Закрепление усвоенных знаний

275 
Б.А. Шаматова, 
тілдер дамыту орталығынығының 
аға оқытушысы, 
e-mail: 
shamatovab@mail.ru,
 
А.Байтұрсынов атындағы КӨУ,
 
Қостанай қ., Қазақстан 
 
ОРЫС ТІЛДІ АУДИТОРИЯДАҒЫ ОҚЫТЫЛАТЫН 
ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІНІҢ МАҚСАТЫ 
 
Аңдатпа: 
мақалада білім алушылардың қазақ тілін сөздік 
жұмысы, жаттығу, мәтін, жазбаша тіл, диалог, ойын арқылы 
еркін меңгеруін дамыту жолдары қарастырылады. 
Кілт сөздер: 
тіл дамыту, сөз қор байлығы, актив сөздер, 
әдістеме, ойын, тілдік қарым-қатынас, лексика, грамматикалық 
форма, жаттығулар, жаңа технологиялар. 
Қазақ тілі – әлемдегі алты мыңға жуық тілдердің ішіндегі 
қолдану өрісі жағынан жетпісінші, ал тіл байлығы мен 
көркемдігі, 
оралымдығы 
жағынан 
алғашқы 
ондықтар 
қатарындағы тіл. Сондай-ақ, ол дүние жүзіндегі ауызша және 
жазбаша тіл мәдениеті қалыптасқан алты жүз тілдің, 
мемлекеттік мәртебеге ие екі жүз тілдің қатарында тұр. 
Тіл туралы сөз қозғалғанда, бұл мәселенің ішінен басқа 
ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуды жеке бөліп алмаса болмайды. 
Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істелініп, жан-жақты 
қарастырылып отырған проблема – орыс аудиториясында қазақ 
тілін оқыту. 
Орыс аудиториясында қазақ тілі пәнінің көздейтін 
мақсаты – білім алушыларды қазақша сөйлеуге, өз ойын басқаға 
түсіндіре алатын, біреудің сөйлеген сөзін түсіне алатын 
дәрежеге жеткізу. Осы орайда жүргізілетін жұмыстардың 
түрлері әр алуан. Соның бірі – сөздік жұмысы. Білім алушының 
сөздік қорын үнемі байытып отыру – тіл дамытудағы негізгі 
мәселе. Сөздік қоры бай адамның ойын анық жеткізу мүмкіндігі 
мол болады. Сөздік қоры бай адам ойын жеткізуге ең керек сөзді 
таңдап қолдана алады, оның ойын дәл білдіретін сөзді тыңдау 
мүмкіндігі бар. Тауып сөйлеу, ойын анық білдіру қажетті сөзді 

276 
қолдануымен тікелей байланысты. Ал ол сөздік қордың 
байлығын керек етеді. Сондықтан тіл үйрету саласында лексика 
ең маңызды орын алатындықтан, оны оқытудың мәні зор. Бұл 
туралы «Тілдік байланыстар ең алдымен және бәрінен бұрын 
лексикада көрініс табады. Сондықтан тілдің лексикалық 
қабаттарын зерттеу сол тілде сөйлейтін халық өмірін зерттеуге 
мол нәтиже береді», – дейді К.К. Юдахин [1]. 
Сөздік жұмысы әр сабақ үстінде, жыл бойында, бүкіл оқу 
кезеңінде белгілі жоспармен, жүйемен жүргізілуі керек. Білім 
алушы сабақ сайын жаңа сөз үйреніп отырады. Бұл жұмысты 
жүзеге асыру үшін оқытушының алдына мынадай мақсаттар 
қойылады:
1. Білім алушылардың қазақ тілінде қарапайым қарым-
қатынас жасап тілдесе білуге қажетті сөздік минимумды 
анықтау. 
2. Білім алушылардың жаңадан үйренген сөздерін 
сөйлесімде еркін қолдана білуіне басшылық жасау. 
3. Сөздік жұмысының әдіс-тәсілін тиімді және ұтымды 
қолдана білу. 
Күнделікті өмірде қазақ тілінің сөздік қорына кіретін 
барлық сөздердің қолдана бермейтіндігі белгілі. Тәжірибеде 
көрсетіп отырғандай бір адамға белгілі бір ойды жеткізетіндей, 
не болмаса сұрақ қойып оған берілетін жауап түсінерліктей 
болып ұйымдастырылуы керек. Меңгерілетін сөздер саны 
жағынан да білім алушылардың ұғымына, қабылдауына сай 
болғаны жөн. Үйретілетін жаңа сөздерді тұлғалап, мағыналық 
жағына қарай былайша топтауға болады: заттың, адамның атын 
білдіретін сөздер; заттың іс – әрекетін, қимылын білдіретін 
сөздер; заттың сынын білдіретін сөздер; заттың санын білдіретін 
сөздер; заттың орналасу ретін білдіретін сөздер; іс-қимыл 
әрекеттің мезгілін, мекенін, амал-мақсатын білдіретін сөздер; 
көмекші үстеме мағына беретін сөздер; есімдіктер [2].
Білім алушылардың сөздігінің тез көбеюіне бірден-бір 
шартты жағдай – олардың айналасын-дағылардың қазақ тілінде 
жирек сөлесуі. Сөздік жұмысын жүргізу, тіл дамыту жұмысы 
тақырыпты принципке негізделіп, әр тақырыптағы сөздер 
жеңілден 
– 
ауырға, 
қарапайымнан 
күрделіге 
қарай 
топтастырылып үйретіледі. Білім алушыларға белсенді түрде 

277 
меңгертуге ұсынылатын сөздерді тыңдауда ұсынылатын басты 
принцип – ол сөздердің ауызекі сөйлеу тілінде қолдану 
қажеттілігі. Жаңа сөздерді қайталау, бекіту мақсатында 
қолданылатын ойын жаттығулар мен олардың әр түрлі 
тақырыптық нұсқаулары білім алушылардың сөздік қорын ғана 
арттырып қоймайды, сөздерді жандандыра түседі. Алғашқы 
сабақтардан бастап-ақ білім алушылар зат атауларымен қатар 
олардың түр-түсін, дәмін, қимыл-қозғалысын, мекенін басқа да 
сипаттарын білдіретін сөздермен қарулануы керек. Әр 
сабақтағы сөздер тақырыптық жағынан бір-бірімен үйлесіп, 
білім алушылардың тіл үйренуіне ынтасын арттыратындай 
болуын қамтамасыз ету – оқытушының басты міндеті. Сөздік 
қордың жүйелі болуы алдымен тақырыптардың дұрыс алынуына 
байланысты. Орыс топтарына негізделіп құрылған қазақ тілі 
бағдарламасында білім алушылардың өздігінен сөз, сөлем 
құрап, тілдік қарым-қатынасқа түсіге бағыттайтын сөздік 
минимум берілген. Сөздік минимумға ұсынылатын барлық 
сөздер түгелдей түбір зат есімдер, атау тұлғадағы етістіктер, сан 
есімдер жекеше түрдегі атау тұлғада болып келеді. Бірақ мұндай 
тұлғадағы сөздерді білім алушы те осы күйінде меңгерумен 
шектеліп қоймауы керек. Білім алушылардың грамматикалық 
формада сөйлеу дағдылары мен қабілеттерін қалыптастыру 
және оларды сөздердің бастапқы формасын мәтінге қатысты 
өзгертіп қолдана білуге үйрету керек. Осындай жолмен білім 
алушылардың сөздік қоры жетіле түседі. Білім алушылардың 
сөздік қоры сөздердің белсенді және белсенді емес топтары 
арқылы жинақталады. Белсенді қолданылмайтын сөздер білім 
алушылардың өздеріне қарата айтылған сөздерді біртіндеп 
түсіне бастауы арқылы қалыптасады. Мысалы, алғашқы 
күндерден «тақтаға шық», «мазмұнда», «жауап бер», сияқты 
сөздер 
әр 
сабақта 
қайталанып 
тұратындықтан, 
білім 
алушылардың құлағына біртіндеп таныс сөздердей естіліп, 
қабылдай бастайды. Ал сөздердің актив, яғни белсенді түрде 
қолданылатын түрі білім алушыдан көп ізденісті, ерекше 
дайындықты талап етеді. Өйткені актив сөздер қатарын бекіту, 
қазақ тілі лексикасын үйретудің негізі болып табылады. 
Сөздерді үйретудің үш түрлі міндеттері бар: біріншісі – сөз 
қорын байыту, яғни сөздің дыбыстық құрамымен таныстыру, 

278 
мағынасын түсіндіру және оның естілуі арқылы мағынасын еске 
сақтауға үйрету; екіншісі – білім алушылардың сөзді саналы 
түрде сөйлеу тілінде қолдана білуге бағыт беру; үшіншісі – 
білім алушыларға жаңа сөздерді үйретуде оқытушылар әрқашан 
мынадай әдістемелік принциптерді есте ұстау керек: 
1. Жаңа сөздерді жеке емес, басқа сөздермен қатар 
байланысқа түсетіндей көп мәтінде кездесетін сөздермен қатар 
беру. 
2. Білім алушылардың белсенді түрде меңгеруіне 
ұсынылатын әрбір сөз бес-алты сабақ бойы қайталанып 
отырады.
3. Жаңа сөздер ең ыңғайлы, жеңіл формада берілуі тиіс. 
4. Бір сабақта жаңа сөз бен жаңа грамматикалық форма 
бірден берілмейді.
Сөздерді білім алушылардың есіне әбден бекіту үшін 
алуан түрлі ойын әдісін қолданған тиімді. Ойын білім 
алушылардың сөйлеу тілінің дамуына өте үлкен әсер етеді, әрі 
ақыл-ой дамуына ықпал жасайды. Бұл нақты өмірге, кеңістікке, 
құбылыстарға, адамның іс-әрекетіне бағдар беретін зерттеу 
тәсілі. Жаңа сөздерді білім алушы жадында тұрақтандыруға 
жаттығулардың атқаратын қызметі де өте зор. Бұл жағдайда 
лексикалық, грамматикалық, фонетикалық жаттығулардың орны 
ерекше. Жаңа сөздің қайталанып келуіне жаттығулар зор әсерін 
тигізеді. Сонымен бірге білім алушыларға міндетті түрде 
сөздерді бір-бірімен байланыстратын қосымшаларды, сөздердің 
сөйлемде бір-бірімен тіркесу жолдарын, сөздердің сөйлемдегі 
орын тәртібін жақсы меңгерту қажет. Сонда ғана ол өз ойын 
біреуге жеткізеді немесе біреудің айтқанын еркін түсіне алатын 
дәрежеге жетеді [2].
Жаңа сөзді үйретуде үнемі бір тәсілмен өткізбей, әр 
сабақта тәсіл түрлерін өзгертіп, білім алушыны жалықтырмай, 
жаңа технологияның әдіс-тәсілдерін түрлендіріп өткізген дұрыс, 
өйткені жаңа технология әдістері әрбір білім алушының өз 
бетімен оқып үйренуіне сенімін ұялатып, шығармашылықпен 
жұмыс істеуіне, қорытынды жасай алуына, сөйлеу мәдениетінің 
өсуіне ыкпал етеді, яғни білім сапасын арттырады. Қазақ тілін 
меңгеруде білім алушылар мынадай жетістіктерге жетуі тиіс: 
өздеріне қаратыла айтылған сөздерді толық түсінуі; өз ойын 

279 
ауызша жүйелі түрде айтып беруі; өзі және отбасы жайлы 
әңгімелей білуі; өтініш, алғыс айтудың сыпайы түрлерін 
қолдана білуі, өз әрекеттерін немесе басқа біреудің жасап 
отырған жұмысы, яғни қимыл әрекеті туралы сипаттама беруі; 
бұйрық, ұсыныс айта білуі [3]. 
Білім алушыларға мемлекеттік тілді үйретуде жақсы 
жетістіктерге жетуі үшін: біріншіден, пәнді үйрету, ғылым 
негіздерімен қаруландыру; екіншіден, саналы, мазмұнды, 
бағдарлама мен оқулықтар; үшіншіден, әрі тиімді, әрі пайдалы 
инновациялық технологияларды пайдалана білу керек, сонда 
ғана біз оқушы бойындағы тілге деген қызығушылықты арттыра 
аламыз. Сабақтың қызықты, ұтымды, сапалы өтуі тікелей 
оқытушының 
шеберлігіне 
байланысты 
болады. 
Қызығушылықты арттыруға арналған қазіргі кезде көптеген 
технологиялар бар. 
Ж. Аймауытов: «Сабақ беру – үйреншікті ғана шеберлік 
емес, ол – жаңадан жаңаны табатын өнер» деген, яғни оқу 
үрдісін жаңаша ұйымдастыру, білім алушылардың «іс-әрекеті 
арқылы ойлау дағдыларын жетілдіру, өз бетінше білім алу, 
шығармашылық қабілеттерін дамытуға негізделуі қажет. Олай 
болса, 
осы 
жұмыстарды 
ұйымдастырушы, 
міндеттерді 
орындаушы тұлғалардың бірі – оқытушы. Сондықтан 
оқытушының көтерер жүгі де, жауапкершілігі де шексіз. Орыс 
тілді топтарда қазақ тілі пәнін оқытуда әр оқытушының өзі 
қалаған әдісі, тәсілі, жинақтаған тәжірибесі болады. Оқытушы, 
қажет етсе өзгеден үйренеді, алады, қолданады, жетілдіріп, 
жаңартады [4]. 
Орыс аудиториясында қазақ тілі сабағын жүргізумен 
айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар Ш.Сарыбаев, 
И.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектұров, 
К.Сариева, Ф.Оразбаева әр түрлі мәселелерді қарастыра келіп, 
қазақ тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. 
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат – өзге тілді 
аудиторияны қазақ тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар 
алдымызда отырған шәкірттердің Отанының қадір-қасиетін 
сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін 
басын бәйгеге тігетін тәуекелге баратын тұлға қалыптастыру. 
Сол сияқты, барлық отандастардың Отанымен рухани және 

280 
материалдық тығыз байланыста болуы, өзі өсіп-өнген аймаққа 
деген сүйіспеншілігін арттыру – патриотизмнің қайнар көзі. 
Елбасымыз: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. 
Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. 
Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі» – деп 
атап көрсетті. «Барша қазақстандықтарды біріктірудің басты 
факторы» екендігін әрқашан есте сақтауымыз керек. 

жүктеу/скачать 4,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: