Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Тарих өзгередi, тарихпен қоса тарихи ойлау жүйесi де, тарихи көзқарас та, билiк идеологиясымен қоса оның үгiт-насихат әдiстерi мен жазалау тәсiлдерi де өзгередi – деген қағида бар. Бiрақ дәл бұл қағида Ресей империясына жүрмедi. Идеологиялық жазалау саясатынан Ресей мемлекетi патша билеп-төстеген заманда да, кеңестiк өкiмет кезiнде де қол үзбедi. Қайта бұрынғыдан бетер үдей түстi.

Ұлттың әкесi, орыс пен православие дiнiнiң қорғаушысы деп есептелген патша ағзамның өзi де тұлғаны ұнатпады.

Отар елдiң өкiлдерiн былай қойғанда, Ресейдiң: «ақыл-ойының мақтанышы» болған Радищевтiң, Пушкиннiң, Лермонтовтың, Чаадаевтiң, Буниннiң, Бердяевтiң, Набоковтiң, Сахаровтың қуғынға ұшырауы соның айғағы. Ресей империясы өзiнiң қанды жолын адамдардың өлi денесiн көпiр етiп төсеу арқылы салды. Адам – идеологияның құрбандығына шалынды. Патшаның отарлау саясаты ендi өршiп келе жатқанда, оның түпкi пиғылы мен даму жолын анық бағдарлай бiлген француз тарихшысы, әрi мемлекет қайраткерi А.Токвиль 1835 жылы:

Францияның сыртқы iстер министрi А.Токвильдiң бұл айтқаны дәл келдi. Тұп-тура жүз жыл өткенде Америка мен Ресей дүниенi екiге қақ бөлiп, исi адамзаттың тағдырын уысында ұстады. Олардың жеңiстерiнiң құны да бiр-бiрiне қарама-қайшы болды.

Америка экономикалық отарлауды мiсе тұтып, отар елдерiне өндiрiс салып, оның өнiмдерiн өз пайдасына жаратты. Ал Ресей империясы адамдардың рухын өлтiрiп, еңсесiн ездi. Әсiресе, отар ұлттардың тағдыры тәлкекке ұшырап, тiлiнен де, дiнiнен де безуге мәжбүр еттi. Ұлт деген сөз – ең жеккөрiнiштi ұғымға, қарғыс атқан сөзге айналды. Ұлттық сана, ұлттық дербестiк, ұлттық мемлекет, ұлттық идея, рухани тәуелсiздiк қақында ой салатын жадымыздағы құбылыстардың барлығын жадылап, қилы-қилы қитұрқы амалдар арқылы арандатып, жазаға тартып отырды. Патшаның Орта Азияны отарлау жорығынан бас тартқан Шоқанды, қазақтарды шоқындырудан арашалауға ұмтылған Ыбырайды тiмiскi тыңшылары арқылы тұншықтырып тынды. Бiрiншi Думаның алдына Анна Иоановна мен Әбiлқайырдың қол қойған шарты бойынша ресейдiң қазақ жерiне баса көктеп кiруге қақысы жоқ екенiн дәлелдей келiп:

«Негiзгi заңда: қазақ жерi қазақ халқының мәңгiлiк меншiгi, оны ешкiмнiң де қосарлана иеленуiне жол жоқ, – деп жазылуы тиiс. Қазақ жерiн мемлекеттiк меншiк және оған орыстарды қоныстандыру қажет – деген заң күшiн жойып, мүлдем сызылып тасталуы тиiс. Қазақтардың өзi рұхсат етпейiнше, жердi уақытша не басыбайлы пайдалануға орыстардың құқы жоқ»,– деген мазмұндағы бағдарлама ұсынған Әлихан Бөкейхановты империяның жауы ретiнде қудалады.

Қазақ жерiне империяның қанды шеңгелiн салуына барынша құныға ұмтылған Кауфман сияқтылар:

Сөйтiп, Токвиль айтқандай, ұлы жазалау машинасы iске қосылды.

Адам, азамат, топ, ұлт ретiнде жазалау тәсiлiнiң кез-келген қатыгез түрiмен күресуге болады. Бiрақ та солардың iшiндегi ең қауiптiсi және «қаражүздiсi» – шовинизм, яғный, ұлттық өшпендiлiктi қоздыратын өлермен өктемдiк. Бұл – ешқандай емi табылмайтын, тұқым қуалайтын қатерлi дерт. Одан айығу мүмкiн емес. Патшалық Ресей де, кеңестiк Ресей де отар ұлттарды тұқыртып, тұқымын тұздай құрту үшiн осынау жазалау құралын iске қосты. Бұл қарудың оқ-дәрiсi ретiнде православиелiк миссионерлiк шоқындыру саясаты пайдаланылды. Осындай тағылық тәсiлдi мемлекеттiк саясат пен басқару құралына айналдырған:

«Үкiмет, бiрiншiден: жазалаудың жабайы, қатыгез түрiн қолдана отырып, ұлттық тiлдi, дәстүр-салтты, дiндi, ұлттық қасиеттiң барлығының көзiн құрту арқылы мұқым қазақты дербес ұлт ретiнде жойып жiберiп, мұқым даланы орыстандыруға:

Екiншiден: түрлi әкiмшiлiк шараларды жүзеге асыра отырып, әр қилы бұйрықтар мен ережелер шығарып, қазақтарды бас еркi жоқ, заңнан тыс тобыр деп жариялауға;

Үшiншiден: оларды кiндiк қаны тамып, сүйектерi қураған ата-бабасының ата мекенiнен қуып щығып, ажал боп ауызын ашып тұрған қу медиенге қуып тастауға ұмтылды.

Мiне; ежелгi еркiндiгi мен бостандығын тәрiк ете отырыт, бейбiт жолмен, ешқандай қан төгiссiз орыстардың қол астына кiрген қазақтардың маңдайына жазылған сыбаға осы едi!» (М. Тынышбаев.).

Қашан мемлекеттiк тәуелсiздiк алғанша қазақ ұлты шовинистiк пиғылдағы жазалау мен қорлау саясатынан құтыла алмады. Ұлттық менменсудiң, «қаражүздiлердiң» мардымсуының, «ұлылық дертiнiң» асқынғандығы сондай, тәуелсiз мемлекеттiң мемлекеттiк тiлi – орыс тiлi, мемлекеттiк дiнiнiң бiрi – христиан дiнi болсын деп шалқақтады. Дiнiмiздiң тәуелсiздiгiн шартты түрде сақтап қалдық, ал тiлiмiздiң тiзгiнiн отарлаушы жұрттың еркiне бердiк.

Ұлттың өз бетiнше өмiр сүру қабiлетiн жоюдың бiр жолы осы.

Мұны дер кезiнде аңғарып, «коммунистiк-колонизаторлық» деп бағалаған Смағұл Сәдуақасұлы iспеттi тұлғалардың үнi өшiрiлдi, тобырдың қарасы көбейдi. «Iргелi жақсыға жарымаған және оны танымаған» (Абай) қоғам мүшелерi өз көсемiнiң айтқанына көндi, дегенiн iстедi, оның нұсқаған жолымен жүрдi. Ешкiмде қарсы уәж бiлдiрмедi. Неге бұлай деп сұрақ қоймады. Қатаң идеологиялық құрсау мен қысымның нәтижесiнде:

Ашық майданда дес бермеген ерлiк рухы «ұлыорыстық, ұлыресейлiк, ұлыдержавалық» пиғылдың шырмауына шырмалады. Тұлғалардың мүдделерiнiң ұсақтап, кесiмдi кесек пiкiрлерiнiң ұнтақталып, рухани тұрғыдан тоқыраудың шегiне жеткенi сондай, империяның тарихи ойлау жүйесi мен идеологиялық негiзге құрылған тарихи ойлау жүйесi мен идеологиялық негiзге құралған тұжырымдарын тиянақтаушы А.И.Яковлев сияқты оқымыстылар ғылымның арандатушысы болуға дейiн мүскiнделiп:

Бүкiл бiр ұлттың тарих ғылымы мен ұлт зиялыларын қуғын-сүргiнге ұшыратқан, тұлғаны тұтқышқа кiрiптар қылған осынау бiр ауыз пiкiр қызыл империяның жаппай жазалау саясатына ұласты. Жеке тұлғаны және оның тарихтағы орынын мойындамайтын мемлекеттiк идеологияның құрбандығына алдыменен отар ұлттардың, оның iшiнде қазақ ұлтының тұлғалары шалынды. Соның iшiнде Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық көтерлiсi туралы пiкiр бүкiл империя идеологтарының төбе шашын тiк тұрғызды. Патша тарихшыларының өзi қазақ тарихындағы дара тұлға деп бағалаған Кенесарыны қазақ ғалымдары ұлттың қас дұшпаны етiп шығарды. Ермұқан Бекмаханов iспеттi қайсар тұлғаларды жазалау арқылы қазақ ұлтының еркiндiкке ұмтылған рухын да өлтiруге тырысты.

