Учебно-Методический Комплекс дисциплины (для преподавателя) включает следующие материалы
Туынды заттар (эграстикалық заттар)
жүктеу/скачать 2,31 Mb.
|
| Туынды заттар (эграстикалық заттар)
Өсімдік клеткаларындағы тіршілік әрекеттерінің нәтижесінде, онда әр түрлі заттар, олардың ішінде қоректік заттар да жиналады. Қорға жиналатын заттар химиялық табиғаты тұрғысынан үш топқа жіктеледі. Олар: көмірсулар, майлар және белоктар. Көмірсулар – қорға жиі жиналады. Көмірсулардың молекуласы көміртегі, сутегі және оттегіден тұрады. Сутегінің әрбір екі атомына оттегінің бір атомы сәйкес келеді. Мсыалы: (С6Н10О5)n крахмал, С6Н12О6 – глюкоза т.б. көмірсулар қарапайым және күрделі болып екіге бөлінеді. Қарапайым көмірсуларға - моносахаридтер (глюкоза, фруктоза), дисахаридтер (мальтоза, сахароза), күрделілеріне – полисахаридтер (крахмал, клетчатка, инулин) жатады. Крахмал (С6Р10О5)n - өсімдік клеткасының маңызды туынды заты. Қазіргі кезде крахмалдың мынадай екі бөліктен амилозадан және амилопектиннен тұратыны анықталған. Өсімдік крахмалындағы амилоза мен амилопектиннің арақатынасы өсімдік түрі үшін тұрақты. Амилозаның крахмалдағы мөлшері 0-35 процентке дейін ауытқиды. Әдетте амилопектин одан бірнеше есе көп болады. Олардың химиялық және физикалық қасиеттері де әртүрл болады. Амилоза жылы суда тез ериді, ал амилопектин ерімейді, тек бөртеді де баттасып қалады. Иодпен әсер еткенде амилоза көк, амилопектинмен қызыл күлгін түске боялады. Крахмалды басқа туынды заттардан ажырату үшін иод ерітіндісі пайдаланылады. Иод әсерінен крахмал көгілдір, көк, қаракөк түске боялады. Крахмал суда ерімейді, жылы суда бөрітеді, оны клейстер немесе бат деп атайды. Төменгі температураның әсерінен крахмал қанттқа айналады. Сондықтан үсікке шалдыққан картоп түйнегі, пияз жуашығының дәмі тәтті болады. Крахмал клеткада майда дән ретінде жиналатындықтан крахмал дәні деп аталады. өсімдік мүшелерінде крахмалдың 4 түрі кездеседі. Олар алғашқы немесе ассимиляциялық крахмал, транзиттік крахмал, соңғы немесе қор крахмалы және сақтаулы крахмал. Алғашқы крахмал хлоропластардағы фотосинтез өнімінде қанттың молдығынан пайда болады. Зат алмасу процестерінің нәтижесінде ферменттер әсерінен қантқа айналып, төменгі ағыс жолымен жапырақтан төмен қарай басқа мүшелерге жылжиды. Жылжу жолында тағы да ферменттердің әсерінен крахмалға айналады. Бұл сияқты жылжу барысында жол-жөнекей пайда болған крахмалды тарнзиттік крахмал деп атайды. Транзиттік крахмал қайтадан ферменттердің әсерінен қантқа айналады да өсімдіктің белгілі бір клетка және ұлпаларының амилозапластына келіп, қорға жиналады. Бұл қор крахмалы немесе соңғы крахмал деп аталады. Қор крахмалы өсімдіктердің қор жинаушы ұлпаларында, мүшелерінде, тұқым жарнақтарында және эндоспермінде жиналады. Сақтаулы крахмал өсімдіктер тамырының тамыр оймақшасының клеткаларында және сабақтың алғашқы қабық бөлімінің ішкі қабаты эндодерманың клеткаларында жиналады. Сондықтан эндодерманы крахмалды қынап деп те атайды. Крахмал дәні амилопалстың стромасында бір орталықтан бастап, қабаттар түзіп, пайда болады.крахмал дәндері пайда болу орталығының санына байланысты үшке бөлінеді. Олар: жәй, күрделі және жартылай күрделі. Жәй крахмал дәнінің орталығы біреу болады, осы орталықтан сыртқа қарай, соны айнала шеңберлі немесе эксцентрлі крахмал қабаттары түзіледі. Күрделі крахмал дәндерінде орталық екіден бірнешеуге дейін жетеді, әрбір орталықтың айналасында өз қабаттары түзіледі. Жартылай күрделі крахмал дәндерінде орталық екіден бірнешеуге дейін жетеді, әрбір орталықтың айналасында өз қабаттары түзіледі. Жартылай күрделі крахмал дәндерінде де орталық саны бірнешеу, әр орталықтың өз қабаттары бар, барлық дәндерге ортақ, сыртынан тағы да бірнеше қабаттармен қапталады. Крахмал дәндерінің пішіні мен мөлшері әртүрлі болып келеді. Белок. Белок молекуласы амин қышқылдарынан тұрады. Қазіргі кезде белгілі 150 амин қышқылының белоктары құрамына 22 амин қышқылы енеді. Белоктардың бір тобы цитоплазма және оның органеллаларының негізгі бөлігін түзеді. Белоктардың негізгі бөлігі өсімдіктердің тұқымдарында, жемістерінде қорға жиналады. Оларды алейрон немес протеин дәндері деп атайды. Белоктар бидай тұқымының қауызы мен жеміс серігінің астыңғы жағында алейрон қабатын түзіп орналасады. Алейрон дәндері вакуоль құрамындағы белок ерітіндісінің сусызданып, қатаюынан пайда болады. Құрамында тек аморфты белок бар алейрон дәні жай дән деп аталады. Сонымен бірге күрделі алейрон дәндері де кездеседі. Күрделі алейрон дәндерініңсырты бір мембраналы қабықшамен қапталады. Оның іш жағында майда түйіршікті белоктан тұратын матриксі оған батырылған кристалді және глобоидтары болады. Кристаллидтердің нағыз кристалдардан айырмасы бар белоктардан тұрады, суда бөртеді. Осы қасиетіне байланысты өне бастаған кезде тұқымның клеткаларындағы алейрон дәндері еріп, ұрықты қоректендіруге жұмсалады және сұйылып вакуолге айналады. Майлар. Май өсімдіктерде кең таралған қор заты. Ол суда ерімейді, эфирде, бензинде, бензолда, хлорофилде ериді. Қағазға тисе дақ қалдырады. Химиялық құрамы жағынан майлар үш атомды спирттің (глицерин С3Н5(ОН)3), күрделі эфир мен жоғарғы молекулалы май қышқылдарының қоспасы болып табылады. Май қор заттарының ішінде ең қуаттыларына жатады. Мысалы: 1 г. май жанғанда 9,3 ккал, сондай белоктан – 5,7 ккал, крахмалдан - 4,1 жылу бөлінеді. Май липидті тамшылар түрінде гиалоплазмадағы субмикроскопиялық дене сферосомаларында және олеопластарда, көптеген өсімдіктердің тұқымдарында, жемістерде қорға жиналады. Грек жаңғағының дәнінде 70%, жер жаңғағында 50%, үпілмәлікте 60%, кенепшөпте 30%, сояда 20%-ке дейі май болады. Зәйтүн мен тунг жемістерінен бағалы май алынады. Күнбағыс, зығыр, мақта, зәйтүн, бадам т.б. көптеген өсімдіктердің майы тамақ үшін пайдаланылады. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|