Микроэкономика

№7. Икемділік формуласын пайдаланайық.

Егер сатушылар бағаны төмендетсе, онда табыс көбейеді.

Берілген тендеуден Оd -ды мынаған ауыстырамыз:

Ендеше, Р = 6.

№10-13. Берілген есептерді шығару үшін икемділік коэффициенттерінің формулаларын қолдану керек.

107

№14. Кестені толтыру үшін келесі формуланы пай-далану керек.

икемділік коэффиценті.

№15. 1) Қарастырып отырған мезгілде сарымай бағасы 27%-ке көтерілді, ал инфляция қалпы 202%-ке тең. Сондықтан керекті баға 271/202=1,34 және 134%-ке өзгереді.

2) Егер баға инфляция қалпымен көтерілген болса, онда сарымай құны 2800 теңге болар еді.

Ендеше, жанар май бағасы 10%-ке көтерілсе, онда автамобильге деген сүраныс 0,66%-ке төмендейді.

№17. Р_о = 1; 0 = 8

Жиналатьш салық мөлшері 1 данаға 1 теңге болатын болса, онда тепе-теңдік бағасы Р=2 теңге, ал тепе-тендік көлем 0 = 7 -ге тең болады.

№18 ((-0,4) ■ 5(0,3 ■ 10)) = 1% сұраныс көлемі 1%-ке өседі.

СҰРАҚТАРДЫҢ ЖАУАБЫ

“БАҒА-ТҰТЫНУ” ҚИСЫҚТАРЫ 119

Тұтынушылар талғамы

Нарықтық жағдайда өндірістік өнімнің өсу қарқыны халықтың жалпы сұранысымен тығыз байланысты.

Егер өндірілген өнімдер ұтымды бағамен сатылып жатса, онда осындай тауарларды өндіруге деген ынта арта түседі. Сондықтан, тұтынушылардың сұраныстарын зерттеп, олардың қандай заттарды сатып алғысы келеуінің және қандай бағамен алғысы келетінін дер кезінде анықтаудың зор маңызы бар. Тұтынушылардың нарықтық ортадағы іс-әрекеттері “микроэкономиканың” тұтынушылар талғамы атты тарауында зерттеледі.

Тұтынушылар талғамын зерттеу үш кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде тұтынушылардың көптеген тауарлар құрамының ішінен өзіне қалаулысын қандай принциппен тандау керектігі жөнінде мәліметтер келтіріледі. Осы тұрғыда, егер А, В, С тауарлар құрамы берілген болса, онда олардың ең жақсысын тандау әр адамның кейбір ерекшеліктеріне байланысты болады. Сондықтан оны тұтынушылар қалауын анықтау кезеңі деп атаймыз.

110

4.1. Тұтынушылар қалауы

Тұтынушылардың тауарлар құрамын дұрыс анықтауы олардың тек қалауларына тәуелді емес, өйткені өзі ұнатқан тауарларын сатып алуға тұты-нушынының қаражаты жетпеуі мүмкін. Демек, тұтынушының тандауының қалыпттасуына оның жалпы табысының шектеулі екендігі үлкен әсерін тигізеді. Егер табыс көлемі тұрақты болып, заттардың бағасы өсетін болса, онда тұтынушының сатып алу қабілеті кемиді. Бұл жағдай тұтынушының нарықтық ортадағы іс-әрекетін түбегейлі өзгертіп, оның талғамының басқаша түрде қалыптасуына әкеліп соғады. Сондықтан тұтынушылар талғамын зерттеудің осы екінші кезеңінде бюджеттің шектеулілігі және оның тұтынушының талғамына тигізетін әсері туралы мәліметтер қарастырылады.

Үшінші кезең тікелей тұтынушылар таңдауын зерт-теуге бағытталады. Үшінші кезеңде жоғарыда келтірілген тұтынушының нарықтық ортадағы іс-әрекетін шектейтін жағдайлар ескеріліп, тұтынушы қаражаты жететін және оған ең көп пайдалылық алып келетін тауарлар құрамы анықталады. Егер тұтынушыға ең көп пайдалылық алып келетін және оның бюджетін қанағаттандыратын тауарлар құрамы анықталатын болса, онда бұл жағдай тұтынушының теңдестік жағдайы деп аталады.

4.1. Тұтынушылар қалауы

Бір тауардың екінші тауарға қарағанда пайдалырақ екендігін анықтау үшін ешқандай өлшем бірлігін пайда-лану мүмкін емес. Ол тек салыстырмалы түрде ғана айтылатын ұғым. Заттың пайдалылығы адамның қа-жетгілігін қаншалықты қанағаттандыратындығына

111

4-тарау. Тұтынушылар талғамы

байланысты. Сондықтан ол әр адамның психология-сына, өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты болады.

Жалпы жағдайда тауарлар құрамы берілген болса, онда оның пайдалылығын сан түрінде анықтау үшін пайдалылық функциясын қолданады. Ол функция X, У тауарлары үшін былай жазылады:

U= U (х,у)

Бұл функция тұтынушы X, У тауарларын тұтынғанда қол жеткізетін ең жоғары пайдалылығын бейнелейді.

Егер пайдалылық функциясы тұрақты бір санға тең болса, немесе:

онда жазықтықта бұл функцияның графигі 4.1-суретте бейнеленгендей болады. Ол талғамсыздық қисығы деп аталынып, бірдей пайдалылық әперетін тауарлар құрамының жиынтығын көрсетеді. Мысалы, тұтынушы бір аптада X және У тауарларын тұтынады деп жорамалдайық. X — алма, У — алмұрт болсын.

112

жиынындағы 5 алма мен 6 алмұрт тұтынушы үшін бірдей пайдалылық әпереді. Демек талғамсыздық қисығының бойында жатқан А₃ және А₄ жиындары да тұтылыға бірдей пайдалылық әпереді деп қорытынды жасауға болады.

Талғамсыздық қисықтарының жалпы қасиеттері:

1. Талғамсыздық қисығы неғұрлым координаттар осінен

алыс орналасса, солғұрлым осы қисықтың

бойында жатқан жиынтықтар тұтынушыға көп пай- да әпереді. 4.2- суреттен төмендегі шарттың дұрыстығы көрінеді. и₂<и₂<и₃<и₄

2. Бір жазықтықтағы талғамсыздық қисықтары қиы-лышайды.

113

4-тарау. Тұтынушылар талғамы

4.3-суретте көрсетілген А жиыны талғамсыздық қисықтарына ортақ қиылысу нүктесінде орналасқан. А жиыны и₇ талғамсыдық қисығында ораналасқандықтан тұтынушы А мен В-ны айырмайды. Соған ұқсас и₂ қисығыңдағы С жиынын А жиынынан айырмайды деген тұжырым шығады. Бұдан айтатынымыз тұтынушы В мен С жиындарын бір-бірінен айырмашылық жасамайды.

Бірақ ескере кететін нәрсе, егер X және У кәдімгі

тауарлар болса, онда тұтынушы В -дан гөрі, С -ны қалайды, себебі С жиынында X -пен У -тің мөлшері көп 4.3-суретке қарап, С -жиынында У тауарының 3 бірлігі, X тауарының 6 бірлігі бар екенін, ал В жиынында X тауарының тек қана

0 5 6 х

қисықтарының қиылысуы қарама-

қайпшлықты білдіреді.

5 бірлігі және У тауарының 2 бірлігі бар екенін

анықтаймыз. Тұтынушы бір уақытга В-ға қарағанда С-ны қалай отырып және олардың арасында айырмашылық жасай алмауы талғамсыздық қисықтарының қиылысуын жоққа шығарады.

4.1-суретте бейнеленген талғамсыздық қисығын пай-далана отырып, тауардың бір-бірін қалай алмастыратынын зертгеуге болады.

Бұл жердегі МU_х, МU_у — сәйкес түрде X, У тауарларының шекті пайдалылықтарын көрсетеді.

Шекті пайдалылық - тауардың қосымша бірлігін тұтынған кездегі тұтынушыға әкелетін қосымша пайда-

лылығы.

қисығының бойымен МRS_хУ азаюы.

Ауыстырудың шекті нормасы талғамсыздық қисығының бойымен төмен қарай жылжығанда бірте-бірте азаяды. Себебі тұтынушы X тауарының шамасын көбейткен

115

Тұтынушы бар қаражатын X және Ү тауарларын

сатып алуға жұмсайды делік. Егер оның бюджетін немесе бар қаражатын 1 деп, ал X және Ү тауарларының бір өлшемінің бағаларын Р_х, Р_у деп белгілесек, бюджеттің шектеулі екендігін келесі теңсіздік түрінде бейнелеуге болады:

Р_х ■ X + Р_у ■ Ү < I.

Бұл теңсіздік жазықтықта жартылай жазықтыққа сәйкес келіп, ол жартылай жазықтықтың шекарасы

түзумен анықталады. Бұл бюджет сызығы деп аталып, X, Ү тауарларын сатып алуға бюджеттің толық жұмсалатын-дығын көрсетеді.

4.2. Бюджеттің шектеулігі

4.5. – сурет бюджет сызығы.

Бұл жердегі (Рх/Ру) ~ бюджет сызығының ұрыштық коэффицентін бейнелейді. Бұрыштық коэффицент жалпы табыс өзгермейтін жағдайдағы алмастырудың шекті нормасын көрсетеді. Егер бюджет теңдеуіндегі бағаның бірі өзгеретін болса, онда бюджет сызығы да өзгереді. Мысалы, X тауары арзандап, оның жаңа бағасы Р_х болды делік. Бұл жағдайда бюджет сызығы 4.6-суретте кел-гірілгендей түрде өзгерер еді.

Сонымен, егер X тауарының бағасы арзандайтын болса, онда бюджет сызығы оңға қарай немесе сағат тілі бағытына қарсы өзгереді, ал баға өскен жағдайда сағат тілі бағытында өзгереді.

117