Азаматтық Мойынсынбауды қажет ететiн осындай намысты кезеңде ұлттық тұлғалардың өзi мүсәпiр пенденiң күйiн кештi. Ұлттық идеяның тұтастығын қорғау былай тұрсын, керiсiнше, шовинистiк идеологияның ұртоқпағына айналды. Бүкiл империяны ауызына қаратқан ғұламалардың өзi тамыры қопсыған теректей шайқалып, топ пен тобырдың қас-қабағына қарап, жалтаңдаумен болды. Соның нәтижесiнде тарихи көзқарас мүлдем кереғар бағытта қалыптасты. Тұлғалардың пiкiрi тұншықтырып:

«СССР-дiң бұрынғы одақтастары «қырғи қабақ соғыс» саясатын өршiткен сайын (мемлекет iшiнде жалған үрей тудырып, ұлттық сана-сезiмдi оятпас үшiн, ұлыорыстық идеяны одан әрi қоздыра отырып, тобырды тұқыртып ұстау үшiн – Т. Ж.), сонау феодалдық дәуiрдегi отаршылдыққа қарсы күрескен көтерілiстерге берiлген бұрынғы бағалар қайта қаралып, жаңадан жалған қондырғылы тарихи көзқарасты телуге тырысты. Шәмiл, Кенесары Қасымов және басқа да ұлттық қозғалыстың көсемдерi ендi жеккөрiнiштi етiп көрсетiлдi. Кавказ бен Орта Азиядағы көтерiлiстер отарлау барысындағы ағылшын-орыс бәсекесiнiң тарихымен тығыз байланыстырылды... Бұрынғы тұжырымдарды қайта қарау барысында шектен тыс асыра сiлтеушiлекке жол берiлдi: мысалы, патшаның отарлау саясаты үстiрт, немкеттi айтыла салатын болды; орыстардың қол астына қараудың зардабы жоқ деген тұжырым жасау үшiн шығыс халықтары патша империясына түгелдей өз еркiмен қосылды деп пайымдау – соның кесiрi едi. Тiптi, кейбiр тарихшылар отарлау саясатын көпе-көрiнеу мадақтауға көштi» (Н. Дружинин).

Ұлт-азаттық көтерілiсiн осыншама жексұрын етiп көрсетудiң басты себебi: ұлттың рухани тәуелсiздiгiн жою, дербес халықпыз деген түйсiктi өшiру, ұлттық санасы мен рухы мәңгүрттенген шала тобыр арқылы үрейдiң уысында ұстау болатын. Табиғатынан танымы терең, рухы қайсар Е.Бекмахановтан өзге қазақ ғалымдарының денi идеологиялық тиiрменнiң тезiне шыдамады. Тіптi, ұлы тұлғалардың өзi шайқалып кеттi. Санасы сабылып, бiр-бiрiн айыптап, сеңдей соғылысты. Ресей империясын 150 жыл бойы тiтiркендiрген Кенесары қаншама тағдырды талқыға түсiрiп, қаншама тұлғаларды құрбандыққа шалу арқылы идеологиялық тұғыры «мәңгiлiкке құйылған» кеңес өкiметiнiң ұлт-азатық көтерiлiстi он жыл бойы тарихтың бетiнен сызып тастай алмай дегбiрi қашты.

Өйткенi, бұл күрес – ұлттың рухани бостандыққа ұмтылған мүдделi мақсатын көздейтiн, көкейден күрсiнiсi кетпейтiн ұлы қозғалыс едi. 1941 – 1953 жылдардың арасындағы отандық тарих ғылымы мен кеңестiк идеология дәбiрлерiнiң бастапқыда домалақ арыз, жай арыз түрiнде ұйымдастырған, кейiннен ашық пiкiр таласына түрткi болған Кенесарының iс-әрекетi ақыры жаппай жазалау науқанына алып келдi. Панкратова, Греков, Дружинин, Державин, Кучкин, Зутис, Миллер, Лурье, Вяткин iспеттi ғұлама ғалымдардың табанды қарсылығына қарамастан үнемi арандату арқылы тобырды «қырағылыққа шақырып» дәнiккен отарлаушы, «коммунистiк-коланизаторлық» саясат Яковлев, Морозов, Юшков, Айдарова, Шойынбаев, Якунин, Толыбеков, Акынжанов, Нұрышев, Ким iспеттi заманға бейiмделгiш жалтақ та жарамсақ жандардың жандайшаптығына сүйене отырып, Кенесарыға және сол арқылы, ұлт-азаттық идеясына қарғыс таңбасын басты. КПСС орталық комитетiнiң насихат және үгiт бөлiмiнiң меңгерушiсi .Ф.Александров, орынбасары П.Н. Федосеев, «Правданың» бас редакторы П. Н.Поспелов ұйымдастырған бұл науқан тура он жылдан кейiн нәтижесiн бердi. Тек осы Кенесары мәселесi жөнiнде бес рет қаулы шығып, Е.Бекмахановтың ол туралы еңбегi жетi рет ғылым академиясы дәрежесіндегі талқыға түсті.Коммунистік емес, ұлыорыстық шовинистiк пиғылға құрылған бұл науқанға қарсы пiкiр бiлдiрген академик Панкратова Қазақстан Орталық комитеттiң хатшысы Iлияс Омаровқа:

