Зейнулина А. Ф. филология ғылымдарының кандидаты, доцент, С. Торайғыров атындағы пму қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі

ЖАТТЫҒУЛАР ЖИНАҒЫ

Орта арнаулы оқу орындарының ақпаратты өңдеу мен басқарудың автоматтандырылған жүйелері мамандықтарына арналған

Павлодар

Ж34

С. Торайғыров атындағы ПМУ ғылыми кеңесі ұсынған

Пікір жазған:

Құрастырушы: А. Ж. Қақабаева

ББК 81.2Каз-922

Бұл оқу құралының басты мақсаты – сөйлеу тілі қалыптасқан үйренушілердің қазақша сөйлеуін, жазуын, баяндауын мамандықтарына қатысты жетілдіру, лексикасын байыту.

1 Қазақстанды компьютерлендіру

Иелік формасы
Қазақ тілінде зат есім мен есімдіктің иелік формалары екі

тәсілмен жасалады:

1) зат пен заттың меншіктілік я басқа табиғи қатынасын білдіру

үшін, меншіктеуші сөздерге ілік септік жалғауы, меншіктелуші сөздерге тәуелдік жалғаулары жалғанып айтылады.

Негізгі ереже бойынша, бір сөйлемде ілік жалғаулы сөз болса,

сол сөйлемде онымен тіркескен тәуелдеулі сөз болады (және керісінше), бірақ ілік жалғаулы сөз айтылмауы мүмкін.

Мысалы, біздің жеріміз – жеріміз, сенің жолдасың –жолдасың.

Назар аударыңыз! Ілік септік жалғауы кейде жасырын түрде

тұруы мүмкін, бірақ тәуелдік жалғау түсірілмейді.

Географиялық атауларда және кәсіпорын, мекеме аттарын

білдіретін зат есімдерде ілік септік жалғауы қолданбайды, ал келесі сөзге тәуелдік жалғауы жалғанады.

Мысалы: Павлодар қаласы, Іле Алатауы, Балқаш көлі, Ертіс

өзені

- дікі,- тікі.

Бұндай сөздер сөйлемде баяндауыш болып келеді, сондықтан

олар сөйлем соңында тұрады.

Мысалы: Мына қалам менікі. Қарындаш кімдікі?

Болымсыз түрін жасау үшін емес сөзі қолданады. Мысалы: Бұл кітап сіздікі емес.
Тапсырмалары
1 Оқыңыз, аударыңыз

Оқушылардың дәптерлері, программаның түрі, оператордың

Мына үй солардікі. Оқулық сенікі. Бұл кітаптар оқушылардікі.

Мына газет кімдікі? Компьютер біздікі. Бұл дәптер менікі емес. Мына сызғыш сенікі ме?
2 Көп нүкте орнына – нікі, -дікі, -тікі жұрнақтарын қойып,

сөйлемдерді аяқтаңыз

кітап Жанат... емес, Ғалия... 4 Мына оқулық Анар... 5 Мына машина мен...

жазыңыз

Есеп, ақпарат, сақтау, өңдеу, есептеу, жеңілдету, дербес, нұсқау,

енгізу, пайдаланушы, қолданбалы, жүйелік, аспаптық, жасау, түрі, салалар.
5 Аударыңыз

Инструкция, ввод, обработка, системные, прикладные,

инструментальные, информация, создавать, вычисление, персональный, сохранить, сфера.
6 Мәтіннің бірінші абзацының мазмұнын айтып беріңіз

2 Ақпарат

Зат есім
Заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөздерді зат есім дейміз.

Зат есім негізгі және туынды болып іштей өзара сараланады. Негізгі зат есім - толық мағына білдіретін түбір сөздер: ой, тау, той, ат, ер т.б. туынды зат есім морфологиялық тәсілмен (есім сөздер мен етістіктерге жұрнақ жалғану арқылы) жасалады.

Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар мыналар:

1. 
   –шы/-ші: егінші, сатушы, жазушы;
   
2. 
   –лық/-лік, -дық/-дік, -тік/-тік: жақсылық, достық, адалдық,
   

3. 
   – ша/ше: бөлімше, кітапша;
   
4. 
   – шылық/-шілік: шаруашылық, диқаншылық;
   
5. 
   – лас/-лес, -дас/-дес, -тас/тес: жерлес, жолдас, қарындас,
   

6. 
   –шық/-шік: үйшік, ойыншық;
   
7. 
   –кер/-гер: саудагер, дәрігер, қызметкер;
   
8. 
   –хана: дәріхана, асхана т.б.
   

1. 
   – ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе: баспа, үйірме, мінбе, тартпа,
   

2. 
   –ым/-ім/-м: білім, бөлім, сөйлем;
   
3. 
   –ыс/-іс/-с: құрылыс, жеңіс, сөгіс, табыс, қорғаныс;
   
4. 
   –ын/-ін/-н: егін, жауын;
   
5. 
   –ыш/-іш/-ш: сағыныш, қуаныш, сүйеніш;
   
6. 
   –ғы/-гі, -қы/-кі: сүзгі, бұрғы, соққы, күлкі;
   
7. 
   –ық/-ік, -қ/-к: сызық, қазық, бөлік, тілек, қайрақ;
   

Тапсырмалары

Мүмкіндік, қашықтық, жылдамдық, өндіріс, қозғалыс, жиын, анықтама, дәлдік, түсінбеушілік, шешім, қателік, бағалылық.

Түйме, өндіріс, көрермен, байлық, жұмысшы, кішіпейілділік, адамгершілік, қондырма, қаптама, түйме, балалық, ойыншық, аялдама, балмұздақ.

Тәуелдік жалғау бір заттың біреуге немесе екінші бір затқа тәуелді, соның меншігі екенін білдіреді

Тапсырмалары

Анықтама, сурет, кесте, әңгіме, таңба, мәлімет, қателік, мақала, сөз, хабар, телефон, жануар, құбылыс, зат, мәтін, көше, жазба,

Адамдардың сөйлесуі, ақпаратты сақтау, мәліметтерді іздеу, қателікке ұрындыру, пайдаланушылар тілінде, түсінікті сөздермен жазылған, газеттерден оқыдық, кітапханадан келді, графикалық жұмыстарда қолдану, сигнал түрінде берілген, түсінбеушілікке әкелді, шешімді қабылдау.

Олар Астана... кетті. Біз Алматы... келдік. Адамдар бір-бірімен жұмыс..., оқу орындары..., көше... сөйлеседі. Оқушылар мәтін... берілген тапсырмалар... орындады. ЭЕМ ақпарат... өңдеудің жаңа мүмкіндігі... берді. Мен колледжге автобус... келдім. ЭЕМ-дер ХХ ғасыр... ортасы... шықты.

Ақпарат алмасуға қатысу, үлкен жылдамдықпен жеткізу, мәтінді теру, жұмыста қолдану, дәлдігі жоқ ақпарат, толық ақпарат, бағалы ақпарат, мәтінді түзету, теріс шешім, өндірісті автоматтандыру, жаңа мүмкіндіктер, есеп беру, кесте түрінде, мәліметтерді іздеу, мағлұматтарды өңдеу.

7 Аударыңыз

Ценная информация, точная информация, во многих сферах деятельности, дать информацию, выборка данных, полная информация, со скоростью света, поиск информации, важная информация, графическая работа, обработка данных.

3 Компьютер тарихынан

Етістіктің өткен шағы
Етістіктің өткен шағы істің сөйлеп тұрған кезден бұрын болғандығын білдіреді. Істің болып өту мезгілінің сөйлеу уақытына алыс-жақындығына және оның анық, анық еместігіне қарай өткен шақтың өзі бірнеше жікке түрленеді. Өткен шақтың үш түрі бар.

1 Жедел өткен шақ

2 Бұрынғы өткен шақ

3 Ауыспалы өткен шақ

Өткен шақтың бұл түрі іс-әрекет, қимылдың дәл сөйлеп тұрған уақыт алдында ғана болып өткенін білдіреді. Мұнда іс-әрекеттің нақтылы анық болғандығы баяндалады. Мысалы: жаздым, кездестім.

Назар аударыңыз! жедел өткен шақ тұлғасындағы етістікке жіктік жалғау ерекше түрде жалғанады:

3. 3 Жіктелу үлгісі

Сен келдің, айттың Сендер келдіңдер, айттыңдар

Сіз келдіңіз, айттыңыз Сіздер келдіңіздер, айттыңыздар

Ол келді, айтты Олар келді, айтты

Сақтау, өңдеу, енгізу, іздеу, алмастыру.

1 1981 жылы дербес компьютерлер (шығу). 2 70-інші жылдардағы тұрмыстық компьютерлердің мүмкіндіктері шектеулі (болу). 3 Балалар компьютерде (ойнау). 4 Алғашқы ЭЕМ-дерде мамандар ғана жұмыс істей (алу). 5 Мен компьютерде мәтін (теру).

6 Біз жаңа программада жұмыс істеуді (үйрену). 7 Сендер осы программаны (енгізу). 8 Сен мәтіндегі қателерді (түзету). 9 Сіз ақпаратты кесте түрінде (беру). 10 Компьютерлер есептеуді (жеңілдету) 11 Мен Интернеттен қажетті ақпаратты (іздеу) 12 Біз ЭЕМ-дерді көптеген салаларда қолана (бастау).
3 Мәтіннен етістіктерді теріп, құрамына қарай талдаңыз
4 Аударыңыз

1 Есептеу техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. 2 ХVІІ ғасырдың 40-ыншы жылдарында Б. Паскаль сандарды қоса алатын механикалық құрылғы ойлап тапты. 3 ХVІІІ ғасырда В. Лейбниц сандарды қоса және көбейте алатын құрылғы жасап шығарды. 4 ХІХ ғасырда Ч Бэббидж механикалық машинаны программа арқылы басқару жүйесімен біріктірді. 5 ХХ ғасырдың 30-ыншы жылдарының соңында Америкада қосу, азайту элементтері, электрондық жад, механикалық компонент енгізілген ЭЕМ құрастырылып шықты. 6 40-ыншы жылдардың соңында қазіргі ЭЕМ-дердің құрылу принципінің негізіндегі машиналар дайындалды.7 Алғашқы ЭЕМ-ді құру және оның жұмыс істеуінің теориялық негіздерін 1946-1947 жылдары атақты математик, кибернетик Джон фон Нейман дайындап шықты.
5 Аударыңыз

Появление, микрокомпьютер, лампа, знак, прибор, инструмент, персональный, домашний, набирать, ограниченные возможности, производительность, основа, уменьшаться, первый.

6 Аударыңыз

Шам, жабдық, тұрақталынып қалу, төмендеу, алмастыру, өнімділік, шектеулі, оқиға, елеулі, белгі, кезең, мәтін теру, шағын, топ.

Ауыспалы осы шақ

Өнімділігі, тындыру, жылдамдықпен, анықтамалық, дәлдігі,

алмастыра алады, орташа мүмкіндікті, себеп, жол, нәтиже, іздеу, компьютер, алғашқы, үлкен, жұмыс.
2 Кім жылдам аударады?

1 Первые компьютеры

2 Обработка информации

3 Персональный компьютер

4 Вводится инструкция

5 Для работы пользователей

6 Домашние компьютеры

7 Системные программы

8 Прикладные программы

9 Инструментальные программы

10 Упрощает вычисления

11 Электронные приборы

12 Электронно-вычислительные машины

13 Набрать текст

14 Широко использовать

15 Поиск информации

16 Правильные данные (сведения)
3 Етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңыздар

Біз жаз.... Сен өңде.... Сіз енгіз.... Мен қолдан.... Сіздер біл....

Олар ал.... Ол пайдалан... Сендер жаса....


4 Жақшада берілген етістіктерді ауыспалы осы шаққа қойыңыздар

1Қолданбалы бағдарламалар арқылы пайдаланушылар компьютерде (жұмыс істе...) 2 Дербес компьютерге программалаушылар нұсқау (енгіз...) 3 Дербес компьютерлер ақпаратты жылдам (өңде...) 4 Біз аспаптық программа арқылы жаңа программа (жаса...) 5 Компьютерге қате мәліметтер берсеңдер, ол дұрыс нәтиже (берме..) 6 Қазір телефон станцияларында компьютерді кеңінен (қолданыл...) 7 Сендер электрондық почта арқылы хабар (ал...)

8 Сіздер компьютерде ақпаратты (сақта...)
5 Аударыңыз

Жылдамдық, себеп, басу, орташа, арттыру, аықтамалық, уақыт, аз, іздеу, қызмет, кеңінен, жүйе, дәлдік, қолдану, ұқыптылық, нақты, дұрыс, көрсету, нәтиже, жол, қате, қателесу, қателеспейді.

Набирать текст, меньше, искать, служба, средний, повышать, скорость, причина, время, справочник, широко, точный, правильный, система, использовать, аккуратность, показать, ошибка, способ, не ошибается.

Сөйлем. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі

ә) анықтауыш әрқашан анықталып тұрған сөздің алдында

Тапсырмалары

Зат есімдерше түрленіп, шақпен де, жақпен де байланысты

Тұйық етістік зат есім сияқты түрленеді. Тұйық етістік тікелей септеле де, тәуелдене де алады, бірақ жіктелмейді. Тұйық етістікке көптік жалғау жалғанса, одан кейін тәуелдік жалғауы жалғанып қолданылады.

Етістіктің болымды және болымсыз түрі болады.

Болымсыз етістік екі жолмен жасалады:

Тапсырмалары

1 Мәтіннен тұйық етістіктерді тауып, құрамын анықтаңыз, аударыңыз, сөйлемде қандай қызмет атқарып тұрғанын айтыңыз
2 Сөйлемдердегі етістіктердің қайсысы болымды, қайсысы болымсыз екенін және қалай жасалғанын түсіндіріңіз

1 Мен хат жаздым. 2 Ол тапсырманы орындаған жоқ. 3 Сен сабаққа барған жоқсың. 4 Бұл мәліметтер сақталмаған. 5 Сіз қазақша жақсы сөйлейсіз. 6 Бұрын ЭЕМ-дер болмаған. 7 Оған дұрыс мәліметтер берілмеген. 8 Компьютер ешқашан қателеспейді. 9 Сен оларға ешқашан көмектескен емессің. 10 Мен сізбен таныс емеспін. 11. Мен жаңа компьютер сатып алдым.

Мысалы: Бұнда мәліметтер кесте түрінде берілген. – Бұнда

1 Ақпарат пайдаланушылар тілінде жазылған. 2 Біз тақырыпты түсіндік. 3 Сендер ақпаратты өңдедіңдер. 4 Сіз компьютерді сөндірдіңіз бе? 5 Бұндайда үлкен ЭЕМ-дер қолданылады. 6 Ол бізге өңдеу жолын көрсетті. 7 Сіз бізге дұрыс мәліметтер бердіңіз бе? 8. Компьютерге жаңа программа енгізілген. 9 Мәліметтер жылдам жеткізілді.

1. Үлкен кісімен сөйлескенде, қолыңды қалтаңа салып тұрма. 2. Біреумен сөйлескен кезде, бетіне қадала қарап, тақалып тұрма. 3. Біреудің дүниелігіне таңдана қызығып, тесіле қарама. 4. Біреудің дүниесін өз бетіңмен аударыстырып, ақтарма. 5. Сынған, жоғалған нәрселерді айтып, өкіне берме. 6. Көзіңді орынсыз ойнақтатаып, жан-жаққа алақтама. 7. Есікті қатты серпіп жаппа, тарсылдатып қақпа. 8. Жоқтан өзгеге түйіле берме. 9. Өзіңе қатысы жоқ сөзді естуге құмартпа. 10. Есікті тасаланып немесе табалдырықты басып тұрып сөйлеме.

1. Көзінше мақтама, сыртынан даттама. 2. Өткелін білмей, су кешпе. 3. Мінезі жаман адамға енді қайтып жуыспа, Тәуір көрер кісіңмен жалған айтып суыспа. 4. Гүл ұсынған адамнан дұшпандық күтпе. 5. Менен ақыл сұрасаң, өгізге ер салма, қанатың талар. Наданға көзіңді салма, сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа, сенімің кетер. Дұшпаныңа шыныңды айтпа, түбіңе жетер. 6. Ащыны татып көрмеген, тәттінің дәмін білмейді. 7. Құшағың жетпесті құша алмайсың. (Шешендік сөздер).

1. Өзіңе тапсырылған міндетті қайталап айтқыз...й істеуге әрекеттен. 2. От саба..., отпен ойна... . 3. Жолда түсіп қалған нанды көрсең, адам бас...йтын жерге алып қой. 4. Аузыңды аңқитып ашып есіне... . 5. Біреуге жауап бергенде, таңдайыңды қағып, басыңды шайқа... . 6. Ақыл аз...йды, білім тоз...йды. 7. Өнер білсең, өл...йсің. 8. Итті аяғыңмен теп... . 9. Малды басқа ұр... . 10. Кемтар адамға күл..., оларды келеке ет... .

1. Жомарт жоқтығын білдірмес, жүйрік тоқтығын білдірмес. (Мақ.) 2. Абай бұл арада үндеген жоқ. 3. Осыны есіткелі Абай жол бойында бір сейіле алмады. 4. Күн көптен бері жылынбай қойды. 5. Сенен шет қалып, амандық, тыныштық іздемеспін.(М. Ә.) 6. Асқар Ботагөзге жұбату сөз айта алмады. 7. Айбаланың кіріп-шыққанын Ботагөз сезген жоқ. (С.М.) 8. Қырат жерлер болмаса, ойпаңның қары әлі бұзылған жоқ. 9. Төрт әйелдің өрт сөндіруге шамасы жетер емес. (Ә. Ш.) 10. Ол кісі әдетінше көп сөйлей қойған жоқ. 11. Адам болмаса, мұндай машина жасалмайды да, ұшпайды да. (С. Бақ.) 12. Ақ қармен қар боп көзге зорға іліккен салпаң құлақ ақ қояндар мергеннің алдынан құтылған емес. (С. Ж.)

