Діни эпосының жанры. Діни эпостар жайлы ғылыми көзқарастар

1. 
   Діни эпосының жанры.
   
2. 
   Діни эпостар жайлы ғылыми көзқарастар.
   
3. 
   Діни эпостардың танымдық ерекшелігі.
   

Діни қағидазаңдылықтарды жырлайтын туындылар туралы сындарлы ой қозғап, ғылыми пікір білдірген А.Қыраубаева. Кезінде ғалым Б.Кенжебаевтың шығыстан келген оқиғалардың негізінде жыр шығарған ақындарды ағартушылар санатына жатқызу арқылы «кертартпа» ұғымынан арашалап алғаны белгілі. Осы пікірді басшылыққа ала отырып, А.Қыраубаева «Жұмжұма» тəрізді мұраларды діниағартушылық тұрғыдан зерттеуге болады деген батыл байлам айтады. Келесі бір күрделі еңбек — У.Қалижанұлының «Қазақ əдебиетіндегі діниағартушылық ағым» деген шығармасы. Халық ақындарының мұрасы мен ислам діні арасындағы байланысты жанжақты қарастыра келіп, былайша тұжырым жасайды: «Діниағартушылық поэзия өкілдері діни схоластиканы уағыздаған жоқ, олар діннің ақ жолын қоғамның даму көзіне айналдырып, мұрат тұтқан, бүгінгінің тілімен айтсақ, ағартушылық қозғалыстың басында тұрады. Олар жалпыұлттық идеяға айналды. Егер қазақ халқының соңғы 80 жылдың ішінде оқубілімге деген құмарлығы неге сөнбей отыр десең, сол идеяның жаңғыруының санаға сіңгенінің жемісі деп білген жөн. Ол процесс əлі біткен жоқ».

Əдебиеттану саласында тағы бір тамаша ғылыми еңбекті өмірге əкелген ғалым А.Жақсылықов. Ол өзінің «Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской ли тературы» деген диссертациялық еңбегінде діни қиссалардың жанрлық сипатына назар аударды. Олардағы мифологиялық қолданыстардың қалай, қандай деңгейде қолданғандығына барлау жасайды. Кейіпкерлердің сомдалуына əсер еткен мифтің өзегіне ой жүгіртеді. Бір эпизодты қиссалардың кездесетіндігін айта келіп, бірнеше оқиғаның басын біріктірген көлемді эпикалық жырдың бар екендігіне жөн сілтейді. Сөйтіп: «Книжная литература восточных кисса и дастанов, достаточно ши роко представленная в национальном искустве слова ХІХ веке, оказывала существенное влияние на развитие общественного сознания в Казахстане», — деген салиқалы пікір айтады.

Қазақ фольклортану ғылымын тағы бір саты жоғарлатып, жаңа ғылыми кеңістікке жол ашқан зерттеушіғалым Б.Əзібаева болды. Ол ауыз əдебиетіндегі дастандық эпосты айқындап, ғылыми тұрғыда жүйелеп шығумен қатар, шығармалардың ішкі мазмұнына тереңдей еніп, композициялық құрылымын, көркемдік көріністерін, кейіпкерлердің кескінделу тəсілін аша білді. Ғалымның «Казах ский дастанный эпос» еңбегінің көлемді бір тарауы діни дастандарға арналған. Тың дүниенің тылсым қасиетіне түсінік бере келіп, мұраларды төрт түрге бөліп қарастыруды ұсынды. Олар:

а) ислам тыйым салған ісəрекеттер туралы дастандар;

ə) мұсылман батырлары туралы дастандар;

б) исламды тарату жолындағы дінсіздермен соғыс туралы дастандар;

в) мұсылманшылықтың жолы, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар, төрт шаһарияр туралы дастандар.