«Тарихи шындыққа кереғар, қалайда қазақ халқының тарихын кемсiтуге тырысушылық пиғылы тарихшылардың арасында өршiп барады. Неге грузин патшалары мен өзбек хандары дәл сондай әрекеттерi үшiн прогресшiл қайраткерлер деп есептелуi тиiс те, ал қазақтар Абылайды немесе Кенесары Қасымұлын қаралауы тигiстi болғанын мүлде түсiнбеймiн», – деп ашына жазды.

Қазақ зиялыларының басына төнген талай қатердi сейiлткен Iлияс Омаровтың өзi де топан суындай қаптаған топас ағынға қарсы тұра алмады. Дәл жаңағыдай батыл пiкiр бiлдiрiп, КПСС Орталық комитетiнiң секретарьлары Щербаковты, Андреевтi, Маленковты иландыруға ұмтылған Панкратованың да жүрегi шайлығып, ұстаған тарихи тұжырымның қате екенiн жазбаша мойындауға мәжбүр болды. Қазақстан Компартиясы орталық комитетiнiң бiрiншi секретары Ж.Шаяхметовтiң өзiне:

«Кенесарының қозғалысы – ХIХ ғасырдағы қазақ халқының ең көлемдi ұлт-азаттық қозғалысы», – деп нұсқау бергiзген Iлияс Омаров қызметiнен босатылды.

Е.Бекмаханов халық жауы ретiнде жиырма бес жылға сотталды. Оның кiтабына пiкiр жазған адамдардың өзi қуғынға түстi. Ғылыми ортаны былай қойғанда Қазақстанның бiрiншi басшысының өзi де дағдарып қалды. Отан соғысы жылдарында «Қазақ халқының жауынгерлiк дәстүрiн» мадақтап, ұлттық намысты қоздыру үшiн майдандағы жауынгерлерге жолдаған ресми үндеуiнде Жұмабай Шаяхметовтiң өзi:

Ол кездегi баспасөз беттерiнде мұндай сөздер жиi айтылып, намыстың қайрағына айналды. Тiптi, «Кенесары – Наурызбай» туралы дастандар жинағын құрастырып шығуға партиялық тапсырма берiлдi. Сөйтiп, дiн мен әруақты мойындамайтын коммунистiк партия қажет кезiнде Алладан дәрмен iздедi.

Жазалауға негiзделген идеологияның алдында ешкiмде еңсесiн тiк ұстап тұра алмады. Он жыл бұрын ғана тұқыртып алған «қара дүлейдiң» үрейi тұлғалардың да жүрегiн тiтiренттi, жан-дүниесiне, жүйкесiне үрей ұялатты. Ерiк, жiгер, намыс, дербес пiкiр, ұлттық сана мен мүдде атаулы ұғымды қолданудың өзi қылмыс ретiнде танылады. «Правда» газетiнде 1950 жылы 25 желтоқсан күнi шыққан «Қазақстан тарихының мәселелерi маркстiк-лениндiк тұрғыдан баяндалсын» атты Т. Шойынбаев, Х. Айдарова, А. Якунин үшеуi бiрiгiп жазған мақала идеологиялық жазалау науқанының ресми түрде басталғанын аңғартты. Есiн жиған ел басылары ежелгi «большевиктiк ақжүректiкке» салып, бiр-бiрiн әшкерелеуге тырысты. Әркiм өз басын арашалауға алдын- ала сақтануға көштi. Ж.Шаяхметовтiң өзi әлденеден қысылып, қымтырылып:

«Мен 1944 жылы Аманкелдi Имановтың қайтыс болуына 25 жыл толуына арналған «Социалистiк Қазақстан» газетiнде жарияланған мақаламда елеулдi саяси қате жiбердiм. Қазақ жауынгерлерiн немiс- фашистерге қарсы күресуге шақыра отырып, мен оларды өздерiнiң даңқты бабаларына лайықты болуға шақырдым, сөйтiп, Сырымның, Исатайдың, Махамбеттiң, Аманкелдiнiң есiмдерiмен қатар, Абылайдың, Кенесары мен Наурызбайдың аттарын да атадым. Қазақ ССР Жоғарғы Советiнiң сессиясында 1944 жылы сәуiрде жасаған баяндамасында Оңдасынов жолдас та осындай қате жiбердi, Орталық Комитеттiң насихат және үгiт мәселелерiн басқаратын секретары Омаров жолдастың идеологиялық жұмыспен шұғылдануы қанағаттанғысыз болды, буржуазиялық-ұлтшылдық сыпаттағы қателердi дер кезiнде аша бiлмедi және ол қателердi Орталық Комитет бюросының талқылауына салмады. «Қазақ ССР тарихының» екiншi басылуының бас редакторы бола отырып, Омаров жолдас Бекмахановтың қателерi туралы дабылға құлақ қоймады және «Қазақ ССР тарихының» Кенесары Қасымовтың қозғалысы туралы тарауын оның өзiне тапсырды», – деп ақтала сөйледi.

Қазақстанның бiрiншi басшысы саяси идеологиялық арандатудың тұтқасын өте жақсы меңгерген, отыз жетiншi жылдардағы ойрандарда тақыстанып, тәжiрибе жинаған әккi қайраткер болатын. Әңгiр таяқ алда- жалда өз басына үйiрiле қалса, одан құтылудың бiрден- бiр амалы күнi бұрын басын арашалап алу екендiгiн жақсы түсiндi. Ол өзiн- өзi әшкерелей отырып, өзгелердiң де шалағайына қалжуыр байлап кеттi. Қауiп бұлтының басына үйiрiлетiнiн сезгендей, оны күн iлгерi серпiп тастауға ұмтылды және өзiнен кейiнгi тұлғаларға «үлгi де» көрсеттi. Мұның өзi:

Одақтас мемлекеттiң құқығын иемденген республика басшысының өзiнде дербес идея жоқтығын және ондай еркiндiктiң оған ешқашан да берiлмегендiгiн дәлелдейтiн бұл көрінiстен жеке адамның қандай идеологиялық құрсау мен үрейдiң қыспағында өмiр сүргендiгi анық байқалады. Рухани жазалау саясаты әр бес жыл өзгерген сайын тұлғалардың өзi соған қарай бетiн бұрып, құбылып отырды. Әйтпесе, Жұмабай Шаяхметов iспеттi республикадағы бірінші тұлғаның бес жылдың ішінде Кенесарының ұлт-азаттық көтерiлiсi қақында бес түрлi пiкiр бiлдiруi ешқандай ақылға симайды.

Бұл – жеке адамның пiкiрi емес, жазалау үкiмi едi. Бұдан құтылудың жалғыз-ақ жолы бар болатын. Ол «өзiңдi өзiң әшкерелеу», өзiңнiң қатарыңа өзге де жазықтыларды қоса отырып, өзiңдi науқандағы көп «кiнәлiлердiң бiрi» ретiнде көрсету. «Коллективтiк идеяның» жан-дүниенi билеп алғаны сондай, тұлғалардың өзi бұл тұста тобырға қосылып, «коллективтi түрде» бiрiн-бiрi әшкерелеп, «коллективтi түрде» халық жауының қатарына қосылды. Бұл өзi өте жантүршiгерлiк әрi адамды қорлаудың, тұлғаның рухын өлтiрудiң, ұлттың үнiн өшiрудiң барып тұрған қастаншықпағыр көрiнiсi едi.

Ұлттың рухани тiрегiне айналған тұлғаларды кейiнгi ұрпақтың алдында мазақ еттi.

Олардың жеке пiкiрi жоқ, көзқарасы қалыптаспаған, заманның науқандық ағымына қарай құбылып отырған «қуыршақ идеяның» иесі ретінде дүбара күйде қалдырды. Тұлғаның, ұлы тұлғаның шын пiкiрi қайсы екенiн ажыратудың өзi келер толқынға қиынға түстi. Тiптi, терiс тұжырым жасауға ықпал жасады. Сол кеңестiк идеологияның оққағары болған, қазақ әдебиетiнiң аса iрi тұлғаларының бiрi Сәбит Мұқановтың өзi де «халық жауы» есебiнде қарауылға iлiндi. Тағдыр мен танымның тәлкегiне түскен тума талант әйгiлi «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» атты 1923 жылы «Еңбекшi қазақта» жарияланған мақаласында:

Себебi, дәл сол жылы «Алашорда» қайраткерлерiн лауазымды қызметтен шеттету науқаны басталған едi. Сәбит Мұқановтың «Батырақтан шыққан ақын» қатарында: