң бүкiл жаратылғаннан берi таным мен тарихын талқыға салып, кешегiсiн, бүгiнiн, ертеңiн анықтап, оған тәуелсiз таным арқылы әдiлеттi баға берiп, ұлттың мiндетiн, парызын, даму бағытын өзiң де, өзге де мойындайтындай етiп тарихи көзқарас қалыптастыру қажет. Тұтастық идеясына ақыл-ойға қабiлеттi сол ұлттың әрбiр мүшесi қатысып, лебiн қосып, өзiнiң сол идеяға қатысы барлығын сезiп, жауапкершiлiгi мен мiндетiн, парызын түсiнгенде ғана азаматтық ұлттық сыпат алады.

Тарих пен тағдырдың қандай сыбаға ұсынғанына қарамастан, қазақ ұлтының дәл осындай қауымдастықтың қатарына қосылуға толық қақысы да, мүмкiндiгi де бар.

Себебi:

Қазақ ұлтының ұйытқысы – әлеуметтiк теңдiкке құрылған, ұлттық мәйегi «тең атаның ұлы» ретiнде ұйыған, тектiк басыбайлылық жоқ, болған да емес:

өзiн-өзi дербес ұлт ретiнде сезiне бiлдi, қалыптасқан тарихи сана мен дербестiк жолындағы күрестiң тарихи тәжiрибесi бар, тарихи тамыр мен негiзiн және жалпы адамзат тарихына қатысты тұстарын есте ұстаған:

өзiнiң жағырафиялық, шекаралық, мүдделiк көзқарасына орай саяси және экономикалық, рухани ықпалы барын сезiнедi. өзiн-өзi қалыптасқан тарихи ұлтпыз деп есептейдi және тәуелсiз мемлекет.

Қазақ елі бұл тәуелсiздiктi үшiншi рет алып отыр. Демек, азат ұлт атану үшiн бар уақытта күресiп келген. Демек, кемелiне келген ұлтпыз деуге толық қақымыз бар...

Иә, қақымыз бар, бiрақ кемелденiп болдық па? Мiне, мәселе осында.

Азаматтық Мойынсынбау мен Азаматтық Ұлттық Тұтастық деген қасиеттi ұғымды былай қойғанда, кәдiмгi ұлттық мақтаныш (гордость) пен ұлттық намыс (достойнство) қалыптасты ма? Сiз де, мен де, ол да, ойланбастан, иә, ойланбастан намыстанғансып жауап беремiз. Менiң ойымша, дәл осы намысымыз – жалған намыс. Айтпақшы, сiздiң, менiң, оның намысын бiрдей қоздыратын қандай ортақ көзқарасымыз бар? Ұлттың тәуелсiздiгi туралы ой ма?

Бұл, бiрiншiден сан ғасыр бойы санаға сiңген, ата бабамыздың аманаты. Өсиет, демек, идея солардiкi. Екiншi, тәуелсiздiк – ұлттың дербес дамуының тарихи құрылымдық даму жолы ғана. Ол – жүздеген ұлт пен ұлыстың ие боп отырған жетiстiгi. Ол бiздiң тарихи сыбағамыз.

Егер де, Азаматтық Мойынсынбау мен Ұлттық тұтастыққа жетiп, ұлттық мақтанышымыз бен намысымыз қалыптасып болса, онда неге үш рет тәуелсiз отан, еркiн ел, еңселi ер деген құқықтан айырылып қалдық? Жоңғар шапқыншылығы тұсында сондай қасиетке жете қабыл ұлттық өрлеудi бастан кештiк. Ал үш ғасыр бойы бодан империяға қарсы қазақтың бiрiккен қолы қашан және қай жылы, қай майданда шайқасып, тәуелсiздiктi қорғады? Туымыз қай төбеде жығылды, ел иесi – ханымыздың тiзесi қай жерде бүгiлдi?

Бiздi шапқан, бiздi тәуелдi еткен кiм? Патшаның қай қолбасшысы? Ұлттық тәуелсiздiгi туралы кiмге және кiммен мәмiлеге келiппiз? Отанды отарлауға және отарлануға мәжбүр еткен қандай сыртқы күш. Антты: одақтас болу үшiн бе, бодан үшін бе, жоқ, отар ел болу үшін бе, қайсысы үшiн бердiк? Оның заңдық құқығы қандай? Егер ел болып берген ант болса, оның бiр шарттары болмай ма? Бiр мемлекет екiншi мемлекетке тiзе бүккенде, шабындыға түскенде, бодандық бағыныштылыққа өткенде патша мен патшаның, хан мен ханның, елшi мен елшiнiң арасында уағдаластық, заңдық негiз болмай ма?

Ондай тарихи құжат қайда?

Балтық жағалауының елдерi Риббентроп пен Молотовтың жасырын келiсiмiн әшкерелеп, Азаматтық Мойынсынбауы арқылы тәуелсiздiгiн қайтарып алды. Олар ешқашанда Ресейдi отандасым – одақтасым деп есептемедi. Сондықтан да Ресейге тәуелдi болдық деп мойынсынған жоқ, керiсiнше: екiншi дүние жүзiлiк соғыста шапқынға түскен, күшпен жаулап алынған елмiз, отанымыз жау қолында (оккупацияда) қалып отыр деп ашық айтты. Мiне, Азаматтық Мойынсынбау, мiне, ұлттық намыс (достойнство). Демек, олар өздерiн саяси тұрғыдан да, рухани тұрғыдан да азат елмiз деп санап, дербес рухани күрес жүргiздi, дербес тарихи көзқарас қалыптастырды. Өзiн-өзi сыйлата бiлдi. Сөйтiп, ұлт ретiнде тарих алдындағы мiндетiн өтедi.

Ал бiз, ендi ғана өз орнымызды жоқтап отырмыз. Мұның кесiрiн империядан көремiз. Жоқ, бiздi ұлттық мойынсынуға, ұлттық намыс пен мақтаныштың жойылуына, тарихи көзқарастың дұрыс қалыптаспауына алып келген империя емес, бiздiң өзiмiз. Империя күштеп жердiң қазынасын қазар, тасып әкетер, әкiмшiлiгiн жүргiзер, егiнiн еккiзер. Бірақ бүкіл ұлт – өзін бір ұлт ретінде сезініп, рухани ұлттық тұтастыққа жетсек – дәл қазiргiдей сенделiстi бастан кешпеген болар едiк. Дәл қазiргi күндегiдей жүйкемiз қан қақсамас едi.

Бiз өзiмiздi өзiмiз ұлт есебiнде сезiнбедiк, бодан елмiз деп қарадық. Барлық ақыл-ойымызды, тұрмыс тiршiлiгiмiздi, күн көрiсiмiздi, мақсат мүддемiздi империяға қарай өзiмiз бейiмдедiк. Иесiз кеңiстiкте қалған иесiз ұлт болып өмiр сүрдiк. Түркi жұртының әлемге жүргiзген он бес ғасырлық үстемдiгiне қазақ ұлтының да тiкелей қатысы болды. Сол үстемдiк қайда кеттi, не сабақ қалдырды, неге құлдырап құлдық дәрежеге жеттi? Оны да тарих iстедi ме? Жоқ, бiз тарихтан сабақ алмадық. Ұлттық тұтастықты, ортақ мүдденi қалыптастырмадық. Ұлттық мүддеге бойсынбаған, ұлттық нысанасы анықталмаған, ұлттық рухани тұтастығы жоқ ұлт – ұлт емес, әуелi мемлекет болып мархадам таппайды. Ондай тобырдың үкiмiн тарих сол кезде-ақ шығарып қойған. себебi:

«Мысалға алайық»: қалыптасқан қолайлы жағдайға байланысты өзiнiң ырқымен құрылмаған, жағырафиялық орналасудың нәтижесiнде орта таңдамай-ақ тұрақтап қалған бiр халық ұлан-асыр аймақты мекендеп, өзi онша тырыспаса да бiр дәуiрде құдiреттi халыққа айналып шыға келсiн делiк: әрине, бұл таңғажайып құбылыс, қалай сүйiнсең де құба-құп, алайда тарих оған қалай баға бередi? Негiзiне үңiлсең, бұл – тек қарапайым дерек қана, аса үлкен ауқымды қамтыған жағрафиялық белгi ғана, одан өзге түк те емес. Мұны тарих байқамады да, оны өзiнiң жылнамасына тiркейдi, содан кейiн бетiн жаба салады, сонымен бәрi де тәмәмдалады. Ал бұл халықтың нағыз тарихы – сол халыққа сенiп тапсырылған тарихи мiндеттi жүзеге асыратын және сол мiндеттi табандылықпен жүргiзетiн, тiптi жасырын түйсiк арқылы болса да сол тарихи мiндеттi орындап шығаратын идеяға келгенде ғана жазылады. Мiне, бар жан-тәнiмен менiң отандастарымды шақыратын шағымды кезек осы кезек, сүйкiмдi достарым мен отандастарым, мiне, осы мiндеттi сiздер мойындарыңызға алса екен деп тiлеймiн, бiлiмнiң жоғарғы сатысына көтерiлген, маған сондай жанашыр боп көрiнген отанға деген қасиеттi махаббаттың оты маздап тұрған жандар, соған ат салыңыздаршы!», – деген Чаадаевтiң Ресей туралы пiкiрi мына сiз бен бiзге қаратыла айтылғандай.

Иә, Ұлттың Тұтастығы – Идеяда. Ал қазақ қауымын дәл қазiр тұтастандырып, тұтқа боп ұстап тұрған қандай идея? Бiздiң ұлтымыздың iшкi рухани жасырын идеялық ағысы болса – бүгiн бетке шығатын кезi болды емес пе. Ол қандай? Қазiр ненi медет, ненi нысана тұтамыз? Бағыт-бағдарсыз, нысанасыз, iшкi бiрлiксiз, күн көрiстiң шылауына ерiп келер күнге ықтап беттей беремiз бе?

Ұлт та, ұлттық сана да есейдi. Ендеше, отырған үйiмiздi, қонған қонысымызды тазалап барып, көшiмiздi түзегенiмiз дұрыс болар.

Ол үшiн ең бiрiншi ұлттық тарих көзқарасымызды әдiл әрi байыпты және ұлт мүддесiне лайық қалыптастыруымыз қажет. Ұлттың санасындағы өткен күннiң таңбаларын жойып, оны ықпалдан аршуымыз керек. Ал азат ұлт ретiнде намыс пен мақтанышымызды орнына келтiрмесек, бұл мәңгiлiк бұйығылықтан арыла алмаймыз.

Соның iшiнде күбiрткi мәселе – қазақ ұлты бодандыққа өз еркiмен бас идi ме, жоқ па деген сауалдың жауабы.

Бiз, өз тарихымыздың белестi-белеңдi кездерiне барынша ақиқат, барынша әдiл әрi қатал көзқарасты қалыптастырмасақ, тура сол арадан соққан жел үнемi өкпемiзге, ұлттық санамызға шаншу боп қадалып тұрады. Тура сол бопса көзқарас ұлттық тұтастығымыздың буынын босатады, iрiтедi, iрiткi салады. Тiптi өзiмiздiң екi туып, бiр қалған атамыз болса да тарихтың үкiмiне бойсынуымыз қажет. Сонда ғана ұлттық тұтастыққа келемiз. Ал дәл қазiргi қазақ ұлтының бойындағы ең осал, нәзiк әрi қауiптi тұсы – тарихтың үкiмiн мойындамауда. Бiз өзiмiздi азат ұлт сезiну үшiн де бодандықтың пердесiн ысырып тастауымыз керек. Сол перденi ысырдық па, ысыруға тырыстық па өзi? Егер ол тұманнан айықпаса бүгiнгiмiзге де, ертеңгiмiзге де баға бере алмаймыз. Өзiмiздiң даму жолымызды өзiмiз тұйықтаймыз. Ал бұл қылмыспен пара пар. Өйткенi: