Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

1. 
   ҚР Жалпыға міндетті білім берудің Мемлекеттік стандарттары// 12 жылдық білім беру, 6-2006-18б.
   
2. 
   Құзіреттіліктерді қалыптастыруға бағытталған тапсырма//12 жылдық білім беру, 3-2008-20-21б.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы, 2010. 6-б
   
4. 
   Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана, 2004. 3-4б.
   

к.п.н., профессор

КазГосЖенПУ. Алматы. Казахстан
Одной из важнейших задач стоящих перед современной начальной школой является эстетическое воспитание школьников.

Эстетическое воспитание - это целенаправленное осуществление процесса формирования у детей способности чувствовать, понимать, любить и оценивать искусство, наслаждаться им и создавать художественные ценности.

Проблема эстетического воспитания детей дошкольного и младшего школьного возраста нашла отражение в трудах современных и отечественных педагогов (Б. М. Неменский, Н.И. Киященко, А.С. Кмоев, Е.Н. Флерина, С.А. Ветлугина, М.Х.Балтабаев, С.А. Узакбаева и др.)

При этом педагоги-исследователи выделяют следующие основные задачи эстетического воспитания:

- обучение способности видеть в красоте окружающего мира, в красоте человеческих отношений духовное благородство, доброту, сердечность и на этой основе формировать прекрасное в себе;

- накопление эстетических знаний и формирование на их основе социально-психологических качеств: способность эмоционально переживать, оценивать эстетические явления окружающей действительности;

- учить ребенка видеть и понимать разнообразные доступные виды искусства и самостоятельно, творчески проявлять себя.

Суть этих задач заключается в том, что ребенок должен не только знать прекрасное, уметь им любоваться и оценивать, а он должен сам активно участвовать в создании прекрасного в искусстве, в жизни, учебе, труде, поведении, отношениях.

Важное значение для изучения проблемы эстетического воспитания возрастающего поколения имеют труды выдающихся казахских просветителей и педагогов прошлого (Ч. Валиханов, Ы. Алтынсарин, А. Кунанбаев и др.).

В «Книге слов» Абай отмечает необходимость воспитания у детей эстетических чувств, эмоций, стремления к прекрасному. Вместе с тем, он пишет, что способность к эстетическим чувствам не может возникнуть сама по себе, а нуждается в развитии и в совершенствовании.

Эстетическое воспитание сегодня не мыслимо без ориентации воспитанников на национальное и мировое искусство, духовные ценности народа. Это обусловлено тем, что образы искусства воспринимаются ярко, живо, вызывают эмоциональное отношение к событиям и явлениям, формируют чувства, способствуют адекватному восприятию окружающей действительности.

Общение с искусством определяет нравственное становление личности ребенка. Важная роль в эстетическом воспитании детей принадлежит народному декоративно-прикладному искусству.

«Прикладное искусство – живое лицо, своеобразная визитная карточка создателя. В творениях его отражаются мудрость народа, его характер и образ жизни, способы хозяйствования мысли и чувства, реальная навязчивость»¹.

Народное декоративно-прикладное искусство отличается глубокой поэтичностью, подлинной красотой и художественным вкусом. Знакомство с декоративно-прикладным искусством способствует решению труднейших задач, стоящих перед педагогами в области эстетического воспитания: расширение и развитие художественных представлений, духовных потребностей, воображения, навыков оценки произведений искусства, становление художественного вкуса.

Произведения народного декоративно-прикладного искусства дают ученикам импульс для индивидуального творчества.

Педагоги начальной школы призваны не только способствовать процессу эстетического воспитания детей, но и во многом определять его. Поэтому так важно использовать в данном аспекте возможности не только предметов художественного цикла, но и всех предметов.

Эстетическое воспитание должно рассматриваться как поэтапные качественные изменения, происходящие в отношении учащихся к искусству и в их художественном опыте. Отношение учащихся к искусству определяет их мотивационную направленность. Художественный опыт представляет содержательный компонент эстетического воспитания и включает искусствоведческие знания, обобщенные художественно-эстетические умения, а так же опыт творческой деятельности в сфере художественной культуры.

В процессе интегрированного изучения предметов происходит не только художественное развитие учащихся 1-4 классов, включающее усвоение искусствоведческих знаний, овладение художественно-эстетическими умениями и приобретение опыта творческой деятельности.

Эстетическое воспитание младших школьников в процессе изучения предметов гуманитарного цикла эффективно в том случае, если обеспеченно комплексное воздействие литературы, музыки, изобразительного искусства, познания мира природы на учащихся не только на содержательно-информационном, но и на методическом уровне. При этом органическое для отдельных видов искусств стремление к синтезу обуславливает интегрированный характер взаимодействия предметов.

При обогащении эстетического воспитания учащихся младшего школьного возраста, необходимо учитывать два принципиально важных обстоятельства. Первое связанно с возрастными особенностями учащихся. Второе состоит в том, что существуют объективные особенности каждого предмета, способствующие развитию тех или иных эстетических представлений, качеств учащихся.

Углубленное знание учащихся об искусстве, формирование искусствоведческих и обще эстетических представлений и понятий, которые создают базу для тесного взаимодействия искусств целесообразнее всего осуществлять через интеграцию таких предметов как изобразительное искусство, музыка, литература.

Большие возможности в развитии наглядно-образного, эстетического, эмоционального восприятия родной природы представляются учителю при интеграции предметов познание мира и изобразительного искусства.

Формированию представлений о культурном наследии страны способствует интеграция таких предметов как трудовое обучение, познание мира, изобразительное искусство. Благодаря интеграции создаются условия для формирования нравственно-эстетических чувств при восприятии памятников древней архитектуры и достижений современного архитектурного искусства, произведений народно-прикладного искусства и современного дизайна предметов быта, одежды и т.д.

Интеграция слова и изобразительного творчества в педагогическом процессе способствует эстетическому восприятию действительности, формированию целостного представления «картины мира», обеспечивает эффективность развития художественно-творческих способностей учащихся.

Стимулированию словесного творчества детей способствует творчество в изобразительной деятельности, так как составление рассказа к рисункам оказывает влияние на развитие речи, а рассказ соответственно обогащает содержание рисунков учеников.

Использование лучших образов классической и современной отечественной и зарубежной литературы, а так же возможности изобразительной деятельности являются одним из важнейших средств развития личности ученика, формирование эстетического понимания окружающего мира, художественного видения, творческого мышления.

Совершенствование художественно-эстетических навыков и умений реализуется в процессе художественной деятельности на уроках трудового обучения, изобразительного искусства, музыки, литературы и др.

В аспекте современной концепции воспитания и образования, направленных на гуманизацию педагогического процесса, и значит, на особую роль индивидуально-ориентированного обучения, решаются задачи по воспитанию активной творческой личности.

Занимаясь творчеством, ученик приобщается к красоте, синтезирует и интегрирует собственный эстетический опыт, общекультурный, опыт накопленный предшествующими поколениями, передаваемый на генетическом уровне.

Обогащение опыта художественно-творческой деятельности реализуется в процессе развития творческих способностей младших школьников в сфере искусства.

Если умения и навыки характеризуют готовность школьников совершать определенные действия, то способности выступают в качестве условия успешного выполнения этих действий. Творческие способности – объективный критерий творческого развития.

Творческие задания, предполагающие различные виды деятельности (рисование, составление рассказов, дизайн и т.д.), способствуют развитию поисково-исследовательских умений, формированию творческого воображения, умению планировать, представлять и т.п.

Таким образом, использование лучших образов классического и современного, отечественного и зарубежного искусства, а так же возможности различных видов художественной деятельности, хорошо продуманная их интеграция, являются одним из важнейших средств развития личности ребенка, формирования эстетического понимания окружающей действительности, художественного видения, творческого мышления.

Литература

1. 
   Абай. Слова назидания. Алматы, 2005, - 136с.
   
2. 
   Лихачев Б.Т. Теория эстетического воспитания школьников. – М., 1985, - 98с.
   
3. 
   Кукушин В.С., Болдырева-Вараксина А.В. Педагогика начального образования. Ростовн/Д.2005, - 592с.
   
4. 
   Неменский Б.М.Мудрость красоты: о проблемах эстетического воспитания. – М., 1987, - с.56.
   

Төменгі сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруде гуманитарлық пәндер циклінің ықпалдастығы маңызды.

Қазақстан Республикасы Президентінің әр жылдардағы Жолдауларының арасында өте тығыз байланыс бар. 2004 жылғы Жолдауында: «ұлтымыздың бәсекеге қабілеттілігі тікелей оның білім беру деңгейімен анықталады»,- десе, 2005 жылғы Жолдауында бұл ойлары әрі қарай жалғасын тауып жатыр: «Білім деңгейін жетілдіріп, дамытпаған ел ХХІ ғасырда жоқ болып кетуі ықтимал». 2006 жылғы Жолдауында Мемлекет басшысы: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі», - деп қадап айтса, 2007, 2008, 2009, 2010 жылдардағы Жолдауында бұл ойлары әрі қарай жалғасын тауып жатыр: «Білім беру реформасының ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемі – тиісті білім мен іскерлік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі» - деп атап көрсетті.

Қазіргі кезде шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологияларды пайдалану жүйесін қалыптастырудың жолдары жетілдірілуде.

Оқу үдерісін мүмкіндігінше сапалы жетілдіру білім берудеинновациялық технологиялардықолдану оқыту үдерісінде арнайы әдіс-тәсілдерді тиімді ұйымдастыруға байланысты. Соңғы кездегі ғылыми және практикалық зерттеулерде инновациялық технологиялар адамзат танымының әдіснамалық бағыттағы ең негізгі нысаны болып отыр.

Инновациялық технологиялар ғылымда және практикада, түрлі білім беру және өндіріс салаларында өз орнын тауып, жоғары оқу орындарының да оқу үдерістерінде кеңінен қолданыс табуда.

«Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» жалпы білім берудің мақсаты – қазіргі қоғам талабына сай алынған терең білім, білік, дағдылар мен құзырлықтардың негізінде еркін бағдарлай білетін, өз бетінше дұрыс, тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру екендігі көрсетілген. Оны жүзеге асыру жолдары студенттердің сөйлеу дағдысын дамытуға септігін тигізетін оқу үдерісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді. Ғылымның әр саласында білім мазмұны мен көлемі өсіп отырған қазіргі ғылыми-техникалық прогресс кезеңінде бұл міндеттердің жүзеге асуы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытуына тікелей байланысты. Демек, оқыту барысындағы студенттердің сөйлеу дағдысын дамыту, қарым-қатынас жасай білуге үйрету – көкейкесті мәселе.

Егемен елімізде болашақ мамандар кәсіби деңгейде даярлауға аса үлкен көңіл бөлінуде. Сондықтан да ағылшын тілін жоғары оқу орындарында жүйелі оқыту үдерісінде қалыптастыру бүгінгі күннің басты талабына айналып отыр. Ағылшын тілін оқытудың тиімді де ыңғайлы жүйесі мен құрылымын қалыптастыру әрбір мұғалімнің шеберлігі мен шығармашылығына байланысты. ЖОО-да ағылшын тілі пәні оқытушыларының мақсаты – студенттердің сөйлеу дағдысын дамыту, қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру, ағылшын тілін меңгеріп, сөйлеуіне жағдай тудыру. Бұл орайда ағылшын тілін оқытудың озық технологиясын меңгеру – үлкен істің бастамасы.

Тілді тек тілдік бірліктер мен олардың өзара байланысының қатаң құрылымды жүйесі деп түсінуге болмайды, тіл ең алдымен қатысым құралы болып табылады.

Тіл адамдардың қарым-қатынас құралы болғандықтан, ол сөйлеу әрекетінің арқауы болып табылады. Тіл ұлт пен ұлтты жақындастыратын өзгеше қатынас. Тілмен сөйлесу адамзат баласы үшін тысқары бір дүние емес, ол ішкі құбылыс. Сөйлеу тек адамға ғана тән. Адам тіл арқылы бір-бірімен қатынаса алады. Қазіргі таңда, еліміз өз егемендігін алып, дербес мемлекет ретінде танылуда. Сондықтан, еліміздің өркениетін көтеру мақсатында шет тілдерін меңгеру, шет елдермен қарым-қатынас орнатудың маңызы зор екендігін көрсетіп отыр. Бұл дегеніміз қазақстандықтар үшін, жастар үшін ағылшын тілін үйрену-ғылымды, экономиканы, бизнесті одан әрі дамыту қажеттілігін туындатып отыр. Білім-адамзат қазынасы, халықтың білімділігі-елдің байлығының ең маңызды бөлігі. Тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде білім арқылы ең озық мәдениет пен дүние таным қалыптасады.

Сөйлеу әрекетінің жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттелуі тіл білімінде ХХғасырдан бастау алады.Тіл білімі үшін сөйлеу әрекетін зерттеу үлкен мәселелердің бірі екендігін швед лингвисі Фердинанд де Соссюр алғаш болып көрсеткен. Бала тілін зерттеген ғалымдар: Л.Щерба, Е.Кубрякова,Е.И.Пассов, И.Л.Бим, И.Ф.Комков, А.А.Леонтьев. И.В.Рахманов, С.Канцнельсон, Н.И.Жинкин, Г.В.Колшанский, Э.П.Шубин.т.б. Қазақстандық ғалымдар: Т.А.Аяпова, Э.Д.Сүлейменова, Ф.Ш.Оразбаева.т.б. Л.Щерба: «Сөйлеу әрекеті дегеніміз - үзіксіз үрдіс және ол сөйлеу үрдісі мен тыңдаудан тұрады», деген, ал Т.Аяпова «Адам баласының сөйлеуі - баланың алғашқы сөйлеуі және тілдік ортада түсінуі, белгілі бір жағдаятқа байланысты, мақсатты, қажетті болып табылатындығын айқындайды», - деді.

Тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатыны белгілі. Сондықтан тілдің әртүрлі деңгейіндегі тілдік бірліктердің ерекшеліктері, сөйлеудің коммуникативті түрлері, сөйлесімдер мен мәтіндердің коммуникативтілігіне негіз болып отыр. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда берілетін білім мазмұны мен оқыту әдістерін жаңалау қажет ететіндігі айқындалды.

Ондағы мақсат студенттерді қарапайым болса да өз ойларын еркін жеткізіп қана қоймай, өзара тіл табысып, пікір алысуға үйрету, себебі жалпыға білім беретін орта мектеп білімнің негізгі мақсаты студенттің шетел тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру.

Тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі; 1.сөздікпен жұмыс; 2.сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс; 3.байланыстырып сөйлеуге дағдыландыру жұмыстары.

Зерттеу жұмысындашет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологиясының теориялық негіздері қарастырылады. Ғалымдар көзқарасымен шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологиялардың өлшемдері мен оған қойылатын талаптары баяндалады. Екінші бөлімінде шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологиялардықолданудың әдістемесі жасалынып, тәжірибеде тексерілді қолдану әдістемесі.

Жоғары оқу орындарында шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологияларды қолданудытеориялық тұрғыда негіздеу және оны әдістемелік жағынан қамтамасыз ету жолдарын тәжірибеде тексеру.

1. 
   шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологияларды қолданудың теориялық негіздерін анықтау;
   
2. 
   шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологияларды қолданудың ерекшеліктерін меңгеру;
   
3. 
   шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологияларды қолданудың педагогикалық шарттары
   
4. 
   шет тілін оқытуда студенттерді сөйлеуге үйретуде инновациялық технологияларды қолданудың әдістемесін жасау, тиімділігін тәжірбиеде сынау
   

Әдебиеттер:

1.Мектеп шет тілі. №4, 2011. 28-б.

2. Ұлт тағлымы. №4. 2007. 50-б.

3.Алхазишвили А. А. Основы овладения устной иностранной речью -Москва, 1988. C.200.

4. <>Материалы VII международной научно-практической конференции. - Тараз.

5. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдіснемесі - Алматы, РБК, 2000. 200б.
6. Бородулина М.К. “Шетел тілін үйрену” – М, “Просвещение”, 1975 ж.
7.“Білім”№2/2006.
8.“Білім”№22/2005ж.
Резюме

В  данной  статье  рассматриваются  преимущества применения  инновационно-информационных  технологии, являющиеся  основным  фактором  повышения  качества образования   и   обучения   иностранным   языкам.

SUMMURY

This  article  deals  with  the   advantages of  usage  innovative   technologies   which  is the basic factorоf   increasing  the  quality  of  education  and  the  teaching  of  foreign  languagеs.

БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Б.К. Маханова,

ҚазМемҚызПУ магистранты

Алматы. Қазақстан

Зерттеушілердің коммуникациялық акт кезінде табиғи тілмен қатарласа қолданыста жүретін әр түрлі таңбалар жүйесінің, оның ішінде бөле-жара атап айтар болсақ, ым мен ишараттардың болатындығына көптен назар аударып келе жатқаны белгілі. Дарвин кезінен бүгінгі таңға дейін зерттеушілер миллионға жуық бейвербалды репликалар мен сигналдардың түрін анықтаған. Аллан Пиз Альберт Мерабянның ізденістері нәтижесінде қол жеткізген тұжырымдарын келтіре отырып, оның адамдар арасындағы коммуникативтік қарым-қатынасының 7 пайызы вербалды, 38 пайызы вокалды (интонация, дауыс тоны (әуезділігі), екпіні, қарқыны, т.б) және 55 пайызы бейвербалды күйде болатындығын есептеп шығарғанын келтіреді.

Сонымен бірге бейвербалды амалдардың мән-маңызын арттыратын тағы бір фактор ретінде мынадай деректерді келтіру артық болмайды: егер вербалды амалдар нақты ақпаратты жеткізсе, бейвербалды амалдар арқылы адамның көңіл күйі, эмоциясы мен сөзбен жеткізілетін экспрессияны да білдіруге болады. Ал кейбір кезде бейвербалды амалдардың сөзді ғана емес, тұтас сөйлемді де алмастыра алатындығы, сөйлесіп тұрған адамның ойын ол толық ұғынатындай, бірақ тек қимылдармен, ым мен ишараттың көмегімен, емеурінмен жеткізуге болатындығы дәлелденген.

Ал тілдік және тілдік емес факторларды Ш.Балли артикуляцияланатын тілдік амалдар және артикуляцияланбайтын тілдік амалдар деген терминдермен атайды және олардың басқа тілдік белгілер секілді белгілі бір мағынамен айтылатынын айтады [1].

Коммуникация кезінде тілдік ақпарат мазмұнының толыққандығы ішкі және сыртқы (экстралингвистикалық) жоспарлауға тәуелді болады. Ішкі жоспарлау мәтінге тәуелді болса, сыртқы жоспарлау жағдаятқа, оқиғаға тәуелді болып отырады. Осы сыртқы және ішкі жоспарлаудың қатарласа жүруі нәтижесінде тілдік құрылымның нақты//нағыз, ақиқат, негізгі//басты мәні айқындалады. Сондықтан коммуникациялық актінің ішкі және сыртқы факторларын бөліп-жармай біріктіре алып, оларды кешенді түрде қарастырғанда маңызы артады, зерттеулердің оң нәтижелері көбейіп, хабарды жеткізушінің де, ақпаратты қабылдаушының да тілдік білім аясы толығып отырады.

Біз жұмысымызда адамның сөйлеу процесінде тілдік емес құралдардың барлық түрін мүмкіндігінше молынан және функционалды түрде жұмсауға көп көңіл бөлеміз.

Негізгі кинесикалық құралдардың ішінде ишараттардың алатын орны айрықша. Түрлі ұлттар мен халықтардың ишараттар жүйесі мейлінше жақсы зерттелген. Соған орай олардың функционалдық классификациясы жасалған. Айталық, осындай классификация жасалған функционалдық ишараттар түріне сәлемдесу, қоштасу, шақыру, келісу, жоққа шығару, таң қалу т.б. жатқызылып жүр.

Ишараттар бірқатар жерлерде өз алдына дербестік сипат білдіріп, коммуникация кезінде жеке өмір сүре алады. Интонация мен дауыстау дауыс ырғағына, дауыстың қатты жұмсақ шығуына, нығыздай, нығырлай сөйлеуге, бір сөзбен айтқанда, дыбысқа тәуелді. Дыбыс шықпаса, оларды да сезу, есту, түсіну, жазып көрсету, көру мүмкін емес. Ал өзге дауыстан тысқары параамалдар туралы олай дей алмаймыз. Оларды көруге, көру арқылы мағынасын түсінуге, сезінуге (арқадан сипау, итеріп қалу), тілде вербалды амалдар арқылы бейнелеуге, жеткізуге, сөйтіп коммуникациялық әрекетті іске асыруға болады.

Жалпы алғанда, адамның ішкі сезімін мимикалық немесе бет-пішіннің қимылдары арқылы жеткзу мүмкіндігі зор.

Ым мен ишаратты мағынасына қарай жіктеуді (классификация жасауды) алғашқылардың бірі болып орыс тіл білімінде Е.Д. Поливанов қолға алған. Ол ым мен ишараттарды символдық, экспрессивтік (эмоцияны білдіретін және табиғи) және сипаттамалы деген үш түрге бөлінеді [2].

Одан кейінгі уақытта ым мен ишараттарды әр түрлі белгілеріне қарай жіктеу орын алды, айталық, мағынасына, құрылымына қарай, таңбалық түріне қарай, аударылу принципіне қарай, жалпы семантикасына қарай, қарым-қатынастағы маңыздылығына, құндылығына қарай,т.б.

Соған орай ым мен ишараттарды алдымен коммуникациялық маңызына қарай екі топқа бөлуге болады:

а) кодталған я болмаса лингвистикалық жүйедегі саналы түрде қолданылатын бейвербалды ақпарат жеткізущі элементтер;

ә) қарым –қатынасқа қатысушы тарап

тардың көңіл-күйінен, мінезінен, эмоциясынан, сезімінен хабар жеткізетін бейкодталған ым мен ишараттар.

Зерттеуші С. Бейсембаева паралингвистикалық амалдарды үш топқа бөледі:

1. символикалық (иероглифтер):

а) ритуалды;

б) шартты ( мақұлдау, нақтылау, т. б.).

2. бейнелеуіштік (сипаттамалы):

а) заттық (түр, көлем, сан, т. б. қазақ тіліндегі тыйымдарды білдіретін ым мен ишарат түрлері, т.б.);

б) нұсқаушы (дейктикалық): орны, қозғалысы, бағыты байқалатын ым мен ишарат түрлері;

в) квантатативті (ритмикалық ишараттар).

3. экспрессивті:

а) модальді;

б) эмоционалды [3].

Бұл жіктеудің алғашқы екі тобы ғалымдар тарапынан паралингвистикалық амалдар болып мақұлданса, соңғы топтың өзіндік және тілдік статусы ғалымдар тарапынан толық анықталмаған күйде қалып қойып тұр.

Кейде эмоция мен экспрессияны немесе тек қана ым, не болмаса тек қана ишарат білдіреді. Комуникация кезіндегі сөз бен бейвербалды элементтердің маңызы мен рөлін салыстыра келіп Ш. Балли: «Роль слов в высказывании уменьшается пропорционально увеличению роли чувств», – десе, тағы бірде: «Неартикулирумые элементы (то есть интонация, мимика, жесты, выразительные движения) употребляются в тем большем количестве и приобретают тем большее значение, чем более имплицитным и недостаточным оказывается словарное предложение. Это именно они вопреки видимости, превращают наиболее скудное высказывания в полные эксплицитные выражения», – деп көрсетеді [1].

Этикеттік нормалардың коммуникациялық қарым- қатынас кезіндегі алатын орны мен маңызына қарай және қолданысындағы ерекшелігіне қарай бейвербалды амалдарды (бұл жерде, негізінен, ишараттар):

а) этикетке сай, этикет бойынша;

ә) этикетті-бейтарап;

б) этикет бойынша қолдануға тыйым салынған ишараттар деп үш түрге бөлеміз.

Этикет құрылымындағы мәдени ареалды сипаттауға байланысты

тілдік қарым-қатынас кезінде қолданылатын бейвербалды амалдарды

тональдылықтың түрлі шкалаларына сәйкес бірнеше түрге бөлеміз.

а) жоғарғы тональдылықпен айтылатын (жоғары тональды

ишараттар) (айталық, шешендік ишараттар);

ә) бейтарап-тұрмыстық (қоғамдық орындарында қолданылатын);

б) фамильярлы (арқадан қағу, жұдырықпен нұқып қалу, т.б.);

в) дөрекі (вульгарлы) ишараттар.

Әлеуметтік және конфессионалдық топтар мен әйелдердің, ер адамдардың, үлкендер мен балалардың коммуникация кезінде қолданатын ишараттар бар. Айталық, діндарлардың ишараттарының қарқыны (темпі) баяу жүреді, олардың сөйлеу дағдысында ымның, бет- әлпет қозғалысының қолданылуы, араласуы тым аз болып келеді. Қазақтың жасы үлкен, қадірлі, байыпты адамдарының бір ерекшелігі де дәл осы сияқты. Ең көп араласатын амал - сақалды тарамдау, бетін алақанымен сипау, мұртын сылау. Бұлардың ақпараттық деңгейі аз, маңызды емес.

Біз өз тарапымыздан жәй ғана жас мөлшеріне қарай бақылағанымызда, балалар мен жас өспірімдердің ым мен ишаратты сөйлеу үстінде аса жиілікпен пайдаланатындығын байқадық. Бірақ иолардың барлығына ортақ, үнемі қолданылатын ишаралар мен ым түрлері жоққа тән. Көбінесе қолды бей- берекет сілкілей сөйлеу, сермеу ұл балаға тән екендігі көрінді.

Жалпы тіл білімінде осы айтылған бейвербалды амалдарды А. Хилл енгізген термин бойынша паралингвистика деп аталатын тіл білімінің саласы тексеріп, зерттейтінін тағы айтып өтеміз. Паралингвистиканың зерттеу нысаны мен аясын белгілеген Дж.Трейгер болды.

Проксемикалық амалдарды зерттеудің қажеттілігін коммуниканттардың әлеуметтік параметрлерін түзу мен коммуникативтік актінің әлеуметтік лингвистикалық моделін құрумен ұласып жататын, солармен шектес тілдік құбылыс тудырады. Коммуниканттың әлеуметтік параметрлері коммуниканттардың сөзінен және этикетке сай шектеулі бейвербалды амоммуниканттың әлеуметтік параметрлері коммуниканттардың сөзінен және этикетке сай шектеулі бейвербалды амалдардан, адресанттың әлеуметтік рөлінен, әлеуметтік жағдайынан, шыққан тегінен, т.б. құралады. Көбінесе әлеуметтік параметрлер коммуниканттың еркінен тыс орындалатын, оның ортасы, әлеуметтік жағдайлар қалыптастыратын параметрлер болып табылады. Өйткені олар қанмен сіңеді, ана сүтімен дариды, адамның өмір сүрген ортасы арқылы қалыптасады, сөйтіп дағдыға айналады.

Тілді тұтынушының тілдік және тілдік емес коммуникативтік актілерінің сипаты узуалды болып табылады. Бірақ кинемалар секілді проксемалар лексика-семантикалық топқа бөлінбейді. Проксемика, жоғарыдан атап өткеніміздей, мәртебе, жағдаяттық қарым-қатынасқа негізделеді. Жоғары-төмен, оң мен сол қарым-қатынасы әлеуметтік топтар арасындағы коммуникация кезінде анық сезіледі. Қазақтар төр мен босаға, жоғары-төмен, оң мен сол позицияларына қатты көңіл бөледі, адамның әлеуметтік ортадағы алатын орны осы позициялардан, проксемикалық қашықтықтан сезіледі. Қ.Ш. Қажығалиева қазақ халқының ұлттық проксемикалық амалдарына малдас құруды, жамбастап жатуды, жантаюды, т.б. жатқызады.Осы жерде айта кететін тағы бір мәселе коммуниканттың сөз этикеті сыпайылық деген моральдық этикалық ұғыммен астасып жатады. Жасы үлкен адамға төрден орын беру, жасы үлкен адамның алдына шығып сөйлемеу, жасы үлкен адамға алдымен барып сәлем беру, оның алдынан кесе көлденең өтпей жол беру, т.б. вербалды вербалды емес әрекеттерге қазақ қауымында қатаң көңіл бөлінеді.Осы секілді қазақ этикетінен семьядағы «басыңқы-бағыныңқылық» қарым-қатынастың ізі де үлкен кісілердің сөйлеу тілінен қазір де анық байқалып отыр.

Қазақ халқының ым мен ишараттарын саралай қарағанда ашу, ызы кезінде қолданылатын ым мен ишараттардың саны көбірек екенін байқауға болады.

Қазақ тіліндегі ым мен ишаратты білдіретін мағынасына қарай бірнеше лексика-семантикалық топқа бөлуге болады: универсалды және ұлттық ым мен ишарат түрлері.

Ал ұлттық ишараттар мен ымды былайша бөлуге болады:

а) қуану кезінде қолданылатын ым мен ишараттар: қолын шапалақтау, секіру, оң қолын жоғары көтеріп, жұдырығын сермеу, мұртын алақанымен сипау, бұрымын тарқатып-өріп тұру, тымағын (бөркін) аспанға ату, т.б.

ә) ашулану, ызалану ишараттары: жұдырық тию, көзін адырайту, от басын қамшымен сабалау, туырлығын тілу, жерді тепкілеу, кеудесінен түйіп жіберу, нұқып қалу, денесімен қағып кету, иығымен қағып өту, бөксесімен итеріп қалу, шапалақпен бетінен салып (тартып) жіберу, өз басын өзі тоқпақтау, шынтағымен қағып жіберу, т.б.

б) қарсылықты, келіспеуді білдіретін ишараттар: бас шайқау, басын төмен салып үнсіз отырып алу, қырын қарау, орнынан үнсіз тұрып кету, жерді теуіп-теуіп жіберу, отырған орнында ырғалып қою, жөткіріну, тамағын қырнау, қолын сермеу, қамшысын лақтырып жіберу, тымағын (бөркін) умаждау т.б.

в) айбат, сес таныту, біреуге күш көрсету, қатты ашулану: тістену, тісін шықырлату, саусағын безеу, көзінен от шашып қарау, қабағын қатты түю, қабағын қарс түю, т.б.

Қабағын қатты түю, қабағын қарс түю – қастарын жиырып, төмен түсіру арқылы жасалады.