Ввод, память компьютера, состоит из интегральных схем, предназначен для сохранения, производит вычисления, устройство запоминания, устройство вывода, центральный процессор, взаимосвязанные, для хранения данных, результаты работ.

Бұлардан ерекше, адамның көңіл-күйін білдіретін лепті сөйлем деген түрі де бар.

Мысалы: Ердің атын еңбек шығарады. – Хабарлы сөйлем.

Мен әкемдей шебер бола аламын ба? – Сұраулы сөйлем.

Осы жағдай сенің де есіңді болсыншы, балам. – Бұйрықты сөйлем.

Өлеңі не деген жақсы! – Лепті сөйлем.

Бір нәрсе жайында сұрап білу мақсатында айтылған сөйлемді сұраулы сөйлем дейміз.

Мысалы: айту – Мен айттым ба? Біз айттық па?

Сен айттың ба? Сендер айттыңдар ма?

Сіз айттыңыз ба? Сіздер айттыңыздар ма?

Ол айтты ма? Олар айтты ма?
2 Мәтіннің әр сөйлеміне сұрақ қойыңыз
3 Сөйлемдерді сұраулы сөйлемнің жасалу кестесінде көрсетілген 1 және 2 тәсілі бойынша сұраулы сөйлемге айнылдырыңыз. Сұраулы сөйлемдеріңізді аударыңыз
Мысалы: Алғашқы ЭЕМ-дер 1946 жылы пайда болған. - Алғашқы ЭЕМ-дер 1946 жылы пайда болған ба? Алғашқы ЭЕМ-дер қашан пайда болған?

1 Алғашқы компьютерлер үлкен болды. 2 Сендер колледжде қазақ тілінде сөйлесесіңдер. 3 Дербес компьютер ақпаратты сақтайды. 4 Бұл жаңа бағдарлама жасау үшін керек. 5 Дәлдігі жоқ ақпарат теріс шешімге әкелуі мүмкін. 6 ХХІ ғасырда бағалы зат ақпарат болмақ. 7 Компьютер минутына 1 200 жол баса алады. 8 Компьютер әрқашанда дұрыс нәтиже береді. 9 Бұл мәліметтерді компьютер жадында сақтап қою керек. 10 Микропроцессор бір интегралдық схемадан тұрады. 11 Процессор – компьютерді басқару құрылғысы.

Үлкен, жылдам, енгізу, көлемді, жедел, қолдану, баяу, пайдалану, алғашқы, бірінші, шағын, кіргізу, кішкентай, ақырын.

Үлкен, төмендеу, аз, басталу, баяу, жаңа, жоғарылау, шағын, жылдам, аяқталу, ескі, көп, қате, дұрыс.

Жүйелік блок, сыртқы құрылғылар, барлық құрылғылар, тұрақты есте сақтаушы құрылғы, жинақтауыштар, негізгі құрылғылар, жобалау жұмыстары, қоректену блогы, жедел жад, басқару командалары, пернетақта, командаларын енгізу.

Накопители информации, основные устройства, функция, оперативная память, постоянное запоминающее устройство, блок питания, оперативное запоминающее устройство, используются для автоматизации, клавиатура, панель управления.

- жүйелік блок (тік немесе жатық қорапқа орналасқан);

- мәтіндік және графикалық ақпаратты кескіндеуге арналған монитор немесе дисплей;

- әр түрлі символдарды компьютерге негізуге арналған пернетақта немесе пернелік.

Компьютердегі ең негізгі құрылғы – жүйелік блок, оның ішіне ДЭЕМ-нің басты құрылғылары орналасқан. Жүйелік блогы құрамында микропроцессор, жедел жад, тұрақты есте сақтаушы құрылғы, қоректену блогы мен енгізу-шығару порттары және мәлімет жинақтауыштар бар.

Бұлардан басқа компьютердің жүйелік блогына мынадай құрылғыларды қосуға болады:

- мәтіндік және графикалық ақпараттарды басып шығаруға арналған принтер;

- графикалық курсормен басқарылатын құрылғы - «тышқан» графикалық қолтетігі;

- «джойстик» - компьютерлік ойындарда қолданылатын қолмен басқарылатын тетік;

- графиксызғыш немесе плоттер – сызбаларды (графиктерді) қағазға шығаруға арналған құрылғы;

- сканер (ізкескіш) – графикалық немесе мәтінді ақпараттарды оқуға арналған оптикалық құрылғы;

- CD- ROM – компакт-дискілерді оқуға арналған құрылғы, ол қозғалатын бейнелерді, мәтіндерді және дыбыстарды үшін кеңінен пайдаланылады;

- модем – телефон желісі арқылы басқа компьютерлермен ақпарат алмасуға арналған құрылғы;

- стример – мәліметтерді магниттік таспада сақтауға арналған құрылғы;

- желілік адаптер – компьютерді жергілікті желіде қолдануға мүмкіндік береді.

Сонымен ДЭЕМ-нің негізгі құрылғыларына процессор, жад (жедел және сыртқы), сыртқы құрылғылар және мәліметтерді жеткізу құрылғылары жатады.

Бұрынғы өткен шақ

сәтпен салыстырғанда әлдеқайда бұрын болғандығын білдіреді. Мысалы: Сен мектепті бітіргенсің. Ол ауылға барыпты.

Бұрынғы өткен шақ екі түрлі жолмен жасалады:

а) бұрынғы өткен шақ –ып/-іп/-п тұлғалы көсемшенің жіктеліп келуінен жасалады:

Мен айтыппын Біз айтыппыз

Сен айтыпсың Сендер айтыпсыңдар

Сіз айтыпсыз Сіздер айтыпсыздар

Ол айтыпты Олар айтыпты

ә) бұрынғы өткен шақ -ған/-ген, -қан/-кен тұлғалы есімшенің жіктеліп келуінен жасалады:

Мен барғанмын Біз барғанбыз

Сен барғансың Сендер барғансыңдар

Сіз барғансыз Сіздер барғансыздар

Ол барған Олар барған

Болымсыз түрі жоқ, емес сөздері арқылы жасалады: Ол сабаққа барған жоқ, Сен есікті жапқан жоқсың, Сіз оны көрген емессіз.
Тапсырмалары
1 Аударыңыз

1 Мен өте қымбат компьютер сатып алғанмын. 2 Ол Интернетке былтыр қосылған. 3. Олар компьютерді іске қосқан. 4 Біз Интеренттен қажетті ақпаратты қарап шыққанбыз. 5 Сіз ақпаратты өңдеудің жолын көрсеткенсіз. 6 Олар осы колледжде оқыпты. 7 Біз осы фильмді көріппіз.

Сөйлескенбіз, үйренгенсіздер, ойнағанбыз, оқығанбыз, тыңдаған, өңдеген, іздегенсің, жасағанмын, есептегенсіз, істегенсіңдер.

1 Он учился в политехническом университете. 2 Летом я была в Алматы. 3 Они остановили работу текущих программ. 4 Вы вчера проверили контрольную работу? 5 Ты подключил к источнику питания системный блок? 6. Вы выключили компьютер? 7 Они ввели в компьютер все данные. 8 Вы все правильно поняли. 9 Эта информация была точной. 10 Когда вы это сделали?

9 Программалық құралдар

Сөйлем мүшелері
Сөйлем арқылы біршама тиянақты ой беріледі дедік. Сөйлем құрауға қатысқан сөздерді сөйлем мүшелері дейді.

Сөйлем мүшесінің белгілері:

1. 
   толық мағыналы сөз болуы керек;
   
2. 
   сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұруы керек;
   
3. 
   сөйлем мүшелерінің бірінің сұрауына жауап беруі керек.
   

1. 
   шылау сөздер, одағай сөздер, көмекші етістіктер;
   
2. 
   қаратпа сөздер.
   

баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш болып бес түрге бөлінеді.

Тұрлаулы мүшелер

Бастауыш

Бастауыш сөйлемде айтылған іс-оқиғаның иесін білдіреді.

Бастауыштың грамматикалық-мағыналық белгілері:

1) атау септік тұлғасында тұрады;

2) іс-оқиғаның иесін білдіреді;

3) кім? не? деген сұраққа жауап береді;

4) баяндауышпен жақ жағынан жекеше, көпше түрде қиыса байланысады.

Сөйлемде атау септігінде тұрып, іс-оқиғаның иесін білдіретін тұрлаулы мүшені бастауыш дейміз.
Бастауыштың жасалуы

Сөз табы	Шарты	Мысалдар
Зат есім	Кез келген зат есім	Базаралы Апанасты қатты ұнатқан жүзбен қарап отыр. (М. Ә.) Машина жаңа Қарағандының бір биік үйінің алдына тоқтады. (Ғ. М.)
Есімдік: жіктеу, сілтеу, өздік, белгісіздік, жалпылау, т.б.	Зат есім орнына қолданылатыны	Сіздер бізге көп нәрсе үйреттіңіздер. (М. И.) Бұл – көктем желі. (С. Бақб.) Өзіңіз ақын екенсіз ғой?!(С.О.) Бәрі де осы келісімге ден қойды. (Х. Рахимов). Әркімдер тілек-ұсыныстарын айтты. (С.Сарғ.)
Сын есім	Заттану	Үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды. (М.Ә.) Ақылды ісіне сенеді. (Мақал)
Сан есім	Заттану	Үшеуі суыт жүріп кетті (С. О) Сегіз екіге бөлінеді.
Етістік: есімше, тұйық түрі	Заттану	Оқыған білер әр сөзді (Абай) Әңгіменің басталуы қиын - өрбуі оңай. (С. Сарғ.)

Бастауыштың жай-күйін, оқиғаның қай шақта болғанын білдіріп, сөйлемді тиянақтап тұратын тұрлаулы мүшені баяндауыш дейміз.

Баяндауыштың негізгі белгілері:

Тапсырмалары

1 Программа – машина тіліндегі нұсқаулар жиыны. 2 Ол команда арқылы компьютер жадына жүктеледі. 3 ДЭЕМ құрылғылары – жүйелік блок және сыртқы құрылғылар. 4 Осы ақпарат шешім қабылдауға жеткілікті. 5 Бұл операциялық жүйелердің кәсібилігі шамалы. 6 Оператор – алгоритмдік тілде пайдаланылатын нұсқау. 7 Программалау қатаң ережелерге бейімделген. 8 Тестілеу – программадан қателерді іздеу. 9 Дұрыстау – бұл қатені жөндеу процесі. 10 Бұл әректтердің біріншісі қатесіз нәтиже алу үшін қажет. 11 Есептің жауабы жоқ. 12 Каталог – арнайы атау берілген дискілік файл. 13 Ғ7 – NC жүйесінде жаңа каталог ашу командасы. 14 Windows интерфейсінің негізгі элементі – терезе.

Үлгі: Іздеген - жетер мұратқа. (Мақал) – Бастауыш есімшеден болып тұр. Заттық мағынаға (адам, кісі) ие болып, кім? не? деген сұраққа жауап береді: Іздеген адам жетер мұратқа.

1 Ұйымдасқан – ұтады. 2 Сыпайы – сырын сақтар, әдепті – арын сақтар. 3 Шешінген – судан тайынбас. 4 Естімеген – елде көп. 5 Қорқақ көлеңкесінен де қорқады. 6 Қорыққан – бұрын жұдырықтар. 7 Көп – қорқытады, терең – батырады. 8 Аянбаған – жауды алар, абайлаған – дауды алар. 9 Жүйрік – бестіден шығар. 10 Ел аралаған – сыншы болар, орман аралаған – үйші болар.
3 Сөйлемдерді аяқтаңыз

1 Қолданбалы программалар - әмбебап программалар ... 2 Операциялық жүйелер – машина жұмысын басқаруға толық жеңілдік беретін ... 3 Ол арнайы иілгіш не қатты магниттік дискіде ... 4 Утилиттер – белгілі бір қызмет атқаруға пайдаланатын ... 5 Компьютерді вирусқа тексеретін, оларды жоятын программалар да ... 6 Сервистік программалар – операциялық жүйемен жұмыс істеуді ... 7 Компьютерлер ақпаратты арнайы программалар арқылы ғана ... 8 1990 жылдардан бастап бесінші буын ЭЕМ-дері ... 9 ЭЕМ-дерді дамыту одан әрі ... 10 Компьютердің жадына ақпарат кодталған күйде ... 11 Қазіргі кезде компьютерлердің Пентиум сияқты жаңа жетілдірілген нұсқаулары ... 12 Винчестер дискіжетекке (дисковод) ... 13 Монитор мен принтерді шығару құрылғылары деп ... 14 Қазіргі кезде дүние жүзі елдерінің миллиондаған адамдары Интернетті пайдалану мүмкіндігін ... 15 Компьютер жұмысы операциялық жүйе арқылы ...

4 Аударыңыз

Файл түрінде, компьютер жадына, алдын-ала келісім, магниттік тасымалдаушы, жүйелі программалық жасақтама, программалық жасақтама, жадына жүктелу, машина тілінде, орындауға арналған, орындалу варианты, үнсіз келісім, сұхбат жүргізу, келісімдер жиыны, алдын-ала тағайындау, оқыту программалары, әмбебап программа.
5Аударыңыз

Программное обеспечение, память компьютера, носитель, умолчание, соглашение, набор инструкции, устанавливать параметры, операционные системы, загружать в память компьютера.

Windows-тың алатын орнын үнемдеу және тауып алуды жеңілдету үшін іске қосылатын программаларды негізгі не файлдарды ашу сияқты сұхбаттық терезелер ішінде түрлі белгішелер түрінде орналастырып қоюға болады (белгіше – кішкене сурет, белгі).

Windows жүйесінің негізгі функциялары:

• 
  компьютердің барлық аппараттық құрал жабдықтарын басқару;
  
• 
  файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамасыз ету;
  
• 
  қолданбалы программаларды іске қосу.
  

• 
  бір уақытта бірнеше программаладың жұмыс істеуін;
  
• 
  әр түрлі программалар арасында мәліметтер алмасуды;
  
• 
  масштабталған қаріптерді қолдауды;
  
• 
  мультимедиа мүмкіндіктерін пайдалануды;
  
• 
  бірыңғай анықтамалық жүйе жұмысын қолдануды қамтамасыз ете алады.
  

9. 1 Хабарлы сөйлем

Хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында айтылған сөйлемді

хабарлы сөйлем дейміз.

1 Windows работает, используя графический интерфейс пользователя. 2 При необходимости система выводит на экран диалоговое окно. 3 Используя Windows, можно вставить в текстовый документ рисунок из графического редактора. 4 Из основного окна выберите файл. 5 Чтобы открыть любой файл, достаточно щелкнуть по нему два раза левой кнопкой мыши. 6 Справочное окно можно открыть, используя команду Пуск-Справка. 7 Приложениями называются прикладные программы, использующие систему Windows.

Негізгі, сұхбаттық, мәліметтік, ішкі терезе, құжат беті, енгізілген сөздер, белсендірулі, арнайы команда, тауып алуды жеңілдету, файлдарды ашу, терезеде ашылады.

3 Синонимдік жұптарын табыңыз

Пайдалану, уақыт, мақсат, басты, орта, барлық, көп, алмасу, қолдану, мұрат, негізгі, қолдау, аралық, белгі, бүкіл, кезектесу, мол, мезгіл, нышан, қолдау.

11 Windows жүйесінің негізгі ұғымдары
Терезе – экранның төрт бұрышты қоршаулы аумағы. Онда әр түрлі программалар орындалады, кез келген мәліметтер өңделіп, түзетіледі және басқару әрекеттері жүргізіледі.

Windows ортасында жұмыс үстелінің рөлін дисплей экраны атқарады. Онда жұмыс істейтін программалардың терезелері, құжаттардың жеке файлдары белгілер түрінде орналасқан.

Белгіше – экран бетіндегі қысқаша жазуы бар кішірейтілген графикалық бейне.

Жарлық – белгілі бір объектімен тікелей қатынас жасауды іске асыратын командалық файл.

Бума – экранда каталогтарды және программалық топтарды белгілеу үшін қолданылады.

Тышқан – көрсеткіші (курсоры) екі не үш түймесі бар, компьютерге электр өткізгіш сым арқылы жалғастырылатын төрт бұрышты кішкене пластмассалық қорап. Әдетте қолданылатыны көрсеткіш пен тышқанның сол жақ түймесі. Негізінен қосымшалар көрсеткішті оның белгіше атауының үстіне әкеліп, бір не екі шерткен кезде іске қосылады. Оң жақ түйме арнайы командалар үшін пайдаланылады.

Тышқан тетігімен орындалатын ең негізгі операция – экран бетімен курсордың қозғалуы. Келесі операция - шерту. Тышқанмен орындалатын күрделі операцияға оның сол жақ түймесін екі рет шерту әрекеті жатады. Келесі операция – тасымалдау.

Буфер - әр түрлі программалар немесе құжаттар арасында керекті шағын мәліметтерді тасымалдап, олардың фрагменттерін бір-біріне ауыстырып отыру үшін пайдаланылады.

Бума – каталог сияқты арнаулы атау берілген дискілік файл, ерекшелігі – оның ішінде түрлі жарлықтарды да сақтауға болады.

Басқару тақтасы – Windows ортасын бапқа келтіру бумасы.

Белгішені ашып, программасын іске қосу үшін оны бір рет шерту жеткілікті. Қажетті параметрлерді бапқа келтіруді ұсынатын сұхбаттық терезе көрінеді.

Сөздік

белгіше – значок

жарлық – ярлык

қозғалу – движение

шерту – щелчок

батырма – кнопка

түйме – кнопка

тасымалдау – перемещение

Ббма – папка

басқару тақтасы – панель управления
Тапсырмалары
1 Мәтінді оқып, аударыңыз

2 Сұрақтарға жауап беріңіз