Юриспруденция кафедрасы
жүктеу/скачать 1,18 Mb.
|
Юриспруденция кафедрасы
- Бұл бет үшін навигация:
- Ұсынылған әдебиеттер
- 13-ДӘРІС ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА Мақсаты
- 1.Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны.
| Талқылау сұрақтары:
Құқықтық нормаларды іске асырудың ерекшеліктері қандай? Құқықтық нормаларды қолдану кезеңдерін атаңыз? Нормативті – құқықтық актілерге түсінік беру тәсңлдері қандай? Ұсынылған әдебиеттер: Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права: Учебное пособие.-Алматы, Жеты Жарғы, 2003. 11\-",';'' Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті Жарғы,1998. 13-ДӘРІС ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА Мақсаты: Қоғамдық және құқықтық сана мазмұнын ашып көрсету және құқықтық сананы жақсарту бағыттарына тоқталу. Жоспар: Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны. Құқықтық қатынас құрамының бөлшектері. 1.Қоғамдық және құқықтық сананың түсінігі мен мазмұны. Сана – объективті шындықты идеялды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең жоғарғы нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психикалық процестердің (түйсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Сана – шындықты бейнелеудің механизмі мен нысандарын тарихи дамудың сатыларына сәйкес айқындайтын философия, социология мен психологияның және жалпы танымның ең басты категорияларының бірі. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана – адамдардың қоғамдық өндірістік іс әрекетімен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуы мен тығыз байланыста қалыптасады. Қай дәуірде болмасын адам туғаннан бастап алдыңғы ұрпақ жасап кеткен заттық дүниеге тап болады да, тек сол заттық дүниені белгі мақсатта пайдаланып үйренгенде ғана ол саналы адам болып қалыптасады. Адам тарихи қалыптасқан іс-әрекеттер, дағды мен тәсілдерді игеріп, әсіресе тілді үйрену нәтижесінде айналадағы заттар мен құбылыстардың объективті заңдылықтары мен қасиеттерін танып біледі. Адам айналадағы дүниеге, өзін қарама-қарсы қойып, белгі мақсатта іс-әрекетпен шұғылданғанда сол объективті шындық туралы өзінің білетін түсінігі мен біліміне сүйенеді. Бүкіл адамзат тарихының барысында қалыптасып жинақталған рухани қазына, мәдинет, мораль, дін, қоғамдық психолгия, өнер, құрал-жабдық адамның творчествасынан туып, оның қолымен жасалған бүкіл заттық дүние түгелімен адамзаттың қоғамдық санасы болып табылады. Сана тарихи тәжірбені, білім мен ойлау тәсілдерін бойына сіңіріп, шындықты, рухани идеалды игеріп, алда тұрған мақсат, міндеттерді белгілеп адамзат қоғамының бүкіл практикалық іс-әрекетін бағыттайды. Адамдар өзінің творчествалық ойларын жүзеге асырып, табиғатты, қоғамды дамытумен біргеөздерін жетілдіреді. Қоғамдық сана – объективті дүние мен қоғамдық болмыстың адам санасында бейнеленуі. Қағамдық сана адамның тәжірибелік іс-әрекеттерінен байқалады. Сана қоғамның рухани мәдинетінің құрамды бөлігі болып табылады. Қоғамдық сананың түрлері: саясат, құқық, философия, мораль, өнер, дін, қоғамдық болмысты бейнелей отырып, оған белсенді ықпал етеді. Қоғамдық сананың түрлерінің әрқайсысының өз объектісі мен бйнелеу тәсілі болуына қарамастан, болмыс пен адам санасына өзіндік әсерін тигізеді. Идеологияның саяси құқықтық нысандары қоғамның экономикалық қатынасын саяси және құқықтық тілде, ал өнер – көркемдік образдармен, мораль – адамдардың мінез-құлқының белгілі қағидалары мен ережелері түрінде бейнелейді. Қоғамдық сананың түрлері қоғамның экономикалық базисымен байланыс жасу сипатына қарай әртүрлі болады. Мысалы, идеологияның саяси құқықтық түрлері басқа нысандарына қарағанда экономикалық базиске жақын тұрады. Бұлар қоғамның өндірістік, шаруашылық қатынастарын тура, тікелей бейнелеп, олардың төте ықпал жасауымен