«зерттеудің биоиндикациялық Әдістері»

Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының, ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі. Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады.

қажет. Адам табиғи ортаны қолданған кезде, соның ішінде, табиғиресурстарды ұрпаққа қызмет етуді қалыптастыру қажет. Адам баласы сонымен қатар өзі қоныстанған ортада және айналасында тіршілік етіп жатқан жабайы түрлердің биоалуантүрлілігінің сақталуына моральдық жауапкершілік алады.

Биоиндикация – бұл әдіс биологиялық жүйелер көмегімен тірі организмге абиотикалық және биотикалық факторлардың әсерлерін анықтау және бағалау. Әдетте тірі ағзалар қандай да болмасын деңгейде қоршаған ортаның өзгерісіне сезімталкеледі, ал кейбір жағдайда бұл өзгерстерді физикалық және химиялық әдістермен анықтау мүмкінемес, себебі кейбір приборлардың немесе химиялық анализдің мүмкіндіктері шектеулі. Бұләдістермен мүмкін, мысалға: тек бөлек токсикалық заттектердің өсімдіктер мен жануарлар ағзасындағы биологиялық жиынтығы анықталады.

Индикатор – ағзалар тек экологиялық факторлардың аз дозасына ғана емес, сонымен қатар кешенді факторлардың әсерін – синергизм,эмерджент, ингибирлену. Экологиялық потенциал ағзаның факторға әсерін көрсетеді. Физиологиялық толеранттылық және экологиялық потенция оның индикаторының маңыздылығын анықтайды. Нәтижесінде, ағзалардың жағдайымен қатар олардың саны, популяция құрылымы қоршаған ортаның қолайлы жағдайын көрсетеді. Атмосфераның ластануының объективті жағдайын бағалау үшін зерттеуді 2 бағытта жүргізу қажет .

Біріншіден, инструментальды химиялық анализдерінің әдістерінің жетілуі, екіншіден, биоиндикаторларды мақсатты түрде қолдану тиімді. Қоршаған ортаның ластануына сыртқы визуалды белгілері арқылы қоршаған ортаның ластануын анықтаудың бірнеше тиімді жақтары бар. Бұл қымбат және анализдердің қиын физико-химиялық әдістерінің қолданылуын қысқартады

немесе мүлдем қолданбауға мүмкіндік береді. Биоиндикаторлар ластанудың биологиялық маңызды әсерлерін анықтайды. Олар болып жатқан өзгерістердің жылдамдығын, экожүйелерде түрлі токсиканттардың жинақталу жолдары мен орнын, адамға қауіпті әсер қосылыстарының

түрлерін анықтайды. Ортаның фондық ластануы. Тіпті қорықтарда да соңғы 40 жылда жануарлар саны мен түрі азайып кетті. Бұл ортадағы биоиндикацияға байланысты.

Биоиндикация жер-ауа ортаcындағы өсімдіктер көмегімен жүреді. Фитоиндикация ортадағы сапаны жақсартудағы өсімдіктердің пайдаланылуы. Ең жақсы эффект өсімдіктер қауымдастығы болып табылады, бұларнайы атауға да ие индикаторлық геоботаника.__

Биоиндикация барлық ұйымдастырылған тірі дәрежеде бола алады: биологиялық молекула, талшықтар, ұлпалар мен мүшелер, ағзалар, популяция (ерекше бір түрдің әлемінің топтамасы), орта, экожүйе және барлық биосфера. Бұл факті – биоиндикацияның жаңашыл теориясының жетістігі. Биоиндикацияның төменгі дәрежесінде биоиндикацияның тікелей және спецификалық формасы, жоғарлауда – тек жанама және спецификалық емес. Бірақ та, соңғысы табиғатқа антропогенді әсерге комплексті баға береді. Клеткалық және субклетқалық дәрежеде биоиндикация биотикалық және физиологиялық өту реакциясында құрылған. Оның бағалысы жоғарғы сезімталдықты бұзуға, сонымен қатар поллютанттарға сай емес концентрацияға мүмкіндік беретін және оны тез шығаруға. Тек бұл дәрежеде ғана ортаның ерте бұзылуына мүмкіндік туады. Жетіспеушілік санына, биоиндикаторлар-талшықтар және молекулалар күрделіаппаратураны талап ететіні кіреді.Агросферада кездесетін поллютанттардың мутагендік потенциалын анықтау және ластағыштар кешеніне әсер ететін, агроценоздардың ксенобиотиктармен ластануын объективті бағалау үшін тест-жүйелер мен фитотесттерді қолданады .

Биоиндикация тәжірибесінде криптомагтардың картографиясымен қатар жоғары өсімдіктердің морфологиялық өзгерістері де ескеріледі. Нидерландыда және басқа елдерде морфологиялық индикаторлар ұлттық мониторинг

жүйесінде қолданылады. Морфологиялық өсімдіктерге негізделген биоиндикациялық әдістердің көмегімен көптеген антропогендік әсер етулердің картосхемаларының көп бөлігі алынды. Организмдердің бiрлестiктерiнiң ерекше және экологиялық мiнездемелерi функционалдық мiнездемелер бойынша қоршаған ортада тұрған немесе болып жататын ластануын ескеріп

биоиндикацияны атап өту керек. Бiртiндеп түрлi құрамның өзгерiстерi суаттың нәтижесінде ұзақ улану, және анық өзгерiстердiң жағдайларында алысқа

баратын болып қалыптасады. Сонымен келгенде, балшықталатын суаттан су бионттарының түрлi құрамын зерттеу оның бағасы уақыттың кейбiр аралығына, су ортасының токсикологиялық қасиеттерiнiң мiнездемесiмен қызмет көрсете бермейдi.

Оңайлықпен, жылдамдықпен және ортаның сапасын арзандықпен сонымен бiрге шартта биоиндикациясының өзектiлiгi айқындалады . Мысалы, өлкелер бойынша мұндай топырақтар тұздалуда тағы да сап ете түсіп сарғаяды. Мұндай участкілер, қандыағаштар жай ғана шығып айқындалуы мүмкiн. Биоиндикация бұл жағдайда өте кiр басқан тұрғын жерлерерді бiлдiруге жылдам мүмкiндiк бередi.

Аутэкология және синэкология түрлерінің қоршаған ортада биондикациялық бақылануы. Биомонитор және генотоксикалогия аумағындағы жаңа жетістіктері

Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының, ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі. Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады

Биология жүйелерді класикалық экология зерттейді. Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге болады: молекулалық (тендік). Жасушалық,ұлпалық, мүшелік, ағзалық, популяциялық-түрлік, биоценоздық, биогеоценоздық (экожүйелер) биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшелікпен сипаталатын функционалдық жүйелер түзіледі.
Биоиндикатор бойынша жүйе дегеніміз «бір тұтас бүтінді түзнтнтін, реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер». Олай болса, жүйенің негізгі элементеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады
Жүйелердің үш түрін бөліп көрсетеді:
1) оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы болмайды
2) жабық яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ зат алмасуы болмайды
(мысалы, космос кемесі).
3) ашық, яғни көршілес жүйлермен зат және энергия алмасуыболады. Барлық биологиялық жүйелер- ашық жүйелер. Себебі ,олар сыртқы ортамен затпен, энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.

Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау мақсатында биоиндикаторларды қолдану.

Биоиндикатор (био... және грек. іndіco — көрсеткіш, анықтағыш) — организмдердің бір жерде тұрақты мекендеуі, олардың сандары, құрылымы және дамуы, табиғи процестер мен тіршілік ортасы жағдайларының көрсеткіші. Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау мақсатында биоиндикатор қолдану организмдердің белгілі бір факторларға біржақты бейімделушілік қасиетіне негізделген. Мысалы, балықпен қоректенетін құстардың бір жерге көптеп жиналуы — судың сол бөлігінде балықтардың шоғырлануының, ал су микрофлорасының құрамы — оның тазалығы мен ішуге жарамдылығының, топырақ құрамы — оның құнарлылық дәрежесінің көрсеткіші бола алады. Ғарыштық зерттеулерде ғарыш факторларының организмге тигізетін әсерін анықтау үшін жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдер биоиндикатор есебінде пайдаланылады.

Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының, ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі. Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады

Биология жүйелерді класикалық экология зерттейді. Экологияда биологиялық (тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге болады: молекулалық (тендік). Жасушалық,ұлпалық, мүшелік, ағзалық, популяциялық-түрлік, биоценоздық, биогеоценоздық (экожүйелер) биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшелікпен сипаталатын функционалдық жүйелер түзіледі.
Биоиндикатор бойынша жүйе дегеніміз «бір тұтас бүтінді түзнтнтін, реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер». Олай болса, жүйенің негізгі элементеріне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады
Жүйелердің үш түрін бөліп көрсетеді:
1) оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы болмайды
2) жабық яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ зат алмасуы болмайды
(мысалы, космос кемесі).
3) ашық, яғни көршілес жүйлермен зат және энергия алмасуыболады. Барлық биологиялық жүйелер- ашық жүйелер. Себебі ,олар сыртқы ортамен затпен, энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Практикалық жұмыс №

Биомонитор және генотоксикалогия аумағындағы жаңа жетістіктері.

Сабақтың мақсаты: Биоиндикациялық әдіспен ауадағы шаңның құрамын анықтау.

Құралдар: Дистилденген су, азот қышқылының ерітіндісі, ауа шығынын өлшегіш, жиналған шаңды алатын күрекше, 8 рет үлкейтетін микроскоп, ауа соратын насос, пипетка, қағаз фильтрлері, шыны.

Жұмыстың орындалуы:

Шыныға бір тамшы су тамызып 15 минутқа қояды. Шыныдағы тамшының үстіне тағы шыны жауып, микроскоппен қарайды. Шаңның санын тамшыдағы санап, сапалық құрамын қарайды (түрі, құрылымы, орналасу ерекшеліктері)

Шаңның сапалық құрамын анықтау:

Күрекшемен жиналған санды алып шыныға салып үстінен шынымен жауып микроскоппен қарайды. Шаңның неден тұратынын (сыртқы түрін, формасын, көлемін, түсі) қарайды. Бұдан кейін жауып тұрған шыныны ашып қышқыл ерітіндісін тамызып микроскоппен қарайды. Қышқыл ерітіндісіндегі шаңның өзгерісін байқаныздар.

Көмір қышқыл газы ауағабарлық өмір сүретін заттардан шығатын газ.Сонымен өатар бұл газдың көптеген мөлшері ауаға цемент өндірісінде, жаңармай жанғанда, өрт кезінде бөлінеді. Адамның өмір сүру нәтижесінде атмосферада көмір қышқыл газы жоғары болып климаттың жылуына әкеп соғады. Көмірқышқыл газының атмосферадағы қалыпты мөлшері 0,03-0,04% құрайды. Көміртегі оксиді организмдерге токсикологиялық әсерін тигізбейді. Бірақта көп мөлшерде шаршағандықты жоғарлатады. 5% концентроцияда дұрыс жұмыс істемеу, тұншығу байқалады.

Ауаның шаңдануы- маңызжы экологиялық фактор. Адам үшін шаңның эколгиялық қауіпі олардың табиғаты мен ауадағы концентроциясына байланысты.

Шаңды 2 топқа бөледі.

1Ұсақ десперлі шаң.Ол жеңіл жане қозғалатын бөліктерден тұрады. Өлшемдері бірнешще ондаған және жүздеген микрон (1микрон 10³мм) Бұндай шаң ауада ұзақ болады.Ауамен тыныс алу кезінде организмге түсіп, жиналуы мүмкін.

2.Ірі дисперлі шаң Ауыр және аз қозғалатын бөліктерден тұрады. Мұндай шаң ауадан жел жоқ кезде тез түседі.(мысалы шкафтың үстінде жиналуы) Шанның жиналуы ауаның екінші ластануының көзі болып табылады. Шаңда органикалық заттар (өсімдік, жануар, антропогенді) және неорганикалық заттар (топырақ бөлігі,құрылыс материялдары,синтетикалық жуғыш заттар,әр түрлі химиялық заттар)

Шаңның токсинді болып келетіні күрделі белокты молекулалары бар және қарапайым организмдер (өлі және тірі)Мысалы: өлі жандіктердең шыбын, тарақан,құмырысқа. Мұндай шаңдар дем алу және теріге тигенде аллергиялық ауру туғызады.

Жұмыстың мақсаты:Ауаның көмірқышқыл газының мөлшері және ауаның шаңмен ластануын бағалау.

Құралдар: Барометр, индикатор таяқшаларын ашатын құрал, көмірқышқыл газын анықтайтын таяқша индикатор, полиэтилонды мешок 3-5л көлемді,насос-аспиратор, термометр.

Жұмыстың орындалуы:

Индикатор таяқшаларын екі жағынан ашып насосқа ауа кіретін жағына кигізеді. Насоспен индикатор таяқшалары арқылы бөлмедегі ауаны (көше, парк) сорады. Индикатордың түсінің өзгеруі арқылы ауадағы көмірқышқылы газының мөлшерін бағалауға болады.