61. Мәтінді және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, «Зар заман» ақындарының қоғамдық-саяси идеяларын түсіндіріңіз.
Зар заман ағымы – қазақ қоғамдық ойы, әдебиеті тарихындағы күрделі бір кезең. Ұлт мүддесінің жоқтаушысы болған «Зар заман» ағымының ақындары өлең толғауларында біріншіден, кең байтақ қазақ даласын экономикалық және идеологиялық жағынан толық меңгеру үшін неше түрлі шара амалдарды жүргізген отарлау саясатын әшкерелеп, соны халықтың санасына жеткізіп, қоғамдық ой дәрежесіне көтеруге ұмтылды. «Жер тағдыры – ел тағдыры» екендігін жете пайымдаған ақын-жыраулар қоныстандыру саясатының зардаптары, нәтижелері тек халықты күйзеліс пен кедейшілікке ғана емес, сонымен бірге жерінің тозып, халықтың ішкі рухани тірегі болған тілі мен діні, әдет-ғұрып, салт-санасы, «аяқ асты» болатындығын өз шығармаларында дер кезінде көтерді. Иманбаева С.С., профессор, ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(173).2019
Жауабы: XIX ғасырдың басында Ақындар XVIII ғасырдың ертегі әншілерін өздерінің ерекше шығармашылығымен алмастырады. Бұрын өз Отанының шекарасын қорғауда тұрған батырлардың подіктері мен героіктерін жырлаған ақындар енді күнделікті өмірді, жеке адамдардың ішкі әлемін, олардың сөздері мен іс-әрекеттерін көрсете бастады. Олардың жұмысының негізгі тақырыптары-Ресей империясының аймақты отарлауымен және ұлт-азаттық қозғалысымен байланысты оқиғалар.
Әскери бекіністер желілерінің құрылысы, хан билігінің жойылуы, округтік бұйрықтардың пайда болуы, жергілікті тұрғындардан жерді алып қою, экономикадағы терең дағдарыс дала тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайының айтарлықтай нашарлауына әкелді. Бұл оқиғалар қатыгездікпен басылған и.Тайманұлы, М. Өтемісұлы, қ. Қасымұлы, ж. Нұрмұхамедұлы, Е. Қотибарұлы басшылығымен болған көтерілістердің туындауына себеп болды.
Өлкеде болып жатқан оқиғаларды бақылау ХХ ғасырдың 40-60-шы жылдарындағы ақындардың терең саналы сенімдерінде қалыптасты және олардың жұмысында көрініс тапты.
Жазушы М.Әуезовтың "зар заман" ("қайғы дәуірі") дәуірі деп атаған XIX ғасырдың ортасындағы ақындар өз шығармаларында тәуелсіздіктің өткен жылдарын жырлап, халық бірлігінің қажеттілігі туралы айтты. Олар патшалықтың отаршылдық саясатына, дала тұрғындарының жалпы кедейленуіне төзгісі келмеді және халықтың болашағы үшін шын жүректен алаңдады.
Ақындар өз шығармаларында болыс билеушілерінің парақорлығын, билердің беделінің төмендеуін, хабарлауды және т.б. айыптады. кейбір ақындар қалыптасқан жағдайдан шығудың жолын көрмей, оны басқа әлемде жақсы өмір туралы идеяларды таратудан іздей бастады. Басқалары өткенді идеализациялауға кетті, өйткені ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы бірқатар көтерілістерді басу оларға болашаққа деген сенімсіздік тудырды.
"Зар заман" дәуіріндегі ақындар шығармаларының негізгі идеясы-"Бірлік" ("бірлік") және "мемлекет-халық" ("ел") ұғымдары іргелі болып саналатын халық пен мемлекеттің тұтастығы. Бұл жолда ақындар дала тұрғындарының, сонымен бірге қазақтардың халық ретінде ерекше менталитеті мен ұлттық сипатының сақталуын көрді. Осы дәуірдегі поэзияның лейтмотиві: "Біз бірлік-берекеден айырылып барамыз, бүйте берсек құрымыз" ("біз бірлік пен бірліктен айырыламыз; бұдан әрі солай болса, халық ретінде жоғалып кетеміз") тезисінде қамтылған.
Осы дәуірдегі ақындар шығармашылығының идеологиялық құндылығы - олар өткен даңқты кезеңдерді, қиын кезеңдерді жеңу сабақтарын мұқият түсіну арқылы халықтың рухын көтеруге ұмтылды. Осы кезеңдегі ақындар Ресей империясының Даланы отарлауына ашық наразылық білдірді.
"Зар заман" дәуірінің ақындары дала тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайының айтарлықтай нашарлауына, патшалық жерінің кеңеюіне және жайылымдық жерлердің тарылуына куә болды. Олар отаршылдық әкімшіліктің, сондай-ақ әртүрлі деңгейдегі шенеуніктердің зұлымдықтарын көрді. Кейбір ақындар бұрынғы хан билігін қайтаруды армандады. Сонымен бірге олардың жұмысында өткен уақыт туралы қайғы-қасіреттің себептері, алдағы өзгерістерден қорқу болды.
XIX ғасырдың 40-60 - шы жылдарындағы осы бағыттың жарқын өкілдері Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Монкеұлы және т.б. олардың поэзиясының басты тақырыптарының бірі ескі заманда, қазақ халқының батырлық және аңызға айналған өткені бойынша қайғы болды.
Дулат Бабатайұлы-патшалықтың отаршылдық саясатының күшеюіне, атап айтқанда 1822-1824 жылдары хан билігінің жойылуына, округ орталықтарының құрылысына, 1867-1868 жылдардағы әкімшілік-аумақтық реформалардың, бірқатар ұлт-азаттық қозғалыстардың жүргізілуіне куә болды. Мәселен, "О, Сарыарқа, Сарыарқа!"Бабатайұлы халықтың ауыр жағдайын көрсетті. "Кеңесбай" және "Бараку" өлеңдерінде жергілікті тұрғындар арасынан отаршылдық әкімшілігі өкілдерінің жағымсыз бейнелерін ашты. Ақын оларды өз халқының мүдделерін, ежелгі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді сатқындар деп атады. Бабатайұлы Ұлы Абылай заманындағы қазақ хандығы қалпына келетін күндерді Армандап, халық бостандығы үшін күрескендерді мадақтады.
Шортанбай Қанайұлы-өз шығармашылығында қазақ қоғамындағы әлеуметтік өзгерістердің мәнін ашып, оның кедейлер мен байларға бөлінгеніне куә болды. "Зар заман" өлеңінде ақын қазақтардың Ресей азаматтығын қабылдау процесі туралы сыни пікір білдірді, онымен ол қоғам өмірінің барлық жағымсыз құбылыстарын байланыстырады: далалықтардың кедейленуі, христиандандыру саясаты, шаруалардың аймаққа жаппай қоныс аударуы, әскери бекіністер желілерін салу, халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды ұмыту. Ақын дәстүрлі мал шаруашылығының құлдырауынан кейін моральдық-психологиялық тұрғыдан дағдарыс болады деп санайды. Ақынның түрік сұлтанына қазақтарға туысқан халықтың билеушісі ретінде көмек сұрап, өз тайпаларын отаршылдық жағдайдан шығару туралы үндеулері белгілі.
"Зар заман" дәуірінің жарқын өкілдерінің бірі ақын Мұрат Монкеұлы болды. Ақын "Қазтуған" және "Үш қиян" шығармаларында шаруалардың жаппай қоныс аударуына куә бола отырып, қазақтардың этно-аумақтық жерлерін жоғалту процесін бейнелеген. Ол қалыптасқан жағдайдан шығудың жолын қоныс аударған шаруалар әлі жетпеген аудандарға көшіп келуден көреді. Ақын бұрынғы билеушілердің дана саясатының арқасында дала патшалықтың отаршылдық ұмтылыстарына қол жетімсіз болған кездерді еске алады.
"Зар заман" дәуірінің ақындары біздің ұлттық тарихымызда лайықты орын алды. Олар патша үкіметінің әскери-отарлық әрекеттері аясында бұрынғы еркін және еркін өмірін жоғалтқан бір-екі ұрпақтың алдында халықтың трагедиясын айқын сипаттады.