қалыптасады. Қоғамдық сананың түрлері тарихи өзгерістерге түсіп, белгілі тарихи кезеңде осы нысандардың бірі қоғамның рухани өмірінде үстем болып, қалғандарын өзіне бағынышты етеді. Мысалы, феодализмдәуірінде дін үстемдік етті, капиталистік қоғамда құқық пен саясат билік алып, философия, өнер, мораль мен діннің дамуына зор ықпалын тигізді. Құқықтық сана – қоғамдық сананың бір түрі. Саяси және моральдық санамен тығыз байланысты. Мазмұны жағынан тиісті мемлекетте қолданып отырған құқықтық нормалар, заңдылық пен құқықтық тәртібі, қылмыс және оны жазалау, қоғам мүшелерінің құқықтары мен көзқарастары датады. Антагонистік қоғамда таптардың өзіне тән құқықтық санасы болады. Оның мазмұны әр таптың қоғамның экономикалық, саяси, мәдени өмірінде алатын орнына байланысты. Құқықтық нормаларды жүзеге асыру – қоғамға пайдалы іс-әрекет құқықтық нормаларының талабын орындау, заң белгіленген мүмкіндікті пайдалану үшін азамат белгілі бағытта әрекет жасап, белсенділігін көрсетуі қажет. Құықтық белсенділіктің, екінші жағы адамның сана сезіміне байланысты. Құқықтыұ сана-сезім белгілері мыналар: Құқықты белгілеу. Құқықты түсіну. Құқыты құрметтеу. Құқықтың дұрыстығына және әділетілігіне сену. Құқықты сақтауға дағдылану. Құқықтың талаптарын бұлжытпай орындау. Құқықтық сана – Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға азаматтардың құқытары мен бостандықтарына және қалауына, құқыққа басқа да құқытық құбылыстарға құқықтық сезімдерінің, әсерлігінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі. Құқықтық сана қоғамның құқытық өмірін жандандыру және дамытуға үлкен үлес қосады. Құқықтық сана – құқық нормаларын қалыптастырудың қажетті шарты. Олай дейтін себебіміз, құқықтық нормалар заң шығару органының саналы түрдегі ерікті қызметі арқылы өмірге келеді. Адамдардың белгілі бір мүдделері мен қажеттіліктері заң нормаларына бейнеленбестен бұрын, ол нормаларды құрушы лауазымды тұлғалардың ой-санасынан өтеді. Сондықтан да, құқық нормаларының сапасы олардың қоғамдық даму қажеттілігіне сәйкес келеді, ол нормаларды құратын органның құқық көзқарасы, құқық санасының деңгейімен тығыз байланыста болады. Құқықтық сана құқық нормаларының нақты және толығымен іске асырылуының ең басты шарты. Құқытық нормаларының талаптары тікелей азаматтарға қойылады. Бұл талаптарда олардың саналы түрдегі ерікті әрекеттері арқылы орындалады. Яғни неғұрлым құқықтық сананың деңгейі жоғары болса, соғұрлым құқық нормаларының ережелері нақтырақ орындалады. Қоғамдық мәдинет саласында құқық мәдинетінің жетістіктерін ғана басқарып реттеп отырады. Мәдинет өзінің даму процесінде қоғамның рухани байлығын, халықтың сана-сезімін дамытып, жоғары дәрежеге көтереді. Құқыта өз кезегінде мәдинетті қорғап, реттеп отырады. Осыдан келіп құқықтық мәдинет қалыптасады. Ол өзара байланысты элементтер арқылы көрніс табады. Қоғамдағы құқықтық сананың жағдайы, құқықты түсінудің деңгейі, заңдылықтың талаптарын орындау қажеттілігін түсіну; Заңдылықты сақтау; Заң шығарудың ерекшелігі, оның мазмұны мен нысанына көңіл бөлу; Сот, прокуратура басқа да заң органдарының жұмыс атқару сипаты. Сонымен сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең жоғарғы нысаны. Сана адамның өз болмысы мен объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратынпсихикалық процестердің заңды нәтижесі болып табылады. Сана негізінен жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана адамдардың өзара іс-әрекеттерінің нәтижесінде өмірге келіп, дамып, ескіріп, жаңарып жатады. Бұл объективтік өте күрделі процесс, сан-алуан бағытқа, жүйеге бөлініп қоғамның сана-сезімін топтастырып қалыптастырады. Оның негізгі нысандары: саяси, моральдық, Ұлттық, эстетикалық, діни, құқытық т.б. сана-сезімдер. Бұлар бір-бірімен тығыз байланыста дамып отырады. Мемлекет және құқық теориясы қоғамдағы сана-сезімнің объективтікдаму прцесіне сәйкес құқық саналығының маңызын дамытып, нығайтып отырады. Құқықтық сана-сезімнің мазмұны төрт жүйедегі қарым-қатынастарды қамтиды: қоғамдағы нормативтік актілердің даму, жаңару, орындалу, қорғалу процесін, оған халықтық сана-сезімнің әсерін, көзқарасын, іс-әрекетін біріктіреді. Құқықтық сана-сезімнің негізгі функциялары: бірінші – халықтың құқықтық білімін арттыру; екінші – сана-сезімді дұрыс дамыту үшін тәжірибелік жұмысты жақсарту; үшінші – қоғамдағы қатынастарды реттеуді, басқаруды жақсарту үшін адамдардың сана-сезімін көтеру. Құқықтық сана-сезім нормативтік актілердің негізгі,қоғамдағы қатынастарды дұрыс реттеуші, басқарушы күш. Ол құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, дұрыс орындалуына және оның болашағын дұрыс болжауға өте зор әсер етеді. Құқықтық сана-сезім ерекшеліктері: Құқықтық сана-сезім қоҚұқықтық сана-сезім ерекшеліктері: Құқықтық сана-сезім қоғамдағы тек нормативтік актілер мен құбылыстарды, қатынастарды бейнелейді. Ол жаңа нормалардың қабылдану және олардың процесін қамтиды. Саяси, моральдық, ұлттық т.б. көзқарастар құқықтық сана-сезімге әсер етіп, құқықтық нормалардың дұрыс дамуына, орындалуына ықпал етеді; Қоғамның даму процесін, құбылыстарын сана-сезім құқықтық тұрғыдан сезініп, сол позициядан қортынды тұжырымдар жасап, баға береді. Мысал: құқытық қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтыұ тәртіп т.б. Сонымен, қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін құқықтық сана-сезімнің маңызы өте зор. Бұл сана-сезімді қоғам көлемінде дамыту керек, әсіресе заңгерлердің, органда қызмет атқаратын азаматтардың білімі, тәжірибесін, сана-сезімін көтеруді қажет етеді. Сонда ғана қоғамда заңдылық, құқықтық тәртіп болады. Халықтық, әсіресе заңгерлердің белсенділігі үш түрлі, үш деңгейде болады: біріншісі – құқықтың субъектілері өзара қатынасты тек дұрыс басқарып, жаңалыққа ұмтылмау – сылбыр, енжар деңгейі; екіншісі – эвристикалық деңгей – құқықтық субъектілерінің жаңалыққа талпынып, мәселені шешудің жаңа жолдарын табу; үшіншісі – интелектуалдық деңгей – жаңалықты ашуда үзілістің болмауы, жоғары дәрежеде белсенділікті көрсету. Белсенділіктің сонғы екі түрі құқытық сана-сезімнің дамуына өте зор әсер етеді. Құқытық сананың мазмұны әр таптың, қоғамның экономикалық, саяси, мәдени, өмірінде алатын орнына байланысты. Құқытық сана халықтың саяси және құқытың жауапкершілігін артырады, өздерінің заңдарда көрсетілген құқығы мен міндеттерін адал орындам отыруына, мемлекет және еңбек тәртібін қатаң сақтауға зор үлес қосады. Қоғамдық сана-сезімнің басқа нысандарына қарағанда құқықтық сан адамдардың ой-өрісіне, рухани ойлану прцесіне өте зор әсер етеді. Себебі құқықтық қатынаста адамдар номативтік актілерді бұлжытпай орындаулары керек, екі жақты құқықық пен міндет бар, дұрыс орындалмаса жауапкершілік бар. Сондықтан, құқытық қатынастардың субъектілеріне түсетін ауыртпашылық айтарлықтай мол. Құқытық сана-сезім өзінің құрлымы жағынан екі түрге бөлінеді: құқықтық идеология және құқықтық психология. Құқықтық идеология дегеніміз – қоғамдағы құбылыстарды, қатынастарды құқық тұрғысынан ғылыми жүиеге келтіру. Құқық жөніндегі пікірлер мен көзқарастар белгілі бір жүйеге түсіріліп, ғылыми негізде дәлелденген күйде болады. Бұл идеологияны қалыптастыруға заңгерлер, саясатшылар, экономистер, философтар, тарихшылар т.б. мамандар қатынасады. Құқықтық идеология қоғамдағы әр бағыттағы, әр саладағы мақсаттарды біріктіріп, дамытады. Құқықтық психология дегеніміз – қоғамның құқықтық сезімін, ақыл-ойын, әдет-ғұрып, дәстүрін біріктіру. Жеке адамдардың, қоғам мүшелерінің әртүрлі топтарының санасында – заңдарға олардың қолдануына байланысты туған әсерлер, көңіл-күй және сезімдер жатады. Қоғамдық көлемде осы мәселелерді біріктіріп дамытып , халықтың сана-сезімін көтеріп, демократияны нығайту, құқықтық мемлекет қалыптастыру. Құқытық сана-сезімнің жүйелері мен түрлері: 1) Қатынастың субъектілеріне қарай құқықтық сана-сезім үшке бөлінеді: жекелік, топтық, қоғамдық сана-сезім. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Сонымен бірге олардың өз дербестігі болады. Әр жеке адамның сана-сезімі әр деңгейде болады: өте жақсы дәрежеде болса, онда бұл топтан жақсылықты күтуге болады. Топтың көпшілігінің, керсінше, сана-сезімі нашар болса ол топтан жақсылық, күтуге болмайды. Осы әдіс- тәсілмен қоғамның сана-сезіменің дәрежесін, деңгейін білуге болады. Сол арқылы қоғамның қай саласында, адамдардың қандай тобына жұмыс жасау бағытын анықтауға болады. Осындай қоғамның сана-сезімін реттеп – басқарып отыруға болады. Мазмұнның тереңдігіне қарай құқықтық сана-сезім тағыда үшке бөлінеді: күнделікті құқық саналығы, кәсіпқойлық құқық саналығы, теориялық құқық саналығы. Адамдардың күнделікті құқықтық сана сезімі олардың рухани, парасаттылық, өмір тәжірибесі арқылы қалыптасады. Кәсіпқойлық, құқық саналығы қоғамның әр саласында жұмыс істейтін заңгерлердің тәжірибесі арқылы қалыптасады. Олардың құқықтық білімі де, тәжірибесіде мол болғандықтан сана-сезімдерікөпшілігінің жоғары дәрежеде болады. Сондықтан, құқықтық нормалар дұрыс орындалып, заңдылық, құқықтық тәртіп жақсы дамиды. Теориялық құқық саналығы қоғамдағы заң ғылымының жан-жақты жақсы даму арқылы қалыптасады. Жақсы дамыған заң ғылымы қоғамның сана-сезімнің дәрежесін, деңгейін көтереді, сол арқылы құқықтың жақсы дамуына зор әсер етеді. Құқытық сана-сезімнің бұл жүйелері мен түрлерінің қоғамда атқаратын жұмыстары өте зор. Олар бәрі брігі құқықтық нормаларды өмірге әкеледі, оны дамытады, олардың дұрыс орындалуына жан-жақты үлес қосады. Қоғамдағы құқықтық саналықтың деңгейі неғұрлым жоғары болса соғұрлым заңдылық та, құқықтық тәртіп те жақсы дамиды. Құқықтық сананың субъектілері,әлеуметтік тұрғыдан бірнеше түрге бөлінеді: Жеке адамның құқықтық санасы есін білгенен қалыптаса бастайды; Ұжымдық құқықтық сана. Әр ұжымның қызметінің ерекшеліктеріне байланысты ұжымдық құқықтық сана-сезім қалыптасады; Қоғамдық құқықтық сана. Адамдар жасына, жынысына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына байланысты сан алуан бірлестіктерге бөлінеді. Әр топтың ерекшеліктеріне байланысты құқықтық ой-санасы, көз-қарасы қалыптасады. Халықтың құқықтық санасы. Қазақстан халқы мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы, қайнар бұлағы. Демек, халықтың да құқыққа өз көз-қарасы, сана-сезімі бар. Құқықтық сананың тарихи даму кезеңдері мен типологиясы жобамен төрт дәуірге бөлуге болады: көне дәуір, орта ғасырлар, жаңа кезең және қазіргі заман. Көне дәуірде ешқандай құқықтық сана деген жеке заңды ұғым болған жоқ. Орта ғасырларда да құқықтық сана толық қалыптасқан жоқ, аздап бұл туралы пікірлер, зерттеулер болды. XVI-XVIII ғасырларда көптеген пікірлер, ғылыми зерттеулер өмірге келді. Қоғамдық ғылымдардың алдына көп талаптар қойылды: демократияны дамыту, абсолюттік монархияны жою, мемлекеттік билікті бөлу, адамдардың табиғи бостандықтарын, құқықтарын шектеуге жол бермеу т.б. Қазіргі заманда құқықтық сана өмірде де, ғылымда да жан-жақты зерттеліп қоғамның, мемлекеттік дамуына зор үлес қосуда: мемлекеттік аппарат күрделі дамуда, заң шығармашылық процесс сапалы жұмыс жасап, қоғамдағы барлық қарым-қатынастарды реттеп басқаруда. Сонымен, құқықтық сана – қоғамдағы құқытық құбылыстарға адамдардың сезімдерінің, әсерлерінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі; ол заң шығарудың, нормативтік актілердің дұрыс орындалуының, құқықтың сапалы дамуының негізгі шешуші механимі деуге болады. жүктеу/скачать 1,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|