«Қазалы қаламгерлері» таңдау курсы бағдарламасына арналған хрестомати я Әдебиет әлеміне шақырамыз! «Әркімнің туған жері – өзіне жұмақ»

Қымбаттты жас достар!Сендер тумысыңнан зерек,дарынды,білімге құмар,қиялы ұшқыр,арманшыл ұрпақтың өкілдерісіңдер.Сендердің қолдарындағы хрестоматияда Қазалы жерінде дүниеге келген,қызмет жасаған қаламгерлердің өмірі және шығармаларымен танысасыңдар,адамзатты құрметтеу сезіміне бөленіп,даналықтан,көркем туындыдан нәр аласыңдар.Өйткені әдебиет-адамзат қауымының ғасырлар бойы жасаған асыл мұрасы.

Жас достар! Сендер «Қазалы қалмагерлерін» оқу арқылы әсерлену,шабыттану,қиялдау,армандау еліктеу сияқты күй кешіп, ақын-жазушылардың өмір жолы мен қызметі,отбасы және шығармалары туралы зерттеу,сұхбат жасауға дағдыланасыңдар.Сөйтіп әдебиет әлеміндегі Қазалы қаламгерлерінің шығармаларын оқу арқылы еш уақытта көзге көрінбейтін сезім ақыл иесі-адамдыөз ырқына жетелеп әкететін киелі дүние «көркем шығарма» екеніне көздеріңді жеткізесіңдер.

Қазалы қаламгерлерінің шығармаларына сапар шегейік ,достар!

Әнес Нарымбайұлы Нарымбетов 1930 жылы 25 мамырда Қызылорда облысы, Қазалы ауданының №6 ауылында, қазіргі «Өркендеу» ауылында дүниеге келген. Әнес Нарымбетовтың балалық шағы екінші дүние жүзілік соғыспен тұспа-тұс келіп, 1943 жылы әкесінен айырылғаннан кейін колхоз жұмысына араласқан. Жастайынан ауылдағы еңбекке белсене араласып, колхозшы болып, арба айдап, бидай, күріш егіп жүрген жастың жүрегінде өлең деген алып күш қайнап жатқан болатын. Алғашқы өлеңдерін 1946 жылдан бастап жаза бастаған.Қайсар мінезді ақын әуелгі еңбек жолын 1951 жылы Қазалы автобазасында жүргізушіліктен бастаған. 1954-1959 жылдарда Бірліктегі МТС-те, 1959-1960 жылдары « Бөзкөл» елді мекенінде жұмыс істеп, еліне елеулі үлесін қосты. Бұдан кейінгі жылдары яғни, 1964-1969 жылдары аудандық ДОСААФ комитетінде оқытушы, 1969-1984 жылдары Қазалы автобазасында жолаушылар таситын жүргізуші болып жұмыс істеп, талай жолаушылардың алғысына бөленген. 1984 жылы аудандық жолаушылар автоколоннасы, жолаушылар автотранспорт кәсіпорыны болып өзгергенде де 35 жыл бойы үздіксіз жүргізуші болып еңбек еткен. 1986 жылы еңбекке жарамсыздығына байланысты зейнеткерлікке шыққанға дейін бірғана кәсіптің айналасында бір салада жұмыс жасап жүріп, қолынан қаламы түспей, қаламын жан серігі етті.Әнес нарымбетов өмірде бір қалыпты, тұрақтылықты сүйетін жан еді. Зайыбы Бағила екеуі 3 бала тәрбиелеп өсіріп, 6 немерелі болды. Балаларын адал еңбек ететін, шыншыл азамат етіп өсіре білді. Қазір балалары Қазақстанның өсіп өркендеуіне үлес қосып, әр салада абыройлы жұмыс атқарып жүр.Әнес Нарымбайұлы Нарымбетов жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында өзінің ерекше табиғи дарынымен қасиетті Қазалы топырағында жасында жарқылдап өткен талант иесі. Орта білімімен-ақ дипломды ақындардың өресі жете бермейтін биікке көтерілген Ә. Нарымбетов поэзиясы тұнып тұрған патриоттық сезімге толы. Ол өзінің туған жерін, елін, ақындық жүрегімен сүйіп, оны өз өлеңдері арқылы оқырмандарына әдемі жеткізе білді.Ақын Қаржаубаева Алмагүл Әнес Нарымбетов туралы былай дейді: «Өзі қандай турашыл, табанды болса жырларынанда сондай жігер мен қайраттың лебі есіп тұратын. Жалғандаққа жаны қас, шындықты пір тұтатын тұлғалы ақын» еді,- дейді.Жазушы Әлмәмбет Әлішов: «Жүрегі елім, халқым деп соққан аяулы азаматтың еліне сіңірген еңбегі ескеріліп, Ақиық ақынды ұлықтайық,-деп ұсыныс жасауының өзі ақынның кісілік келбетін көрсетеді.Әнес Нарымбетов еңбек майданынан қол үзбей жүріп,1979 жылы «Қармақ»,1982 жылы «Әупілдек»,1986 жылы «Сапар сазы»,1990 жылы «Қызғыш құс», «Қарлығаштар» атты жыр жинақтарын шығарды.

Ерте, ерте, ерте ертеде...

Ертегі сыр шертеді.

Шалқыған бір шаһардың

Дулы базар көркі еді.
Алмаса да, алса да

Базар ортақ баршаға

Сұрау салып,

Жоқ іздеп

Жүрген адам қаншама?!
Келсе біреу сән үшін,

Келтіре алмай мәнісін:

Біреулер жүр сенделіп,

Бала-шаға қамы үшін.

Бірі арбақ жыландай.

Ұту үшін

Қиянат.

Қызды базар құжынап,

Қолға қауып тер иісі,

Күн де кетті шыжып-ақ.

Тұмсық батпас ішіне

Өз ісімен өзі әркім,

Басқа жұрпен ісі не?

Жүр бұхарлық, қазарлық.

Біреулердің әп-сәтте

Қалтасы да тазарды.

Құрттай қайнап жатты адам.

Елден елге базаршы

Бойы еді сол тоқтаған.

Оны-мұны алғалы.

Шапанынан айырылып,

Жарлы кенет зарлады.

Тұрды жарлы қапалы,

Таптырсын ба шапаны?!

Зарлай-зарлай

Базаршы

Таптырмасын білгесін

Іздей берсін құр несін?

Аздан кейін базаршы

Жинап алып тұрды есін.

-Ойнап алсын, шын алсын,

Баукеспе алсын, кім алсын.

Шапанымды берсе әкеп,

Кешіремін кінәсін.

Егер іздеп келмесе,

Шапанды әкеп бермесе,

Істегенін әкемнің

Мен де істеймін ендеше!

Әкеп берсе кінәлі

Мен де сөзде тұрамын.

Ал әкеп бермесе,

Айтқанынды қыламын!-

Деп жұртқа жар салыпты,

Бұл жайға жұрт қаныпты.

Бұны естіген ұры да

Ұйқысынан қалыпты.
«Бар шығар бір бәлесі»,-

Деп қалмады зәресі.

Жолаушыны тауып ал,

Сәске түсте келесі:

-Шапаныңды әкелдім,

Не қылсаң да көтердім.

Істей көрме өтінем

Істегенін әкеңнің,-

Зар иледі жабығып.

Қуанышты жолаушы,

Жоғалғаны табылып.

Шапанынды әкеп бергесін.

Істегенін әкемнің

Қайталаймын мен несін?

Түбінде жұрт не істеді.

Айтшы, әкең шынында,-

Деді ұры: не істееді?

«Базарына қаланың

ала кет,-деп жабыстым,-

Әке, мен де барамын».

Сөзімді әкем сыйлады.

Қозы шалым ырымға,

Ауыл-үйді жинады.

Базарға кеп ертесін

Сатты жалғыз серкесін

Жеміске бір тойғызып,

Мен секілді еркесін.

Алдық жүзім,

Алманы,

Мәз боп келем

Өрікке

Толтырып ап қалтаны.

Әкем тағы құрма алды.

Сол арада кенеттен

Шапаны оның ұрланды.

Жаныма әлі батады.

Бар байлығы жарлының-

Бір киетін шапаны.

Қажыды әкем, шамасы.

Аз-мұз қалған ақшаға

Алып киді жаңасын.

Өзің мені қорғадың.

Міне, сенің арқаңда

Шапан сатып алмадым!...

Сыр өңірі әдебиетінде өзіндік қолтаңбасы бар қаламгерлердің бірі ақын, жазушы, журналист Едіге Кішкенеев 1947 жылы Арал ауданында дүниеге келген. Ақын өз тұстастары сияқты соғыстан кейінгі қиын кезді басынан өткерді, оның балалық шағы еңбекке ерте араласқан құрбыларымен бірге өтті. Еңбек ете жүріп, ойнады, еңбек ете жүріп оқыды, сол кездегі өзінің қатар-құрбылары сапында түйе машинасына мініп, шөп те шапты, қолына ескек алып, балықшылармен бірге толқынмен де алысты, таң атқанша кеудеден су кешіп, ау да салды.Алғашқы мақалалары, қысқа хабарлары, балаң өлеңдері аудандық газетте жариялана бастады.

Соғыстан кейінгі қалпына келтіру жылдарымен балаң, жасөспірім кезі тұспа-тұс келген, еңбекпен есейген болашақ ақын арман қуып, Алматыға келді. Арман қала, әсем қала Алматыда жүргенмен, ақынның туған жеріне, жастық кезіне деген сағынышы молая берді. Студент жігіт, балаң ақын туған жерін түсінде көрді, жүрегін жыр мазалады. Бұл туралы енді ақынның өзін сөйлетсек, ол «Ақеспе» атты өлеңінде былай дейді:

Жағасы жайлау көк шалғын,

Айдының шалқар Ақеспе.

Өзіңде өткен шат балғын,

Жігіттік шағым бәрі есте.
Түндігін түннің күй түріп,

Жасарды жаным сел үнге.

Жүзімді тостым сүйдіріп,

Қыз ерін самал лебіне.

Алау күн дөңнен қарайды.

Алқызыл, көкпен шаршылап,

Толқындар шашын тарайды...

...Жарасты күлкі, жақсы әзіл,

Шағала шаттық айналам.

Жеткен бе жүйрік жоққа әзір,

Сонау бір кезді ойға алам...

Кездескен едік біз ерте,

Гүлдерін теріп қырыңның.

Мазалай берген жел ерке,

Тарқатып оның бұрымын.

Мен содан кеткем жолға алыс,

Қоштастық айлы кешінде.

Қимастық көңіл. Толғаныс,

Еңбексіз зейнет бола ма- деп келеді де, ақын енді туған жерін сағынышына ару қыз сағынышын қабат өреді:

Арман жүр әлі жеткермей,

Үзілді хаттар арада.

Қанаты сынған кептердей,

Жазғырып әлде жүр ме екен.

Есейіп менен ол бұрын,

Мөлдірей кімге күлді екен.

Жазғырма мені, Ақеспем,

Балаша саған шағындым,

Куәсі өзің емес пе ең,

Махаббат жастық шағымның!
Оның студенттік жылдары да шығармашылықпен тұтасып кеткен деуімізге аудандық, облыстық, республикалық басылым беттерінде жарияланған көптеген мақала, суреттеме, репортаж, өлеңдері негіз бола алады деп ойлаймыз. С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетін журналистика мамандығы бойынша бітіргеннен кейін, Е. Кішкенеев Қазалы аудандық «Ленин туы» газетінде қызмет атқарды. Міне, оның шығармашылығындағы өсу кезеңі осы тұс еді. Ол туралы «...Иә, ол туған жердің түлегі болды. Әні мен жыры туған жермен тілдесіп жатты. Ақын нағыз өнердің иесі. «Сегіз қырлы, бір сырлы» сөзі Едігеге айтылған сияқты. Өйткені, ақындық пен өзге өнерді қоса игерген Едіге Кішкенеев композитор, күйші, әнші еді. Домбырада, сырнайда, қобызда, сыбызғы мен дауылпазда, гитара мен скрипкада тамаша ойнай білді. Нағыз талант иесі еді. Арал ауданының «Көзжетпес» ауылында дүниеге келген Едіге шын мәнінде ауыз толтыра мақтанып айтып жүретін сыр елінің аяулы азаматы болды» деп жазады Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі Самат Қалуов.

Едіге Кішкенеев журналист қана емес, ең алдымен ақын ретінде халыққа ерте танылды. Оның өлеңдерінің негізгі арқауы- Отан, Ана, ел, халық бірлігі, туған жерге деген сүйіспеншілік. «Қасиетті Отан – Ана», «Ұлы сөз», «Бар шығар әлі», «Туған жерге оралады», «Ана суреті алдында», «Қызылқұм ырғақтары» топтамалары және т.б. өлеңдері осындай шығармалар. Иә, оның өлеңдерінің кейбірінде ашық, кейбірінде тәтін астарында берілер негізгі ой, негізгі арқау- туған жер, Отан, ел, қазақ даласына деген махаббат. Оның арқа сүйері де туған жер. Пікірімізді ақынның өз жырымен дәйектей отыралық. Ол «Туған жербарын білгейсің» атты өлеңінде:

Алдыңа келсе,

Атаңның құнын кеш» деген,

Кең пейіл болсаң,

Кетпейді, бауырым, ештеңең.

Сүйекке таңба,

Жүрекке ауыр болады,

Ішіңнен тынып,

Түйінін сырдың шешпеген.

Білмеймін әзір,

Ғұмырдың көбін-азын да,

Білерім бірақ,

Өтеді жастық-жазың да,

Атадан алтау,

Әкеден төртеу емеспін,

Өтпейді менің

Ешкімге сөзім, назым да.

Түсінем сені,

Сырт көзге ғана дүрдейсің,

Өзіңдей мен де,

Жетісіп қай бір жүр дейсің?!

Тағдырға ношып,

Жабығып кейде мұңайсаң,

Артыңда елің,

Туған жер барын білгейсің...- дейді.

Иә, туған жерді осылай жырлаған Е.Кішкенеев Алматыға келгенде Ақеспесін, Көзжетпесін сағынса, елге келгенде жалын жастығы, бал дәурен қызығы, шаттықты студенттік күндері өткен, білім мен ғылым, өнер қуған Алматыны сағынады. Бұл жөніндегі ойымызға С.Қалуовтың жоғарыда аталар мақаласынан алынған мына бір үзінді де дәлел бола алады деген ойдамыз.

«Едіге Кішкенеев өмірден жас кеткен, бірақ артына өлмес мұра қалдырған ақын. Оның өлеңдерінен адам баласының болашаққа деген зор сенімі, туған жерге махаббат сезімі елестейді. Ол туған жерін сүйді, оның адамдарын аялады. Жырақта жүрсе де өзінің өскен жерін өлең-жырға қосты, білім алған Алматысын асқақтатты.

Қия алмай Алатау мен Алматымды,

Оранып ақ сағымға қалды артымда.

Аттандым жылы жаққа жыл құсындай,

Көңілдің бозторғайын самғаттым да.

Гүл қала бөліп берген несібесін,

Қамажай, сауық-сайран...есімдесің,

Лебіздер...Ақ тілектер, ақ армандар...

Күй болып құлағыма естілесің.

Асығып кетіп барам ауыл жаққа,

Борайтын шағыл, құмы дауылдатса.

Сағынып оралмай ма, қызғыш құстар.

Туған жер ұясына бауыр басса...

Ал прозасы деген әңгімеге келсек, «Жала мен дауа» атты повесін ерекше бөліп алып қарауға болады. «Жала мен дауа» повесі- қазіргі замандағы, тап бүгінгі күнгі өзекті мәселенің бірі- жемқорлық, ұйымдасқан қылмыс, оны ауыздықтаудағы мемлекеттік орган қызметкерлерінің ерлік істерін баяндайтын ел, адам қауіпсіздігі, құқықтың сақталуы тақырыбына арналған детектив жанрындағы шығарма.

Қазақ поэзиясындағы ертеректегі ақындарда ғана кездесетін аңыз-өлең, өлең-шежіре жанрына қалам тартуы ақынның жан- жақтылығын, әдебиетті терең түсінетіндігін байқатады. Оның «Айқала туралы аңыз», тарихи дастаны мен «Малбике руының шежіре- дастаны» атты шығармалары ақындықтың шырқау шыңы десе де боларлық.

Әр қаламгердің сөз өнеріне келу жолы әр түрлі, әр қилы екені белгілі, алайда, ақындардың көпшілігін алғашқы сезім, махаббат сезімі жетелегені анық. Міне, сондай ақындардың бірі- Едіге Кшкенеев. Өлеңнің кейде ақын құпиясын жайып салары да барша қауымға белгілі. Мұны кезінде Абай да айтқан. Біздің жоғарыдағыдай пікір айтуымызға, ой түюімізге, осылайша тұжырым жасауымызға себеп болып отырған нәрсе- ақынның студент кезінде жазған өлеңі. Біздің жоғарыдағы пікірімізге дәйек болып отырғандықтан өлеңді тұтас алуды жөн санадық. Өлең «Іліп қойған ақ жамбыдай ағарып» деп аталады:

Іліп қойған ақ жамбыдай ағарып,

Тас төбемнен қарайды ай қадалып.

Бұлқып жүрек көкірегіме сыймайды,

Сағыныш пен махаббаттан нәр алып.

Жігіт жырдың құшағына сүңгіген,

Ояттым да ойлы ару түнді мен.

Аққайыңның бұрымынан сипадым,

Құс ұйқылы манар бақта мүлгіген.

Үмітімді мінгізіп ап құр атқа,

Ағараңдап жол бастады қыратқа.

Түнгі жарық жеткізбейді көзді арбап,

Бір таныс ән естіледі құлаққа...

Еліне белгілі ақын болды. Осылайша, Едіге Кішкенеев өз тағдырын өлеңмен, жырмен қабат өріп, өлең тағдыры мен өз тағдырын тұтастырып жіберді.