В республике казахстан

1. Тергеушi көзi тiрi адамның, мәйiттiң, жануардың, бұйымның, заттың қасиеттерiн бейнелейтiн үлгiлерiн зерттеудiң iс үшiн маңызы болғанда оларды алуға құқылы.

2. Үлгi ретiнде, атап айтқанда:

1) қан, ұрық, шаш, қиып алынған тырнақ, дененiң сыртқы бетiнiң микроскопиялық қорытындылары;

2) сiлекей, тер және басқа бөлiнiп шығатындар;

3) терi бедерiнiң iзi, тiстiң қалыбы;

4) қолжазба мәтiн, бұйымдар, адамның дағдысын бейнелейтiн басқа материалдар;

5) дауыс фонограммасы;

6) материалдардың, заттардың, шикiзаттың, дайын өнiмнiң сынамалары;

7) гильзалардың, оқтардың қару мен тетiк iздерiнiң үлгiлерi алынады.

3. Үлгiлер алу туралы дәлелдi қаулы шығарылады, онда: үлгiлердi алатын адам; үлгiлер алынатын адам (ұйым); нақты қандай үлгiлер қандай мөлшерде алынуға тиiс екенi; үлгiлердi алу үшiн адамның қашан және кiмге келуi керек екенi; үлгiлер алынғаннан кейiн қашан және кiмге ұсынылуға тиiс екенi көрсетiлуге тиiс.

4. Қылмыстық iстi қозғау туралы шешiм қабылдау үлгiлердi зерттеусiз мүмкiн болмаған жағдайларда олар қылмыстық iс қозғалғанға дейiн алынуы мүмкiн.

1. Егер iс-әрекет үлгiлер алынуға тиiстi жынысы басқа адамды шешiндiрумен байланысты болмаса және ерекше кәсiптiк дағдыны талап етпесе, тергеушi жеке өзi, ал қажет болғанда дәрiгердiң, өзге маманның қатысуымен үлгiлер алуға құқылы. Өзге жағдайларда үлгiлердi тергеушiнiң тапсырмасы бойынша дәрiгер немесе маман алуы мүмкiн.

2. Үлгiлердi алу сараптамалық зерттеудiң бiр бөлiгi болып табылған жағдайда оны сарапшы алуы мүмкiн.
258-бап. Үлгiлер алуға болатын адамдар

1. Үлгiлер сезiктiден, айыпталушыдан, жәбiрленушiден, сондай-ақ медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөнiнде iс жүргiзiлiп отырған адамнан алынуы мүмкiн.

2. Оқиға болған жердегi немесе заттай дәлелдердегi iздердi өзге адамның қалдыруы мүмкiн екенi туралы жеткiлiктi деректер болған кезде үлгiлерi сол адамнан, бiрақ аталған iздер қалдырылуы мүмкiн жағдайлар туралы одан куә (жәбiрленушi) ретiнде жауап алынғаннан кейiн ғана алынуы мүмкiн.
261-бап. Сарапшының үлгiлердi алуы

1. Сарапшы зерттеу процесiнде эксперименттiк үлгiлер жасауы мүмкiн, бұл туралы ол қорытындыда хабарлайды.

2. Тергеушi мұндай үлгiлердi әзiрлеу кезiнде қатысуға құқылы, бұл өзi жасайтын хаттамада көрсетiледi.

3. Зерттеу жүргiзгеннен кейiн сарапшы үлгiлердi буып-түйiлген және мөрмен бекiтiлген күйiнде өзiнiң қорытындысына қоса тiгедi.

Төрағалық етушi сарапшыға оның осы Кодекстiң 83-бабында көзделген құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiредi және оған әдейi жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылығы туралы ескертедi, бұл туралы сарапшыдан қолхат алынады, ол басты сот талқылауының хаттамасына қоса тiгiледi.

1. Сот тараптардың өтiнiшi бойынша немесе өз бастамасымен сараптама тағайындауға құқылы.

2. Сараптаманы алдын ала тергеу барысында қорытынды берген сарапшы (сарапшылар) не сот тағайындаған басқа сарапшы (сарапшылар) жүргiзедi.

Соңғы жағдайда төрағалық етушi сараптама жүргiзудi кiмге тапсыруды ұйғарып отырғаны туралы хабарлауға тиiс, содан кейiн аталған адамнан бас тарту және оның өздiгiнен бас тартуы туралы өтiнiштер болмаған кезде, сот кеңесу бөлмесiне кетпестен оны iс бойынша сарапшы ретiнде тарту туралы қаулы шығарады. Бұдан әрi сарапшыға оның iс жүргiзу өкiлеттiктерi түсiндiрiледi, ол көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылық туралы ескертiлiп, бұл туралы қолхат бередi.

3. Сотта сараптама жүргiзу осы баптың талаптары ескерiле отырып, осы Кодекстiң 32-тарауында жазылған ережелер бойынша жүзеге асырылады.

4. Сарапшының сот отырысында төрағалық етушiнiң рұқсатымен сараптама мәнiне қатысты мән-жайларды зерттеуге қатысуға: жауап алынатын адамдарға сұрақ беруге, қылмыстық iстiң материалдарымен танысуға, сараптама мәнiне қатысты барлық сот iс-әрекетiне қатысуға құқығы бар.

5. Төрағалық етушi тараптарға iс үшiн мәнi бар барлық мән-жайлар анықталғаннан кейiн сарапшыға жазбаша түрде сұрақ берудi ұсынады. Қойылған сұрақтар жария етiлуге және олар бойынша сот талқылауына қатысушылардың пiкiрлерi тыңдалуға тиiс.

6. Тараптар сараптамалық зерттеу объектiсi ретiнде заттарды, құжаттарды ұсынуға құқылы. Оларды мұндайлардың қатарынан шығарғанда, сот дәлелдi қаулы шығаруға мiндеттi.

7. Мәселенi қарап және ол бойынша тараптардың пiкiрiн тыңдап, сот өз қаулысымен олардың iшiнен iске қатысы жоқ немесе сарапшының құзыретiне жатпайтындарын алып тастайды, жаңа мәселелердi тұжырымдайды.

8. Сарапшы болып тағайындалған адамға сараптама тағайындалғаны туралы сот қаулысының көшiрмесi тапсырылады және осы Кодекстiң 83-бабымен көзделген оның құқықтары мен мiндеттерi түсiндiрiледi. Сот тараптардың пiкiрлерiн тыңдап болып, тексеру жүргiзу үшiн қажеттi уақытқа сот отырысын кейiнге қалдыруға құқылы.

9. Сарапшы қорытындыны жазбаша түрде бередi және оны сот мәжiлiсiнде жария етедi, содан кейiн одан жауап алу осы Кодекстiң 355-бабында көзделген ережелер бойынша жүргiзiлуi мүмкiн. Сарапшының қорытындысы iске тiгiледi.

10. Сот талқылауында сараптама жүргiзiлген соң, осы Кодекстiң 255-бабында көзделген жағдайларда сот қосымша немесе қайта сараптама тағайындауға құқылы.

11. Iс бойынша сотқа дейiн iс жүргiзу барысында қорытынды берген сарапшы сотқа шақырылған жағдайда, сот қорытындыны жария еткен соң, егер ол тараптардың қарсылығын туғызбаса, сараптама тағайындамауға және сарапшыдан жауап алумен шектелуге құқылы.

Ескерту. 354-бапқа өзгерту енгiзiлдi - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.
355-бап. Сарапшыдан жауап алу

1. Осы Кодекстiң 253-бабы үшiншi бөлiгiнiң талаптары ескерiле отырып, сарапшыдан жауап алу қорытынды жария етiлгеннен кейiн ғана оны түсiндiру, нақтылау немесе толықтыру үшiн жүргiзiлуi мүмкiн.

2. Сарапшыға бiрiншi болып өтiнiшi бойынша сараптама тағайындалған тарап сұрақ қояды.

3. Егер сараптама тараптар арасындағы келiсiм бойынша немесе қылмыстық iстi жүргiзушi органның бастамасы бойынша жүргiзiлсе, сарапшыға бiрiншi болып айыптаушы тарап, содан соң қорғаушы тарап сұрақ қояды.

4. Сот жауап алудың кез келген сәтiнде сарапшыға сұрақ қоюға құқылы.

Ескерту. 355-бапқа өзгерту енгiзiлдi - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

АЗАМАТТЫҚ IС ЖҮРГIЗУ КОДЕКСI

Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі № 411 кодексі

(24.12.2012 ж толықтырулар мен өзгертулер енгізілуімен)
7-тарау. Дәлелдемелер және дәлелдеу
64-бап. Дәлелдемелер

1. Заңмен көзделген тәртiпте сот тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негiздейтiн мән-жайлардың бар-жоғын, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн өзге де маңызы бар мән-жайларды солардың негiзiнде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер iс бойынша дәлелдемелер болып табылады.

2. Бұл нақты деректер тараптардың және үшiншi тұлғалардың түсiнiктемелерiмен, куәлардың айғақтарымен, заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың қорытындыларымен, iс жүргiзу әрекеттерiнiң хаттамаларымен, iс жүргiзу әрекеттерiнiң барысын және нәтижелерiн көрсететiн сот отырыстары хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.

Ескерту. 64-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 2006.07.04. N 151 Заңымен.
90-бап. Дәлелдеу процесiндегi ғылыми-техникалыққұралдар

1. Iс бойынша дәлелдеу процесiнде ғылыми-техникалық құралдарды сот, тараптар, сондай-ақ сарапшы және маман өздерi осы Кодексте көзделген iс жүргiзу мiндеттерiн атқаруы кезiнде пайдалана алады.

2. Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану кезiнде жәрдем көрсету үшiн сот маман шақыруы мүмкiн.

3. Ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға, егер олар:

1) заңда тiкелей көзделсе немесе оның нормалары мен принциптерiне қайшы келмесе;

2) ғылымилығы жарамды болса;

3) iс бойынша iс жүргiзудiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн болса;

4) қауiпсiз болса, жол беруге болады деп танылады.

4. Ғылыми-техникалық құралдарды жасырын қолданудың нәтижесi, мұндай қолдануға заңмен жол берiлетiн жағдайларды қоспағанда, дәлелдеме ретiнде пайдаланылмайды.

5. Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану тарап ұсынған анықтамамен белгiленедi немесе ғылыми-техникалық құралдардың деректерi, оларды пайдаланудың шарттары мен тәртiбi, бұл құралдар қолданылған объектiлер және оларды пайдаланудың нәтижелерi көрсетiле отырып, сот жүргiзген тиiстi iс жүргiзу әрекетiнiң хаттамасында не сот отырысының хаттамасында көрсетiледi.

6. Ғылыми-техникалық құралдардың көмегiмен алынған құжаттар мен басқа да материалдарды зерттеу, сақтау және оларға билiк ету осы Кодекстiң 87 және 89-баптарында көзделген тәртiппен жүзеге асырылады.

Ескерту. 90-бапқа өзгерту енгiзiлдi - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.
91-бап. Сараптама тағайындау

1. Сараптама сарапшы арнаулы ғылыми бiлiм негiзiнде жүргiзетiн оның объектiлерiн зерттеу нәтижесiнде iс үшiн маңызы бар мән-жайлар анықталуы мүмкiн жағдайда тағайындалады. Азаматтық сот iсiн жүргiзуге қатысушы өзге адамдардың мұндай бiлiмiнiң болуы сотты тиiстi жағдайларда сараптама тағайындау қажеттiгiнен босатпайды.

2. Iсте ревизия, тексеру актiлерiнiң, ведомстволық инспекциялар қорытындыларының, сондай-ақ мамандардың жазбаша консультацияларының, бағалаушылар есептерiнiң болуы сарапшының қорытындысын ауыстырмайды және сол мәселелер бойынша сот сараптамасын тағайындау мүмкiндiгiн жоққа шығармайды.

3. Сот сараптаманы тараптың өтiнiшi бойынша және өз бастамасы бойынша тағайындайды.

4. Сарапшы ретiнде арнайы ғылыми бiлiмi бар iске мүдделi емес адам шақырылуы мүмкiн. Сот сараптамасын жүргiзу:

1) сот сараптамасы органдарының қызметкерлерiне;

2) лицензия негiзiнде сот-сараптама қызметiн жүзеге асыратын адамдарға;

3) заң талаптарына сәйкес бiр жолғы тәртiппен өзге де адамдарға тапсырылуы мүмкiн.

5. Iске қатысушы тұлғалар соттан сараптама iсiн жүргiзудi арнайы қажеттi ғылыми бiлiмi бар нақты адамға тапсыру туралы сұрай алады.

6. Сараптама жүргiзу iске қатысушылар ұсынған тұлғалардың бiрiне тапсырылуы мүмкiн. Соттың сараптама жүргiзу тапсырылған адамды шақырту талабы аталған адам жұмыс iстейтiн ұйымның басшысы үшiн мiндеттi.

7. Iске қатысушы әрбiр адам сарапшының алдына қойылуы тиiс мәселелердi сотқа қоюға құқылы. Сарапшы қорытынды беруге тиiс мәселелердiң түпкiлiктi шеңберiн сот айқындайды.Ұсынылған мәселелердi қабылдамауды сот дәлелдеуге мiндеттi. Соттың сараптама тағайындау туралы ұйғарымына шағым жасалуы және наразылық бiлдiрiлуi мүмкiн.

8. Егер тарап сараптама жүргiзуге қатысудан жалтарса немесе оны өткiзуге кедергi келтiрсе (сараптамаға келмесе, сарапшыларға зерттеу үшiн қажеттi материалдар бермесе, сотқа беруге мүмкiндiк болмайтын немесе қиындық келтiретiн өзiне тиiстi объектiлердi зерттеуге мүмкiндiк бермесе), ал iстiң мән-жайлары бойынша мұндай тараптың қатысуынсыз сараптама жүргiзу мүмкiн болмаса, сот қай тараптың сараптамадан жалтарғанына, сондай-ақ ол үшiн оның қаншалықты маңызы барлығына қарай анықтау үшiн сараптама тағайындалған фактiнi анықталған немесе жоққа шығарылған деп тануға құқылы.

9. Сараптаманың тағайындалуы туралы сот ұйғарым шығарады.

10. Сараптама тағайындау туралы ұйғарымда: соттың атауы, сараптаманы тағайындау уақыты, орны; қаралатын iс бойынша тараптардың атауы; сараптаманың түрi; сараптама тағайындау үшiн негiздер; сараптамаға жiберiлетiн объектiлер және олардың шығу тегi туралы ақпарат, сондай-ақ көрсетiлген объектiлердi зерттеу барысында толық немесе iшiнара жою; олардың сыртқы түрiн немесе негiзгi қасиеттерiн өзгерту мүмкiндiгiне рұқсат; сот сараптамасы органының атауы және (немесе) сот сараптамасын жүргiзу тапсырылған адамның тегi көрсетiледi. Соттың сараптама тағайындау туралы ұйғарымы ол жiберiлген және өз құзыретiне кiретiн органдардың немесе адамдардың орындауы үшiн мiндеттi.

1. Судья, егер үлгiлердi зерттеудiң iс үшiн маңызы бар болса, оларды, оның iшiнде тiрi адамның, мәйiттiң, жануардың, заттың, нәрсенiң қасиеттерiн бейнелейтiн үлгiлердi алуға құқылы.

2. Үлгiлерге материалдардың, заттардың, шикiзаттардың, дайын өнiмнiң сынамалары да жатады.

3. Үлгiлердi алу туралы дәлелдi ұйғарым шығарылады, онда: үлгiлердi алатын адам; үлгiлер алынуы тиiс адам (ұйым); нақты қандай үлгiлер және қандай санда алынуы тиiс екенi; адам үлгiлердi алу үшiн қашан және кiмге келуi тиiс екенi; үлгiлер алынғаннан кейiн олардың қашан және кiмге табыс етiлуi тиiс екенi көрсетiлуi қажет.

4. Үлгiлердi судьяның жеке өзi алуы, ал қажет болса, егер бұл әрекет үлгiлер алынатын жынысы басқа адамды жалаңаштап шешiндiрумен байланысты болмаса және ерекше кәсiби дағдыны талап етпесе, дәрiгердiң немесе басқа маманның қатысуымен алуы мүмкiн. Өзге жағдайларда үлгiлердi судьяның тапсырмасы бойынша дәрiгер немесе басқа маман алуы мүмкiн.

5. Үлгiлердi алу құқығы судьяда, сарапшыда, дәрiгерде немесе басқа маманда болады.

6. Yлгiлердi алу сараптамалық зерттеудiң бiр бөлiгi болып табылатын жағдайларда, оны сарапшы жүргiзуi мүмкiн.

7. Yлгiлер тараптардан, сондай-ақ үшiншi тұлғалардан алынуы мүмкiн.

8. Судья адамды өзiне шақырады, оны, қолхат ала отырып, үлгiлердi алғаны туралы ұйғарыммен таныстырады, оған және осы iс жүргiзу әрекеттерiне қатысушы өзге де адамдарға олардың құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiредi.

9. Судьяның жеке өзi немесе маманның қатысуымен қажеттi әрекеттердi жүргiзедi, үлгiлердi алады, оларды орайды және мөр басады.

10. Yлгiлердi алу нәтижелерi iс жүргiзу әрекеттерiнiң (сот отырысының) хаттамасында тiркеледi, онда жүргiзiлу ретiн сақтай отырып, үлгiлердi алу үшiн жасалған әрекеттер, бұл ретте қолданылған ғылыми-зерттеу және басқа да әдiстер мен рәсiмдер, сондай-ақ үлгiлердiң өздерi жазылады.

Ескерту. 91-1-баппен толықтырылды - ҚР 2006.07.04 N 151 Заңымен.
91-2-бап. Дәрiгердiң немесе басқа маманның, сондай-ақ сарапшының үлгiлердi алуы

1. Судья өзiнен үлгiлер алынуға тиiс адамды, сондай-ақ тиiстi тапсырмасы бар ұйғарымды дәрiгерге немесе басқа маманға жiбередi. Ұйғарымда осы iс жүргiзу әрекетiне барлық қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi көрсетiлуi тиiс.

2. Дәрiгер немесе басқа маман судьяның тапсырмасы бойынша қажеттi әрекеттердi жүргiзедi және үлгiлердi алады. Yлгiлер оралады және мөр басылады, одан кейiн дәрiгер немесе басқа маман жасаған ресми құжатпен бiрге судьяға жiберiледi.

3. Сарапшы зерттеу процесiнде сынақ үлгiлер дайындауы мүмкiн, бұл туралы ол қорытындыда хабарлайды.

4. Судья мұндай үлгiлердi дайындау кезiнде қатысуға құқылы, оны өзi жасайтын хаттамада көрсетедi.

5. Сарапшы зерттеу жүргiзгеннен кейiн үлгiлердi оралған және мөр басылған түрде өзiнiң қорытындысына қоса тiркейдi.

6. Егер үлгiлердi судьяның тапсырмасы бойынша маман немесе сарапшы алған болса, онда ол ресми құжат жасап, оған iс жүргiзу әрекетiне барлық қатысушылар қол қояды және iс материалдарына қоса тiркеу үшiн судьяға берiледi.

7. Алынған үлгiлер оралған және мөр басылған түрде хаттамаға қоса тiркеледi.

Үлгiлердi алу әдiстерi мен ғылыми-техникалық құралдары адамның өмiрi мен денсаулығы үшiн қауiпсiз болуы тиiс. Қатты ауыру сезiнуiн тудыратын күрделi медициналық рәсiмдердi немесе әдiстердi қолдануға үлгiлер алынуға тиiстi адам жазбаша келiсiм бергенде ғана, ал егер ол кәмелетке толмаған немесе психикалық аурумен ауыратын болса, бұған қоса оның заңды өкiлдерiнiң де келiсiмiмен жол берiледi.

1. Сарапшының: сараптама нысанасына қатысты iс материалдарымен танысуға; қорытынды беру үшiн қажеттi қосымша материалдарды өзiне беру туралы өтiнiштi мәлiмдеуге; соттың рұқсатымен iс жүргiзу әрекеттерiн жүргiзуге және сот отырысына қатысуға және оларға қатысушы адамдарға сараптама нысанасына қатысты сұрақтар қоюға; өзi қатысқан iс жүргiзу әрекетiнiң хаттамасымен, сондай-ақ тиiстi бөлiгiнде сот отырысының хаттамасымен танысуға және өзiнiң әрекеттерi мен айғақтарының толық және дұрыс көрсетiлуiне қатысты хаттамаларға енгiзiлуге тиiстi ескертпелер жасауға; сот сараптамасын тағайындаған соттың келiсiмi бойынша сот-сараптамалық зерттеу барысында анықталған, азаматтық iс үшiн маңызы бар, сараптама тағайындау туралы ұйғарымда қамтылған мәселелердiң шегiнен тыс мән-жайлар бойынша өз құзыретi шегiнде қорытынды беруге; ана тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде қорытынды ұсынуға және айғақтар беруге; аудармашының тегiн көмегiн пайдалануға; аудармашыдан бас тартуды мәлiмдеуге; сараптама жүргiзу кезiнде соттың және iс жүргiзуге қатысушы өзге де адамдардың өзiнiң құқықтарына нұқсан келтiретiн шешiмдерi мен әрекеттерiне шағым жасауға; сараптама жүргiзу кезiнде шеккен шығыстарға өтем және егер сот сараптамасын жүргiзу өзiнiң лауазымдық мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмейтiн болса, орындалған жұмысы үшiн сыйақы алуға құқығы бар.

2. Сарапшы: соттан бөлек, iске қатысушы адамдармен сараптама жүргiзуге байланысты мәселелер бойынша келiссөздер жүргiзуге; сараптамалық зерттеу үшiн материалдарды дербес жинауға; егер сараптама тағайындаған соттың бұған арнайы рұқсаты болмаса, объектiлердi толық немесе iшiнара жоюға, олардың сыртқы түрiн немесе негiзгi қасиеттерiн өзгертуге әкеп соғуы мүмкiн зерттеулер жүргiзуге құқылы емес.

3. Сарапшы: соттың шақыртуы бойынша келуге; өзiне ұсынылған объектiлерге жан-жақты, толық және объективтi зерттеу жүргiзуге; өзiнiң алдына қойылған мәселелер бойынша негiзделген жазбаша қорытынды беруге; осы Кодекстiң 97-бабында көзделген жағдайларда, қорытынды беруден бас тартуға және қорытынды берудiң мүмкiн еместiгi туралы дәлелдi жазбаша хабарлама жасауға және оны сотқа жiберуге; жүргiзiлген зерттеуге және берiлген қорытындыға байланысты мәселелер бойынша айғақтар беруге; зерттелiп жатқан объектiлердiң сақталуын қамтамасыз етуге; iстiң мән-жайы туралы мәлiметтердi және сараптама жүргiзуге байланысты өзiне белгiлi болған өзге де мәлiметтердi жария етпеуге мiндеттi.

4. Сарапшы көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн заңда көзделген қылмыстық жауаптылықта болады.

5. Сот сараптамасы органының қызметкерi болып табылатын сарапшы өз қызметiнiң сипатына қарай өзiнiң құқықтарымен және мiндеттерiмен танысқан және көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылық туралы ескертiлген деп есептеледi.

1. Сараптама сотта немесе зерттеу сипатына не сот отырысында зерттеу үшiн объектiлердi жеткiзудiң мүмкiн еместiгiне немесе қиындығына қарай соттан тыс жүргiзiледi. Сараптама жүргiзiлген кезде сараптама тағайындаған соттың рұқсатымен сараптама объектiлерi зерттеу жүргiзу және қорытынды беру үшiн қаншалықты қажет болса, сол шамада ғана бүлдiрiлуi немесе пайдаланылуы мүмкiн. Аталған рұқсат сот сараптамасын тағайындау туралы ұйғарымда немесе сот сарапшысының өтiнiшiн қанағаттандыру туралы не оны қанағаттандырудан iшiнара бас тарту туралы дәлелдi ұйғарымда қамтылуға тиiс.

2. Сараптамалық зерттеу объектiлерiнiң дұрыстығына және жол берiлгендiгiне сот кепiлдiк бередi.

3. Сараптамалық зерттеу объектiлерi, егер олардың көлемдерi және қасиеттерi мүмкiндiк берсе, сарапшыға буып-түйiлген және мөрмен бекiтiлген күйiнде берiледi. Қалған жағдайларда сараптаманы тағайындаған сот сарапшыны зерттеу объектiлерi орналасқан жерге жеткiзудi, оларға кедергiсiз кол жеткiзудi және зерттеу жүргiзу үшiн қажеттi жағдайларды қамтамасыз етуге тиiс.

4. iске қатысушы адамдар сараптама жүргiзу кезiнде, осындай қатысу соттан тыс сараптама жүргiзу кезiнде сарапшылардың қалыпты жұмысына кедергi келтiретiн жағдайларды қоспағанда, қатысуға құқылы. Сот iске қатысушы адамдардың сараптама жүргiзу кезiнде қатысуы туралы өтiнiштi қанағаттандырған жағдайда, аталған адамдарға сараптама жүргiзiлетiн орын мен уақыт туралы хабарланады. Хабарландырылған адамдардың келмеуi сараптама жүргiзуге кедергi келтiрiлмейдi.

5. Соттан тыс сараптама жүргiзу кезiнде iске қатысушы адамдар қатысқан жағдайда, сот приставының мiндеттi түрде қатысуын сот айқындайды.

6. Сараптама жүргiзу сот сараптамасы органына тапсырылған кезде, сот сараптама тағайындау туралы ұйғарымды және қажеттi материалдарды оның басшысына жiбередi. Сараптаманы сот сараптамасы органының ұйғарымда көрсетiлген қызметкерi жүргiзедi. Егер сараптама тағайындау туралы ұйғарымда нақты сарапшы көрсетiлмесе, оны таңдауды сот сараптамасы органының басшысы жүзеге асырады, бұл туралы сараптама тағайындаған сотқа хабарлайды.

7. Сот сараптамасы органының басшысы: осы сот сараптамасы органында қажеттi арнаулы ғылыми бiлiмi бар сарапшы болмаса, осы сот сараптамасы органының материалдық-техникалық базасы мен жағдайы нақты сараптама мiндеттерiн шешуге мүмкiндiк бермесе; сарапшының алдына қойылған мәселелер оның құзыретiнiң шегiнен тыс болса; сараптама жүргiзуге арналған материалдар осы Кодексте көзделген талаптар бұзыла отырып ұсынылса, дәлелдердi көрсете отырып, сотқа сараптама тағайындау туралы ұйғарымды орындамастан, оны жүргiзу үшiн ұсынылған объектiлердi қайтаруға; сот алдында осы сот сараптамасы органында жұмыс iстемейтiн адамдарды, егер олардың арнаулы ғылыми бiлiмi қорытынды беру үшiн қажет болса, сот сарапшылары комиссиясының құрамына енгiзу туралы өтiнiш жасауға құқылы.

Сот сараптамасы органы басшысының заңда көзделген өзге құқықтары да бар.

8. Сот сараптамасы органының басшысы: сот сараптамасын жүргiзу үшiн қажеттi объектiлердi оны тағайындау туралы ұйғарымсыз талап етiп алдыруға; оны жүргiзуге осы мекемеде жұмыс iстемейтiн адамдарды соттың келiсiмiнсiз дербес тартуға; сарапшыға нақты сараптама бойынша қорытындылардың мазмұнын алдын ала шешетiн нұсқаулар беруге құқылы емес.

9. Сот сараптамасы органының басшысы: сот сараптамасын тағайындау туралы ұйғарымды және зерттеу объектiлерiн алысымен, заңның талаптарын ескере отырып, осы сот сараптамасы органының нақты сот сарапшысына немесе сот сарапшылары комиссиясына жүргiзудi тапсыруға; сот сарапшысының тәуелсiздiгi принципiн бұзбастан сот сараптамасын жүргiзу мерзiмiнiң сақталуына, жүргiзiлiп жатқан зерттеулердiң жан-жақтылығына, толықтығы мен объективтiлiгiне, сот сараптамасы объектiлерiнiң сақталуын қамтамасыз етуге бақылауды қамтамасыз етуге; сот сараптамасын жүргiзудi ұйымдастыруға байланысты өзiне белгiлi болған мәлiметтердi жария етпеуге мiндеттi.

10. Егер сараптама жүргiзудi сот сараптамасы органының қызметкерi болып табылмайтын адамға тапсыру ұйғарылса, сот оны тағайындау туралы ұйғарым шығарылғанға дейiн оның жеке басына және сарапшыдан бас тартуға осы Кодекстiң 41-бабында көзделген негiздердiң жоқ екендiгiне көз жеткiзуге тиiс.

11. Сот сараптама тағайындау туралы ұйғарым шығарады, оны сарапшыға тапсырады, оған осы Кодекстiң 92-бабында көзделген құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiредi және көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылық туралы ескертедi. Сот осы iс-әрекеттердiң орындалуы жөнiнде сараптама тағайындау туралы ұйғарымға белгi қояды, ол сарапшының қолымен куәландырылады. Сарапшы жасаған мәлiмдеме және оның өтiнiшi дәл осылайша бекiтiледi. Сот сарапшының өтiнiшiн қабылдамау туралы дәлелдi ұйғарым шығарады.

12. Сараптама жүргiзуге байланысты шығыстарды өтеу, сондай-ақ сарапшының еңбегiне ақы төлеу осы Кодекстiң 108-бабының ережелерi бойынша жүргiзiледi.

1. Сараптама жүргiзудi сарапшы жеке не сарапшылар комиссиясы жүзеге асырады.

2. Комиссиялық сараптама күрделi сараптамалық зерттеулер жүргiзу қажет болған жағдайларда тағайындалады және оны бiр мамандықтағы кемiнде екi сарапшы жүргiзедi.

3. Комиссиялық сот сараптамасы жүргiзiлген кезде сот сарапшыларының әрқайсысы сот-сараптамалық зерттеудi толық көлемiнде тәуелсiз және дербес жүргiзедi. Сараптамалық комиссияның мүшелерi алынған нәтижелердi бiрлесiп талдайды және ортақ пiкiрге келе отырып, қорытындыға қол қояды не қорытынды берудiң мүмкiн еместiгi туралы хабарламаға қол қояды. Сарапшылар арасында келiспеушiлiк болған жағдайда олардың әрқайсысы немесе сарапшылардың бiр бөлiгi жеке қорытынды бередi не пiкiрi комиссияның басқа мүшелерiнiң қорытындысымен сәйкес келмейтiн сарапшы пiкiрiн қорытындыда жеке тұжырымдайды.

4. Соттың комиссиялық сараптама жүргiзу туралы ұйғарымы сот сараптамасы органының басшысы үшiн мiндеттi болып табылады. Сот сараптамасы органының басшысы табыс етiлген материалдар бойынша комиссиялық сараптама жүргiзу туралы өз бетiнше шешiм қабылдауға және оны жүргiзудi ұйымдастыруға құқылы.

Ескерту. 94-бапқа өзгерту енгiзiлдi - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.

95-бап. Кешендi сараптама

1. Кешендi сараптама iс үшiн маңызы бар мән-жайларды анықтау үшiн әртүрлi бiлiм саласының негiзiнде зерттеулер жүргiзу қажет болған жағдайларда тағайындалады және оны мамандығы әртүрлi сарапшылар өздерiнiң құзыретi шеңберiнде жүргiзедi.

2. Кешендi сараптаманың қорытындысында әрбiр сарапшының қандай зерттеудi, оны қандай көлемде жүргiзгенi және оның қандай қорытындыға келгенi көрсетiлуге тиiс. Әрбiр сарапшы қорытындының осы зерттеулер мазмұндалған бөлiгiне қол қояды.

3. Әрбiр сарапшы жүргiзген зерттеулер нәтижелерiнiң негiзiнде олар анықтау үшiн сараптама тағайындалған мән-жайлар туралы ортақ қорытынды (қорытындылар) тұжырымдайды. Ортақ қорытындыны (қорытындыларды) алынған нәтижелердi бағалауға құзыретi бар сарапшылар ғана тұжырымдайды және оған қол қояды. Егер комиссияның түпкiлiктi қорытындысына немесе оның бiр бөлiгiнде сарапшылардың бiрi (жекелеген сарапшылар) анықтаған фактiлер негiз болса, онда бұл туралы қорытындыда көрсетiлуге тиiс.

4. Сарапшылар арасында келiспеушiлiктер болған жағдайда зерттеулердiң нәтижелерi осы Кодекстiң 94-бабының үшiншi бөлiгiне сәйкес ресiмделедi.

5. Сот сараптамасы органына тапсырылған кешендi сараптама жүргiзудi ұйымдастыру оның басшысына жүктеледi. Сот сараптамасы органының басшысы сондай-ақ табыс етiлген материалдар бойынша кешендi сараптама жүргiзу туралы өз бетiнше шешiм қабылдауға және оны жүргiзудi ұйымдастыруға құқылы.

1. Сарапшының қорытындысы - сот немесе тараптар сарапшының алдына қойған мәселелер бойынша сараптама объектiлерiн арнаулы ғылыми бiлiмдi пайдалана отырып жүргiзiлген зерттеуге негiзделiп, осы Кодексте көзделген жазбаша нысанда ұсынылған қорытындылар.

2. Сарапшы (сарапшылар) қажеттi зерттеулер жүргiзгеннен кейiн оның нәтижелерiн ескере отырып, өз атынан қорытынды жасайды, оны өз (өздерiнiң) қол қоюымен және жеке мөрiмен куәландырып, сараптама тағайындаған сотқа жiбередi. Сараптаманы сот сараптамасы органы жүргiзген жағдайда сарапшының (сарапшылардың) қолы аталған органның мөрiмен расталады.

3. Сарапшының қорытындысында: оның ресiмделген күнi, сараптаманың жүргiзiлген мерзiмдерi және орны; сот сараптамасын жүргiзудiң негiздерi; сот туралы мәлiметтер, сараптама жүргiзу тапсырылған сот сараптамасы органы және (немесе) сарапшы (сарапшылар) туралы мәлiметтер (тегi, аты, әкесiнiң аты, бiлiмi, мамандығы, мамандығы бойынша жұмыс стажы, ғылыми дәрежесi және ғылыми атағы, атқаратын қызметi); көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылық туралы өзiнiң ескертiлгенi туралы сарапшының қолымен куәландырылған белгi; сарапшының (сарапшылардың) алдына қойылған мәселелер: сараптама жүргiзу кезiнде процеске қатысқан қатысушылар және олар берген түсiндiрмелер туралы мәлiметтер; зерттеу объектiлерi; пайдаланылған әдiстемелер көрсетiле отырып, зерттеулердiң мазмұны мен нәтижелерi; жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижелерiн бағалау, сарапшының (сарапшылардың) алдына қойылған мәселелер бойынша қорытындылардың негiздемесi мен тұжырымы көрсетiлуге тиiс.

4. Егер осы Кодекстiң 97-бабында көрсетiлген мән-жайлар зерттеу барысында анықталса, қорытындыда қойылған сұрақтардың бәрiне немесе олардың кейбiреуiне жауап берудiң мүмкiн еместiгiнiң негiздемесi қамтылуға тиiс.

5. Осы баптың екiншi бөлiгiнде көзделген тәртiппен куәландырылған, сарапшының қорытындысын көрнекiлейтiн материалдар (фотокестелер, схемалар, графиктер, кестелер және басқа да материалдар) қорытындыға қоса берiледi және оның құрамдас бөлiгi болып табылады. Сондай-ақ қорытындыға зерттеуден кейiн қалған объектiлер, оның iшiнде үлгiлер қоса берiлуге тиiс.

6. Осы Кодекстiң 98-1-бабында көзделген тәртiппен жүргiзiлген жауап алу барысында сарапшының берген айғақтары ол бұрын берген қорытындыны түсiндiру, толықтыру не нақтылау бөлiгiнде ғана дәлелдемелер болып табылады.

7. Сарапшының қорытындысы сот үшiн мiндеттi болып табылмайды, алайда оның қорытындымен келiспеуi дәлелдi болуға тиiс.

Егер сарапшының зерттеу жүргiзгенге дейiн оның алдына қойылған мәселелер өзiнiң арнайы бiлiмдерiнiң шегiнен тыс екенiне не оған ұсынылған материалдар қорытынды беру үшiн жарамсыз немесе жеткiлiксiз екенiне және олардың толықтырылуы мүмкiн емес екенiне, не ғылым мен сараптама практикасының жай-күйi қойылған сұрақтарға жауап беруге мүмкiндiк бермейтiнiне көзi жетсе, ол қорытынды берудiң мүмкiн еместегi туралы дәлелдi хабарлама жазып, оны сотқа жiбередi.

1. Қосымша сараптама қорытынды жеткiлiктi түрде айқын немесе толық болмаған, сондай-ақ алдыңғы зерттеуге байланысты қосымша мәселелердi шешу қажеттiлiгi туындаған кезде тағайындалады.

2. Қосымша сараптама жүргiзу сол сарапшының өзiне немесе басқа сарапшыға тапсырылуы мүмкiн.

3. Қайталама сараптама сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткiлiктi түрде негiзделмеген не оның қорытындылары күмән тудырған, не сараптама жүргiзудiң iс жүргiзу нормалары елеулi бұзылған кезде дәл сол объектiлердi зерттеу және дәл сол мәселелердi шешу үшiн тағайындалады.

4. Қайталама сараптама тағайындау туралы ұйғарымда алдыңғы сараптаманың нәтижелерiне келiспеудiң дәлелдерi келтiрiлуге тиiс.

5. Қайталама сараптама жүргiзу сарапшылар комиссиясына тапсырылады. Алдыңғы сараптаманы жүргiзген сарапшылар қайталама сараптама жүргiзiлген кезде қатысып, комиссияға түсiнiктемелер бере алады, алайда олар сараптамалық зерттеуге және қорытынды жасауға қатыспайды.

6. Қосымша және қайталама сараптама жүргiзу тапсырылған кезде сарапшыға (сарапшыларға) алдыңғы сараптамалардың қорытындылары табыс етiлуге тиiс.

7. Егер екiншi немесе ретi бойынша келесi сараптама бiрнеше негiздер бойынша тағайындалып, олардың бiрi - қосымша, ал басқалары қайталама сараптамаға жататын болса, мұндай сараптама қайталама сараптама жүргiзу ережелерi бойынша жүргiзiледi.

1. Сарапшыдан жауап алу, егер сарапшының қорытындысы жеткiлiктi түрде айқын болмаса, толықтыру үшiн қосымша зерттеулер жүргiзу талап етiлмейтiн олқылықтары болса немесе сарапшы қолданған әдiстер мен терминдердi нақтылау қажет болса, оның қорытындысы жарияланғаннан кейiн ғана жүргiзiлуi мүмкiн.

2. Сарапшыдан тiрi адамдарға қатысты сот-психиатриялық, сондай-ақ сот-медициналық сараптама жүргiзуге байланысты оған белгiлi болған, оның қорытындысына қатысты емес мән-жайлар бойынша жауап алуға болмайды.

3. Өтiнiшi бойынша сараптама тағайындалған тарап сарапшыдан бiрiншi болып жауап алады.

4. Егер сараптама тараптар арасындағы келiсiм бойынша немесе соттың бастамасы бойынша жүргiзiлсе, сарапшыға бiрiншi болып талапкер, содан кейiн жауапкер сұрақтар қояды.

5. Сот жауап алудың кез келген сәтiнде сарапшыға сұрақ қоюға құқылы.

1. Сот ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға консультациялар (түсiндiрмелер) беру және көмектесу арқылы дәлелдемелердi жинауда, зерттеуде және бағалауда жәрдем көрсету мақсатында сот отырысына немесе iс жүргiзу әрекеттерiне қатыстыру үшiн iстiң нәтижесiне мүдделi емес, арнаулы бiлiмi бар кәмелетке толған адамды маман ретiнде тартуы мүмкiн.

Сот тараптың өтiнiшi бойынша да мамандарды тартуға құқылы. Iске қатысатын адамдар арнаулы бiлiмi бар нақты адамды маман ретiнде тарту туралы сотқа өтiнiш жасай алады.

2. Маманды тағайындау сот ұйғарымымен ресiмделедi.

3. Маман ретiнде шақырылған адамның: өзiнiң шақырылуы мақсатын бiлуге; егер арналуы бiлiмi мен дағдысы болмаса, iс бойынша iс жүргiзуге қатысудан бас тартуға; соттың рұқсатымен iс жүргiзу әрекетiне қатысушыларға сұрақтар беруге; iс жүргiзу әрекетiне қатысушылардың назарын дәлелдемелердi жинауға, зерттеуге және бағалауға жәрдем көрсету кезiнде, ғылыми-техникалық құралдарды қолдану, сараптама тағайындау үшiн материалдарды дайындау кезiнде өзiнiң iс-әрекетiне байланысты мән-жайларға аударуға; өзi қатысқан iс жүргiзу әрекетiнiң хаттамасымен, сондай-ақ сот отырысы хаттамасының тиiстi бөлiгiмен танысуға және өзiнiң қатысуымен жүргiзiлген әрекеттердiң барысы мен нәтижелерi көрсетiлуiнiң толымдығы мен дұрыстығына қатысты хаттамаға енгiзiлуге тиiстi мәлiмдемелер мен ескертпелер жасауға; соттың iс-әрекетiне шағым жасауға; өзiнiң iс жүргiзу әрекеттерiне қатысуға байланысты өзiне келтiрiлген шығындарға өтем және iс бойынша iс жүргiзуге қатысу оның қызметтiк мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмейтiн болса, орындалған жұмыс үшiн сыйақы алуға құқығы бар.

4. Маман болып тағайындалған адам: соттың шақыруы бойынша келуге; арнаулы бiлiмдi, дағдылар мен ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, iс жүргiзу әрекеттерiн жүргiзуге және сот iсiн қарауға қатысуға; консультациялар беруге, өзi орындаған әрекеттер бойынша түсiнiктемелер беруге мiндеттi.

1. Куәларға, сарапшыларға, мамандарға және аудармашыларға сотқа келуге байланысты оларға келтiрiлген жол ақысы, бөлме жалдау жөнiндегi шығындар өтеледi және iссапарға жiберiлген адамдар үшiн белгiленген мөлшерде тәулiкақы төленедi. Сарапшы мен маманға сондай-ақ оларға тиесiлi химиялық реактивтер мен тапсырылған жұмысты орындау кезiнде олар жұмсаған басқа да шығын материалдарының құны, сонымен бiрге олардың жұмысты орындау үшiн құрал-жабдықтарды, коммуналдық қызметтердi пайдаланғаны және машиналық уақытты тұтынғаны үшiн төлеген ақысы өтеледi.

2. Куә ретiнде сотқа шақырылған жұмыс iстейтiн адамдарға сотқа келуге байланысты олардың болмаған уақыты үшiн жұмыс iстейтiн жерi бойынша орташа жалақысы сақталады. Еңбек қатынастарында тұрмаған куәлар өздерiн әдеттегi айналысып жүрген iстерiнен алаңдатқаны үшiн iс жүзiндегi уақыт шығындары ескерiлiп және заңда белгiленген бiр айлық жалақының ең төменгi мөлшерi негiзге алына отырып, өтемақы алады.

3. Сарапшылар мен мамандар, егер бұл жұмыс олардың қызметтiк мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмейтiн болса, соттың тапсырмасы бойынша өздерi орындаған жұмыс үшiн сыйақы алады. Сыйақының мөлшерiн тараптармен келiсiм бойынша сот анықтайды.

4. Сот сараптамасы органдары жүргiзген сараптаманың ақысын төлеу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады.

5. Куәларға, сарапшыларға, мамандарға сомаларды, сондай-ақ сот сараптамасы органы жүргiзген сараптамаға ақыны тиiстi өтiнiш берген тарап төлейдi. Егер аталған өтiнiштi екi тарап берсе немесе куәнi шақырту, сараптаманы тағайындау, маманды тарту соттың бастамасы бойынша жүргiзiлсе, талап етiлiп отырған соманы тараптар тең бөлiп төлейдi.

6. Егер бұл жұмыс сарапшылар мен мамандардың қызметтiк мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмесе, соттың тапсырмасы бойынша iстеген жұмыстары үшiн оларға төленуге тиесiлi сомаларды тиiстi өтiнiш жасаған тарап сот депозитiне алдын ала төлеп қояды. Сыйақының мөлшерiн тараптармен келiсiм бойынша сот белгiлейдi.

7. Сот сараптамасы органы сараптама жүргiзгенi үшiн төленуге тиiс сомаларды тиiстi өтiнiш жасаған тарап, не өзiне сот осындай мiндеттеме жүктеген тарап алдын ала төлеу нысанында тиiстi бюджетке енгiзедi.

8. Бiр немесе екi тарап шығындарды төлеуден босатылған жағдайда сарапшылар мен мамандарға тиесiлi сомаларды төлеу республикалық бюджеттiң есебiнен жүргiзiледi.

Ескерту. 108-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 2006.07.05. N 165 (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн  2-баптан қараңыз) Заңымен.
109-бап. Куәларға, сарапшыларға, мамандарға және аудармашыларға тиесiлi сомаларды төлеу

1. Куәларға, сарапшыларға және мамандарға тиесiлi сомаларды олар өз мiндеттерiн орындағаннан кейiн Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес ашылған шоттан сот төлейдi.

2. Аудармашыларға тиесiлi сомаларды төлеу республикалық бюджеттiң есебiнен жүргiзiледi. Сыйақының мөлшерiн тиiстi еңбекке ақы төлеудiң қолданылып жүрген нормаларын негiзге ала отырып сот белгiлейдi.

Ескерту. 109-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 2006.07.05. N 165 (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн  2-баптан қараңыз) Заңымен.
17-тарау. Сотта iс қарау
188-бап. Сот отырысына куәнiң, сарапшының, маманның, аудармашының келмеу салдарлары

1. Сот отырысына куә, сарапшы немесе маман келмеген жағдайда сот iске қатысушы адамдардың iстi олар жоқта қарау мүмкiндiгi туралы пiкiрiн тыңдап, сотта iс қарауды жалғастыру немесе оны кейiнге қалдыру туралы ұйғарым шығарады.

2. Сот отырысына аудармашы келмеген жағдайда, егер аудармашыны ауыстыру мүмкiндiгi болмаса, сот iстi қарауды кейiнге қалдыру туралы ұйғарым шығарады.

3. Егер шақырылған куә, сарапшы, маман немесе аудармашы сот отырысына сот дәлелдi емес деп таныған себептер бойынша келмесе, олар әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкiмшiлiк жазаға тартылуы мүмкiн. Осы Кодекстiң 119-бабына сәйкес олар сондай-ақ мәжбүрлеп келтiрiлуi де мүмкiн.

4. Сотта айғақ беруден бас тартқаны немесе жалтарғаны үшiн куә осы Кодекстiң 17-бабында көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 353-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықта болады.

Ескерту. 188-бапқа өзгерiс енгiзiлдi - ҚР 2011.03.25 N 421-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейiн күнтiзбелiк он күн өткен соң қолданысқа енгiзiледi) Заңымен.
191-бап. Сарапшы мен маманға олардың құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiру

Төрағалық етушi сарапшы мен маманға олардың құқықтары мен мiндеттерiн түсiндiредi, сарапшыға көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауапкершiлiк туралы ескертедi, ол туралы сарапшыдан қолхат алынады. Қолхат сот отырысының хаттамасына қоса тiркеледi.

1. Сарапшы қорытындысы сот отырысында жария етiледi. Қорытындыны түсiндiру және оны толықтыру мақсатында сарапшыға сұрақтар қойылуы мүмкiн.

2. Арызы бойынша сараптама тағайындалған адам және оның өкiлi бiрiншi болып, ал содан соң - iске қатысушы басқа адамдар мен өкiлдер сұрақтар қояды. Сот тағайындаған сараптама жүргiзу тапсырылған сарапшыға бiрiншi болып талап қоюшы мен оның өкiлi сұрақ қояды. Сот сарапшыға одан жауап алудың кез келген сәтiнде сұрақтар қоюға құқылы.

3. Осы Кодекстiң 98-бабының бiрiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда сот қосымша сараптама тағайындай алады.

4. Осы Кодекстiң 98-бабының үшiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда сот қайталама сараптама тағайындай алады.

5. Қосымша сараптама тағайындау және жүргiзу осы Кодекстiң 98-бабының екiншi және алтыншы бөлiктерiнде, қайталама сараптама - осы Кодекстiң 98-бабының төртiншi, бесiншi, алтыншы бөлiктерiнде көзделген тәртiппен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30 қаңтардағы N 155 Кодексi

(06.03.2013 ж. толықтырулар мен өзгертулер енгізілуімен)
34-тарау. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзуге қатысушылар, олардың құқықтары мен мiндеттерi
597-бап. Сарапшы

1. Арнаулы ғылыми бiлiмi бар, iске мүдделi емес адам сарапшы ретiнде шақырылуы мүмкiн. Сот сараптамасын жүргiзу:

1) сот сараптамасы органдарының қызметкерлерiне;

2) лицензия негiзiнде сот-сараптама қызметiн жүзеге асыратын адамдарға;

3) заң талаптарына сәйкес бiржолғы тәртiппен өзге де адамдарға тапсырылуы мүмкiн.

2. Сарапшы: сараптама нысанасына қатысты iс материалдарымен танысуға; қорытынды беру үшiн қажеттi қосымша материалдарды өзiне беру туралы өтiнiштi мәлiмдеуге; әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзетiн органның (лауазымды адамның) рұқсатымен iс жүргiзу әрекеттерiн жүргiзуге қатысуға және оларға қатысушы адамдарға сараптама нысанасына қатысты сұрақтар қоюға; өзi қатысқан iс жүргiзу әрекетiнiң хаттамасымен танысуға және өзiнiң әрекеттерi мен айғақтарының толық және дұрыс көрсетiлуiне қатысты хаттамаларға енгiзiлуге тиiстi ескертпелер жасауға; сот сараптамасын тағайындаған судьяның, органның (лауазымды адамның) келiсiмi бойынша сот-сараптамалық зерттеу барысында анықталған, азаматтық iс үшiн маңызы бар, сот сараптамасын тағайындау туралы ұйғарымда қамтылған мәселелердiң шегiнен тыс мән-жайлар бойынша өз құзыретi шегiнде қорытынды беруге; ана тiлiнде немесе өзi бiлетiн тiлде қорытынды ұсынуға және айғақтар беруге; аудармашының тегiн көмегiн пайдалануға; аудармашыдан бас тартуды мәлiмдеуге; сараптама жүргiзу кезiнде соттың және iс жүргiзуге қатысушы өзге де адамдардың өзiнiң құқықтарына нұқсан келтiретiн шешiмдерi мен әрекеттерiне шағым жасауға; сараптама жүргiзу кезiнде шеккен шығыстарға өтем және егер сот сараптамасын жүргiзу өзiнiң лауазымдық мiндеттерiнiң шеңберiне кiрмейтiн болса, орындалған жұмысы үшiн сыйақы алуға құқылы.

3. Сарапшы: әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзетiн судьяның, органның (лауазымды адамның) шақыруы бойынша келуге; өзiне ұсынылған объектiлерге жан-жақты, толық және объективтi зерттеу жүргiзуге; өзiнiң алдына қойылған мәселелер бойынша негiзделген жазбаша қорытынды беруге; осы Кодекстiң 611-бабының он үшiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда, қорытынды беруден бас тартуға және қорытынды берудiң мүмкiн еместiгi туралы дәлелдi жазбаша хабарлама жасауға және оны сот сараптамасын тағайындаған органға (лауазымды адамға) жiберуге; жүргiзiлген зерттеуге және берiлген қорытындыға байланысты мәселелер бойынша айғақтар беруге; зерттелiп жатқан объектiлердiң сақталуын қамтамасыз етуге; iстiң мән-жайы туралы мәлiметтердi және сот сараптамасын жүргiзуге байланысты өзiне белгiлi болған өзге де мәлiметтердi жария етпеуге мiндеттi.

4. Сарапшы сотта көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн заңда көзделген қылмыстық жауаптылықта болады.

5. Сот сараптамасы органының қызметкерi болып табылатын сарапшы өз қызметiнiң сипатына қарай өзiнiң құқықтарымен және мiндеттерiмен танысқан және сотта көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылық туралы ескертiлген деп есептеледi.

Ескерту. 597-бап жаңа редакцияда - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.
601-бап. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзуге қатысу мүмкiндiгiн болдырмайтын мән-жайлар

1. Адамдар белгiлi бiр iстi қозғау үшiн негiз болған бұзушылыққа орай ережелердiң сақталуын қадағалайтын және бақылайтын мемлекеттiк органдардың қызметкерлерi болып табылса немесе олар бұған дейiн осы iстi қарауға өзге қатысушылар ретiнде әрекет етсе, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзуге қорғаушы және өкiл ретiнде қатысуға жiберiлмейдi.

2. Сарапшы мен аудармашы, егер: олардың бiлiктi емес екенi байқалса; олар әкiмшiлiк жауапқа тартылып жатқан адаммен, жәбiрленушiмен, олардың заңды өкiлдерiмен, қорғаушысымен, өкiлiмен, осы iстi жүргiзiп жатқан прокурормен, судьямен, алқалы органның мүшесiмен немесе лауазымды адаммен туыстық қатынастарда болса, не олар бұған дейiн осы iстi жүргiзуге өзге қатысушылар ретiнде әрекет етсе, сондай-ақ бұл адамдарды осы iске жеке өз басы, тiкелей немесе жанама түрде мүдделi деп есептеуге негiз болса, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзуге қатысуға жiберiлмейдi.

3. Адамның iске сарапшы ретiнде алдыңғы қатысуы, оның қатысуымен жүргiзiлген сараптамадан кейiн ол қайта тағайындалатын жағдайларда, оған сараптама жүргiзудi тапсыруды болдырмайтын мән-жай болып табылады.

1. Қорғаушының, өкiлдiң, прокурордың, сарапшының және аудармашының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзуге қатысу мүмкiндiгiн болдырмайтын, осы Кодекстiң 601-бабында көзделген мән-жайлар болған кезде аталған адамдарды қатыстырудан бас тартылуға тиiс.

2. Өздiгiнен бас тарту немесе бас тарту туралы арыз әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзiп жатқан судьяға, органға (лауазымды адамға) берiледi.

3. Өздiгiнен бас тарту немесе бас тарту туралы арыз берiлген күнiнен бастап үш күн мерзiмде қаралады.

4. Судья, орган (лауазымды адам) өздiгiнен бас тарту немесе бас тарту туралы арызды қарап, арызды қанағаттандыру не оны қанағаттандырудан бас тарту туралы ұйғарым шығарады.
603-бап. Жәбiрленушi, куә, сарапшы, маман, аудармашы немесе куәгер шығындарының орнын толтыру

1. Жәбiрленушiнiң, куәнiң, сарапшының, маманның және аудармашының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзiп жатқан сотқа, органға (лауазымды адамға) келуiне байланысты шеккен шығындарының, соның iшiнде: аталған адамдардың тұрған немесе болып жатқан жерiне бару және керi қайту жолының жүрiп-тұру құнының, ал бұл басқа жерлерде болумен байланысты жағдайларда - тұрғын үй-жайды жалдау, сондай-ақ тәулiктiк шығын құнының орны азаматтық iс жүргiзу заңдарында белгiленген тәртiппен толтырылады.

2. Жәбiрленушi, куә, сарапшы, маман және аудармашы ретiнде шақырылатын адамның әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзiп жатқан және қарап жатқан сотқа, органға (лауазымды адамға) келуiне байланысты олардың жұмыс орындарында болмаған кездегi орташа табысы белгiленген тәртiппен сақталады.

3. Сарапшының, маман мен аудармашының еңбегiне заңдарда белгiленген тәртiппен ақы төленедi.

1. Iс үшiн маңызы бар мән-жайлар сарапшының арнаулы ғылыми бiлiм негiзiнде жүргiзетiн iс материалдарын зерттеуi нәтижесiнде алынуы мүмкiн болған кезде, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзiп жатқан судья, орган (лауазымды адам) сот сараптамасын тағайындайды.

2. Iсте ведомстволық инспекциялардың түгендеу, тексеру актiлерiнiң, қорытындыларының, сондай-ақ мамандардың iс жүргiзу әрекеттерi барысында атқарған зерттеулерiнiң нәтижелерi бойынша жасалған ресми құжаттарының болуы нақ сол мәселелер бойынша сараптама жүргiзу мүмкiндiктерiн жоққа шығармайды.

3. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзiп жатқан судья, орган (лауазымды адам) тараптардың өтiнiшi бойынша немесе өз бастамашылығымен сараптама тағайындай алады.

4. Сараптама жүргiзу сараптама органдарының қызметкерлерiне не осы Кодекстiң 597-бабының талаптарын қанағаттандыратын өзге адамдарға тапсырылуы мүмкiн. Сараптама жүргiзу тараптар ұсынған адамдардың арасынан бiреуiне тапсырылуы мүмкiн. Сараптама жүргiзу тапсырылған адамды шақыруы туралы судьяның, лауазымды адамның талабы аталған адам жұмыс iстейтiн ұйымның басшысы үшiн мiндеттi.

5. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзiп жатқан судья, орган (лауазымды адам) сараптама тағайындау туралы ұйғарым шығарады, онда мыналар көрсетiледi:

1) судьяның, лауазымды адамның аты-жөнi, соттың, органның атауы;

2) сараптаманың тағайындалған уақыты, орны;

3) сараптама тағайындаудың негiзi;

4) сарапшының аты-жөнi немесе сараптама жүргiзiлуге тиiс сараптама органының атауы;

5) сарапшының алдына қойылған мәселелер;

6) сарапшының билiгiне берiлетiн материалдардың тiзбесi.

6. Күрделi сараптамалық зерттеулер жүргiзу үшiн бiр мамандықтағы кемiнде екi сарапшы жүргiзетiн комиссиялық сараптама тағайындалуы мүмкiн.

7. Егер iс үшiн маңызы бар мән-жайларды анықтауға бiлiмнiң әртүрлi салалары негiзiнде зерттеулер жүргiзу қажет болса, әртүрлi мамандықтағы өз құзыретi шегiнде жүргiзетiн кешендi сараптама тағайындалады.

8. Сараптама тағайындау туралы ұйғарымды орындау үшiн жiбергенге дейiн сот сараптамасын тағайындаған орган (лауазымды адам) өзiне қатысты әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс жүргiзiлетiн адамды және жәбiрленушiнi онымен таныстыруға, оларға:сарапшыдан бас тарту және сот сараптамасы органын сараптама жүргiзуден шеттету туралы өтiнiш мәлiмдеу;өздерi атаған адамдарды немесе нақты сот сараптамасы органдарының қызметкерлерiн сарапшы ретiнде тағайындау туралы, сондай-ақ сараптаманы сарапшылар комиссиясының жүргiзуi туралы өтiнiш жасау;сарапшының алдына қосымша мәселелер қою туралы немесе қойылған мәселелердi нақтылау туралы өтiнiш жасау; сараптама жүргiзуге кедергi келтiретiн жағдайларды қоспағанда, сот сараптамасын тағайындаған органның (лауазымды адамның) рұқсатымен сараптама жүргiзу кезiнде қатысу, сарапшыға түсiнiктемелер беру; сот сараптамасын тағайындаған органға (лауазымды адамға) келiп түскеннен кейiн сарапшының қорытындысымен не қорытынды берудiң мүмкiн еместiгi туралы хабарламамен танысу, өз ескертпелерiн ұсыну, қосымша немесе қайталама сараптама тағайындау, жаңа сараптамалар тағайындау туралы өтiнiштер мәлiмдеу құқықтарын түсiндiруге мiндеттi.

Жәбiрленушiлерге сараптама олардың жазбаша келiсiмiмен ғана жүргiзiледi. Егер осы адамдар кәмелетке толмаса немесе сот оларды әрекетке қабiлетсiз деп таныса, сараптама жүргiзуге жазбаша келiсiмдi олардың заңды өкiлдерi бередi.

9. Сарапшы (сарапшылар) өздерiнiң атынан сараптама жүргiзу нәтижелерi бойынша осы Кодекстiң 612-бабының талаптарына сәйкес жасаған қорытындыны бередi және оны сараптама тағайындаған судьяға, органға (лауазымды адамға) жiбередi.

10. Қорытынды жеткiлiктi дәрежеде айқын немесе толымды болмаған, сондай-ақ алдыңғы зерттеуге байланысты қосымша мәселелердi шешу қажеттiлiгi туындаған жағдайда қосымша сараптама тағайындалуы мүмкiн, оны жүргiзу нақ сол немесе өзге сарапшыға (сарапшыларға) тапсырылады.

11. Егер сарапшының қорытындысы жеткiлiктi дәрежеде негiзделмесе не оның қорытындылары күмән туғызса немесе сараптаманы тағайындау және жүргiзу туралы iс жүргiзу нормалары елеулi түрде бұзылса, сол объектiлердi зерттеу және сол мәселелердi шешу үшiн қайтадан сараптама тағайындалуы мүмкiн, оны жүргiзу сарапшылар комиссиясына тапсырылады, оған осының алдындағы сараптаманы жүргiзген сарапшы (сарапшылар) кiрмейдi.

12. Судьяның, органның (лауазымды адамның) қосымша және қайтадан сараптама тағайындау туралы ұйғарымы дәлелдi болуға тиiс. Сарапшыға (сарапшыларға) қосымша және қайтадан сараптама жүргiзу тапсырылған кезде осының алдындағы сараптамалардың нәтижелерi бойынша жасалған қорытындылар табыс етiлуге тиiс.

13. Егер сарапшы зерттеу жүргiзгенге дейiн өзiнiң алдына қойылған мәселелер өзiнiң арнаулы бiлiмiнiң шегiнен шығып кететiнiне не өзiне табыс етiлген материалдардың қорытынды беру үшiн жарамсыз немесе жеткiлiксiз екендiгiне, оны толықтыру мүмкiн болмайтынына, не ғылымның және сараптама практикасының жай-күйi қойылған мәселелерге жауап қайтаруға мүмкiндiк бермейтiнiне көзi жетсе, ол қорытынды берудiң мүмкiн еместiгi туралы дәлелдi хабарлама жасайды және оны судьяға, органға (лауазымды адамға) жiбередi.

Ескерту. 611-бапқа өзгерту енгiзiлдi - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.
612-бап. Сарапшының қорытындысы

1. Сарапшының қорытындысы - арнаулы ғылыми бiлiмдi пайдалана отырып жүргiзiлген iс материалдарын, оның iшiнде заттай дәлелдемелер мен үлгiлердi зерттеу нәтижелерiне негiзделген, оның алдына әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзетiн судья, орган (лауазымды адам) қойған мәселелер бойынша жазбаша нысанда ұсынылған қорытындылар. Қорытындыда сарапшының зерттеу кезiнде қолданған әдiстерi, қойылған сұрақтарға жауаптардың негiздемесi және осы сарапшының бастамасымен анықталған, iс үшiн маңызы бар мән-жайлар көрсетiледi.

2. Қорытындыны зерттеулер жүргiзгеннен кейiн оның нәтижелерiн ескере отырып өз атынан сарапшы (сарапшылар) жасайды, оны өз (өздерiнiң) қолымен және жеке мөрiмен куәландырады. Сараптаманы сараптама органы жүргiзген жағдайда сарапшының қолы аталған органның мөрiмен расталады.

3. Сарапшының қорытындысында: оның ресiмделген күнi, сараптаманың жүргiзiлген мерзiмдерi және орны; сот сараптамасын жүргiзудiң негiздерi; әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзетiн судья туралы, орган (лауазымды адам) туралы мәлiметтер; сараптама жүргiзу тапсырылған сот сараптамасы органы және (немесе) сарапшы (сарапшылар) туралы мәлiметтер (тегi, аты, әкесiнiң аты, бiлiмi, мамандығы, мамандығы бойынша жұмыс стажы, ғылыми дәрежесi және ғылыми атағы, атқаратын қызметi); сотта көрiнеу жалған қорытынды бергенi үшiн қылмыстық жауаптылық туралы өзiнiң ескертiлгенi туралы сарапшының қолымен куәландырылған белгi; сарапшының (сарапшылардың) алдына қойылған мәселелер; сараптама жүргiзу кезiнде процеске қатысқан қатысушылар және олар берген түсiндiрмелер туралы мәлiметтер; объектiлер; пайдаланылған әдiстемелер көрсетiле отырып, жүргiзiлген зерттеулердiң мазмұны мен нәтижелерi; жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижелерiн бағалау, сарапшының (сарапшылардың) алдына қойылған мәселелер бойынша қорытындылардың негiздемесi мен тұжырымы көрсетiлуге тиiс.

4. Егер осы Кодекстiң 611-бабының он үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген мән-жайлар зерттеу барысында анықталса, қорытындыда қойылған мәселелердiң бәрiне немесе кейбiреуiне жауап беру мүмкiн еместiгiнiң негiздемесi қамтылуға тиiс.

5. Осы баптың екiншi бөлiгiнде көзделген тәртiппен куәландырылған, сарапшының қорытындысын көрнекiлейтiн материалдар (фотокестелер, схемалар, графиктер, кестелер және басқа да материалдар) қорытындыға қоса берiледi және оның құрамдас бөлiгi болып табылады. Сондай-ақ қорытындыға зерттеуден кейiн қалған объектiлер, оның iшiнде үлгiлер қоса берiлуге тиiс.

6. Сарапшының қорытындысы әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi жүргiзетiн сот, орган (лауазымды адам) үшiн мiндеттi болып табылмайды, алайда олардың қорытындымен келiспеуi дәлелдi болуға тиiс.

Ескерту. 612-бап жаңа редакцияда - ҚР 2010.01.20 № 241-IV (қолданысқа енгiзiлу тәртiбiн 2-б. қараңыз) Заңымен.
612-2-бап. Дәрiгердiң немесе басқа маманның, сондай-ақ сарапшының үлгiлердi алуы

1. Судья өзiнен үлгiлер алынуға тиiс адамды, сондай-ақ тиiстi тапсырмасы бар ұйғарымды дәрiгерге немесе басқа маманға жiбередi. Ұйғарымда осы iс жүргiзу әрекетiне барлық қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi көрсетiлуi тиiс.

2. Дәрiгер немесе басқа маман судьяның тапсырмасы бойынша қажеттi әрекеттердi жүргiзедi және үлгiлердi алады. Үлгiлер оралады және мөр басылады, одан кейiн дәрiгер немесе басқа маман жасаған ресми құжатпен бiрге судьяға жiберiледi.

3. Сарапшы зерттеу процесiнде сынақ үлгiлер дайындауы мүмкiн, бұл туралы ол қорытындыда хабарлайды.

4. Судья мұндай үлгiлердi дайындау кезiнде қатысуға құқылы, оны өзi жасайтын хаттамада көрсетедi.

5. Сарапшы зерттеу жүргiзгеннен кейiн үлгiлердi оралған және мөр басылған түрде өзiнiң қорытындысына қоса тiркейдi.

6. Егер үлгiлердi судьяның тапсырмасы бойынша маман немесе сарапшы алған болса, онда ол ресми құжат жасап, оған iс жүргiзу әрекетiне барлық қатысушылар қол қояды және iс материалдарына қоса тiркеу үшiн судьяға берiледi.

7. Алынған үлгiлер оралған және мөр басылған түрде хаттамаға қоса тiркеледi.

Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 20 қаңтардағы № 240-IV Заңы

(02.07.2013 ж. толықтырулар мен өзгертулер енгізілуімен)
 Осы Заң Қазақстан Республикасында сот-сараптама қызметiн жүзеге асыру жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейдi.

Сот сараптамасын тағайындау және жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу, Азаматтық іс жүргізу кодекстерімен және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексімен белгіленеді.