Қазақтың төл әдеби тілінің қалыптасу даму тарихы. Ол жайындағы ғылыми көзқарастар
жүктеу/скачать 51,87 Kb.
|
қазақ әдеби тілінің тарихы (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- 5 ғасырдан бастау керек деген пікірлер: Қазақ әдеби тілінің тарихы, басталу кезеңі, қалыптасу дәуірлері туралы F. Мұсабаевтың
- F. Мұсабаев
- F. Мұсабаевтың
|
Қазақтың төл әдеби тілінің қалыптасу даму тарихы. Ол жайындағы ғылыми көзқарастар Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлерге бөлу мәселесінде де орныққан бірыңғай пікір жоқ. Ол да түсінікті. Өйткені бұл тілдің басталар тұсы мен әрі қарайғы даму бағыты әрқилы танылып келген соң, оның дәуірлерге бөлінісі де біркелкі болмақ емес. Қазақ әдеби тілінің даму көшін дәуірлерге бөлместен бұрын, оның басын қай кезден бастап алатындығы жайлы пікірлермен танысу қажет. Мұнда да біркелкілік жоқ. Қазақ әдеби тілінің басталар тұсы жайындағы көзқарастарды төртке бөліп топтастыруға болады: 1) Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірінен бастайды (F. Мұсабаев II ғасырдан, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаев V ғасырдан т. б.). Әдеби тіл тарихы көне дәуірден басталады. Орхон-Енисей деп жүрген, көне түркі нұсқа жазуының қазақ халқына, немесе қазақ халқын құрған ру-тайпаларға тікелей қатысы бар. Сондықтан қазақтың төл әдеби тарихын 5 ғ. бастау керектігін айтады. 2) Қазақ әдеби тілінің тарихы XVIII ғасырдан басталады (Қ. Жұмалиев, М. Балақаев т. б.). Әдебиетші ғалым Қажым Жұмалиев қазақтың төл әдеби тілінің тарихын 18 ғ. бастауды ұсынады. 3) Бірқатар ғалымдар, XIX ғасырдың II жартысынан бастауды ұсынады. (Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, I. Кеңесбаев, М.Балақаев). 4) Қазақ әдеби тілі Октябрь революциясынан кейін басталады (Т. Қордабаев). 5 ғасырдан бастау керек деген пікірлер: Қазақ әдеби тілінің тарихы, басталу кезеңі, қалыптасу дәуірлері туралы F. Мұсабаевтың да пікірлері бар. «Становление и развитие казахского литературного языка и вопросы казахской диалектологии» (Алма-Ата, 1952) деген еңбегінде автор әдеби тіл деген ұғымды қалай түсіну керектігін аша кетеді. Алдыңғы сабақта айтқандай, F. Мұсабаев бұл еңбегінде С. А. Аманжоловтың «қазақ әдеби тілі солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде қалыптасты» деген пікірін теріске шығарып, «Қазіргі қазақ әдеби тілі жалпы халықтық қазақ тілі негізінде қалыптасты, ол қалыптасу XIX ғасырдың екінші жартысынан бұрын болған еді. Сондықтан Абай мен Ыбырай өз шығармаларын қазақ тілінің бір диалектісінде жазған жоқ, әдеби тілінде жазды», деп көрсетеді. Сонымен бірге автор казақ әдеби тілі тарихының басын қыпшақ тобындағы түркі халықтарының барлық жазба ескерткішімен байланыстыра іздестіру керектігін атап өтеді. Ал әдеби тілге негіз болған жалпы халықтық қазақ тілінің көне тарихы, F. Мұсабаевтың айтуынша, көне түркі жазба ескерткіштерінің тіліне саяды. Қөне түркі тілі, автордың көрсетуінше, үйсін тайпа диалектісі еді, өйткені қазіргі қазақ тілінің негізгі сөздік қоры мен грамматикалық құрылысы V ғасырда қазақ жерін мекендеген түркі тайпалары тілінің негізгі сөздік қоры мен грамматикалық құрылысына өте жақын еді. Ал Талас жазба ескерткіштері табылған жерлерді V ғасырда үйсіндер мен қаңлылар мекендеген болатын, сондықтан Талас жазба ескерткіштері қазақ тілінің көне дәуірдегі көрінісі болып табылатын үйсіндер мен қаңлылар тілінің жазба ескерткіштері болып саналады деп түйеді. Казахский язык в плане историческом восходит, как и другие языки тюркской семьи, к древнейшему тюркскому языку - основе. Он является далее одним из тюркских языков так называемой кипчакской подгруппы этих языков, т. е, он был одним из диалектов «кипчакской» языковой общности. Этот диалект того общего кипчакского древне-тюркского языка, не успевший еще перемолоться в общенародном языке, в силу особых исторических условий, мог дать начало самостоятельному языку казахской народности и позже нации, Казахский язык, по видимому, сложился на базе уйсунского племенного диалекта (языка). Это подтверждается следующим: основной словарный фонд и грамматический строй современного казахского языка схожи с основным словарным фондом и грамматическим строем языка, на котором еще в V в. говорили племена, паселявшие казахские степи, Возьмем, например, могильник, найденный на побережье реки Талас (Қазахстан), в урочище Айыртам-ой, который относится приблизительно к V в. н. э. Привожу первую надпись на камне в расшифровке С. Е. Малова, Aty cur(a) otuz ovlan asyvacyv adyrylmys sizä talcyv ärän sizä ovlan cur ulaju qalmys qatuny tuly qalmys(a)." («Имя его Чур. От вас, тридцать огланов, от выгод и благ (мира) он отделился (т. е. умер). Вам, доверенные мужи, Оглан Чур, наследуя, остался. Жена его вдовой осталась»). По Мелиоранскому: 1. алмып сіз (т. е. алміпсіз?) л (?) 2. алча° арансіз (а) оглан чорул іокалмы (ш) (или: чур улаіу калмы (ш) 3. аты чора (или чур (а) (отуз о 4. глан сабчыб (а) адыры 5. (а) лмыш Перевод: 1. Вы не взяли (??) 2. Низкие вы люди, юноша? Чорул (?) погибъ (или юноша" (съ Чур омъ" остался). 3. Имя его Чуръ (или Чора), с тридцатью 4. Юношами (или «огланами») телохранителями?») 5. Он разлучился' Слова: «ат» имя (-«аты» - его имя): «отыз» - тридцать; «оглан» (улан) - отрок; «улаю» (улгаю) - увеличиваться, взрослеть; «калмыш» - остался; «тулы» -вдова; «ер» - муж, мужчина, герой, богатырь; «сіз»вы и др." Эти слова в современном казахском языке употребляются почти все в том же значепии. Хотя эти слова начертаны полторы тысячи лет тому назад, но они мало изменились. Таким образом, в языке памятника V века имеются слова, вполне соответствующие словам основного словарного фонда казахского языка, и его грамматический строй почти полностью совпадает с грамматическим строем современного казахского и других тюркских языков кипчакской подгруппы. Второй вопрос, были ли казахи в V веке? Мы хорошо знаем, что казахский народ появился в истории не вдруг и не сразу…Таласский памятник есть памятник языка племен уйсунов и канглы. Вполне естественно полагать, что они в местностях своего расселения оставили памятники на своем же языке. Наличие этих памятников даст нам основание думать, что уйсуны и канглы имели свою письменность. Можно думать, что и уйсуны, и канглы имели свой издавна сложившийся язык. Однако очень мало сведений о том, что эти два племени говорили на одном и том же языке или каждое из них имело свой язык. Письменные памятники различных народов, в которых даны сведения о казахских племенах, подтверждают, что казахский язык издревле является единым языком. Если мы обратимся к документам из истории племен, вошедших в состав казахской народности, то нельзя утверждать, что после V века существовали у них свой отдельные языки. Они уже были объединенным племен с единым общенародным языком, понятным для всех членов указанного союза племен, Если слово «казах» в XV в. являлось наименованием союза, объединяющего все роды и племена, называемые казахскими, то древнее слово «он-ок, уйсун» (I-VIII вв.) или слово «кипчак» (XII - XIV вв.), следует полагать, так же являются общим наименованием союза племен. Из некоторых данных мы узнаем, что одним из родов племени уйсун, жившего еще до века, явился род шомекей' (позже вошедший в состав Малой орды). Этот процесс образования союза племен происходило течение длительного периода времени. Было ли это государственным объединением или не было, пусть решают историки и правоведы, Но нужно помнить, что образовать одно государство - это еще не значит создать единый язык. Вполне естественно, что в одном государстве могут существовать разные языки. Чтобы стать одним племенем или племенным союзом, необходимо иметь единый общий язык. «Становление и развитие казахского литературного языка и вопросы казахской диалектологии» (Алма-Ата, 1952) Тарихи деректер бойынша, мысалы, қазақ халқы боп құралған рулардың дені біздің жыл санауымыздан бұрынғы IV ғасырда Сырдарияның орта, жоғары бойын жайлаған, I ғасырда Ыссық көл төңірегін қоныстанған. Біздің жыл санауымыздың алғашқы ғасырларында Шу, Талас, Қаратау, Сарысу жағын алып жатқан; VII-VIII ғасырларда Орталық Азия мен шығыс-оңтүстік Сібірді жайлаған; X-XIV ғасырларда орта, төменгі Еділ бойын, Каспийдің шығыс, солтүстік, батыс жағалауларын мекендеген. Қазақ ауыз әдебиетінде: «Барар жерің Балқан тау, ол да біздің барған тау» деген сөз тіркесі бар. Бұл қазақ руларының бір заманда Балқан түбегіне дейін ығысып барғанын аңғартады. Яғни қазақ рулары басқа түрік, монғол ру-тайпаларымен бірге ерте уақыттардан шығыс жағы Орталық Азия, батыс жағы Византия аралығын жайлаған, әр кезде сол араның әр жерінде болған. Осы күнгі Қазақстан жеріне XV ғасырдан, негізінде өз алдына халық, хандық боп құралғаннан бастап жайғасқан. Тарихтан мәлім, ертедегі түрік, монғол ру -тайпалары мекендеген жерлерде әр заманда әр түрлі одақ бірлестіктер, қауым-мемлекеттер болған. Мысалы, Үйсін мемлекеті, Түрік қағанаттар, Хорезм патшалығы, Қыпшақ бірлестігі («Дешті Қыпшақ»), Алтын Орда (Ақ Орда, Көк Орда) мемлекеті, түрлі хандықтар өмір сүрген. Сонымен бірге, арабтар жаулап алған жерлерінде өзінің мемлекеттік тәртібі халифат орнатты, жергілікті халықтарға өзінің дінін, ислам дінін зорлап енгізді; араб тілін, араб әліппесін үйретті, араб мәдениетін таратты. Қазақтың бүгінгі бірді-екілі әдебиетші ғалымдары біз жоғарыда көрсеткен ертедегі әдеби, ғылми шығармаларды, жазушылар мен ғалымдарды қазақтікі емес, қазаққа олардың тілдері түсініксіз, рухы жат дейді. Бұл дұрыс емес. Себебі: бірінші, қай халықтың болсын ерте замандардағы алғашқы әдебиеті, жазба әдебиет нұсқалары сол халықтың бүгінгі тілінде болуы шарт емес. Кейбір халықтардың ондай әдебиетінің басқа тілде, сол халыққа осы күнде түсініксіз тілде болуы, бірақ, сол халық жерінде, сол халық уәкілдері тарапынан жасалған, сол халықтың бір кездегі өмірін көрсететін әдебиет нұсқалары болуы ықтимал. Екінші, көрсетілген әдеби, ғылми шығармалардың бірқатары түрік, ұйғыр, шағатай тілдерінде, бірқатары бұрынғы түрік, шағатай, араб тілдерінде, көбірек шағатай тілінде жасалған. Ал, шағатай тілі араб, фарсы сөз- дері араласқан, араб, фарсы тілдеріндегі кітаптар стиліне түскен түрік тілі, түрік ру тайпаларының кітаби тілі еді. Осы күні бірқатар ғалымдар шағатай тілі жөнінде әртүрлі пікір айтады: бірі оны Орта Азия мен Қазақстанда жасалған бір тайпаның - өзбек тайпасының тілі еді дейді; енді бірі шағатай тілі қазақ ру-тайпаларына жат, мүлде түсініксіз тіл болған еді дейді. Мұның бәрі әбес, жаңылыс. Себебі, «Өзбек тайпасы, өзбек хандығы тарихта XV ғасырдың жиырмасыншы жылдарында, Алтын Орда мемлекеті ыдыраған кезде пайда болды» (Б.А.Ахметова Государство кочевых узбеков1965, 5 б). Ол басқа жақтан ауып келмеді, ежелден Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген, Алтын Орда қол астында болған көптеген түрік ру-тайпаларынан іріктеліп, бөлініп шықты. Ал, шағатай тілі Орта Азия мен Қазақстан жерлерін мекендеген ру-тайпалардың кітаби тілі ретінде өзбек тайпасы, өзбек хандығы пайда болғаннан көп бұрын, аталған жерлерді арабтар жаулап алғаннан бастап жасала, қалыптаса бастаған болатын; сол өлкелердегі ру-тайпалардың бәріне ортақ, бәріне түсінікті тіл болатын. Тіпті XI ғасырда нағыз шағатай тілінде жасалған Рабғузидің «Қисса-сұл Әнбия» деген кітабын алсақ, оның тілі сол дәуірдегі қазақтарға ғана емес, бүгінгі қазақтарға да түсінікті. Және осы «Қисса-сұл Әнбияны» Октябрь революциясының алдындағы хат таныған қазақтың бәрі оқыған, білген. Мысалы, әйгілі Біржан сал мен ақын Сараның айтысында Сара осы кітаптан мысал келтіре сөйлейді: Біржан: «Бұл үйде Сара бар ма, шықсын бері…» деп келіп, Сараға алдымнан шық, аттан түсір деп әмір етеді. Сонда Сара Біржанға: «Қисса әнбиядан» оқымадың ба? Онда Адам ата Хауа анаға бұрын барған, еркектен әйелдің жолы үлкен, сенен менің жолым үлкен дегенді айтады. Сонымен, жинақтап айтқанда, қазақ халқының бұрын-соңды әдебиетінің тарихын былай жүйелеген дұрыс деп білеміз. I. Бұрынғы әдебиет (V- XV ғасырлар арасы). Қазақ ру-тайпаларының ежелгі ру, ұлыс дәуірлеріндегі әдебиеті. Көбінше, сол замандардағы түрік ру-тайпаларымен бірге жасаған ортақ әдебиет. П. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет (XV-XIX ғасыр арасы). Қазақтың өзіндік әдебиеті. III. Қазақтың XIX гасырдағы жаңа, сыншыл, реалистік әдебиеті. IV. Қазақтың XX ғасыр басындағы (1900-1920 жылдардағы) әдебиеті. V. Қазақ халқының Октябрь социалистік революциясынан кейінгі советтік әдебиеті. жүктеу/скачать 51,87 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|