Геосаясат түсінігі
жүктеу/скачать 34,5 Kb.
|
Геосаясат түсінігі
| Геосаясат түсінігі Геосаясат адамдардың белгілі бір мақсатқа жету үшін билікті қалайша тудырып оны сақтауын бейнелеу үшін қолданылатын әдіс болып табылады. Мемлекет деңгейінде бұл әдіс мемлекеттің мүдделеріне жету және қызметін атқаруда саясат, экономика және әскери күшті қалайша қолданатынын көрсетеді. Бұл пікірлер алғашында аймақтың жалпы географиялық және тарихи жағдайын қарастырады, және сонымен қатар бес мемлекеттің саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуын жеке-жеке қарастырады.Евразия континентінің төрінде орналасқан Орталық Азия көне Жібек жолындағы ең маңызды жерге ие болып, бірнеше ғасырлар бойы стратегиялық маңыздылыққа ие болды. Орталық Азия аймағының үш тарапында мықты мемлекеттер орналасқан – солтүстікте – Ресей, шығыста – Қытай және батыста – Еуропа. Орталық Азия бұл мемлекеттер арасындағы қатынас жолы және сонымен қатар бұларды бір-бірінен қорғайтын аймақ ретінде пайдаланылды. Атақты Британ ғалымы сэр Хэлфорд Маккиндер (1861-1947), геосаясаттың маманы келесідей пікір ұсынған болатын. Кімде кім Орталық Азияға билік орнатса, Евразия континентіне билік етеді, ал кім Евразия континентіне билік орнатса, онда ол әлемді билеуге мүмкіндік алады. Бұл Орталық азияның ғаламдық геосаяси қатынастардағы маңыздылығын көрсетеді. 1991 жылы Кеңес үкіметінің ыдырауы нәтижесінде Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстан мемлекеттері тәуелсіздікке қауышты. Дегенмен, бұлардың халықаралық саяси және экономикалық қатынастардағы орны қырғи-қабақ соғысының аяқталғанына қарамастан әлсіз болатын. Олардың бай мәдениеті мен түрлі-түсті дәстүрлері басқа мықты мәдениеттер тарапынан қабылданбады. Алайда, жағдай Америкадағы 11-і қыркүйек лаңкестік шабуылдарынан соң өзгерді. Бұл шабуылдан соң АҚШ Ауғанстанға әскер енгізді, нәтижеде Орталық Азия аймағы анти-террористік шаралардың базасына айналып, халықаралық қауымдастықтың назарын өздеріне аударды. Мистикалық-нәсiлшiл идеология ретiнде дүниеге келген нацизм айтылмыш кезеңде сыртқы саяси мәселелерде әлемдiк тарихта тұңғыш рет «геосаясат» ұғымын қолданды «Геосаясаттың» түп атасы — немiс географы Ратцель. Оның ұлт тарихы «лебенераумға» — өмiр сүру кеңiстiгiне қарай қалыптасады дейтiн идеясын кейiн доктор Карл Хаусхофер дамытып, осы негiзде Мюнхен университетi жанынан Геосаясат институтын құрған (институт «Туле ложасының» жариядағы ресми бүркемесi, ал Хаусхофер ложаның көрнектi мүшесi едi). Доктор герман жастарын бағзыда арий нәсiлi мекендеген Азияға баруға үндедi. Хаусхофер тевтондық «Дранг нах Остен» (Шығысты, славян жерiн басып алу) ұранын көтердi деген сөз, тегiнде, кейiнгi антифашистiк насихаттың жанынан шығарып жүргенi. Байқағанға, Туле мүшелерi алғашқыда немiстер Шығысқа, Азия жерiне ағылшындармен күш бiрiктiрiп баруы керек деп есептеген. Сол себептi нацистер басында Англияны әлемдiк держава ретiндегi қуатынан айырмауды құнттады. Егер Англия немiстiң Орталық Еуропадағы ықпалының күшеюiне кедергi келтiрмесе, немiстер ағылшындардың Үндiстан беттегi қимылына бөгет жасамауға мақұл едi. Кейiнiрек Хаусхофердiң бел шәкiртi Рудольф Гесс жасаған жоспар бойынша Германия Польша мен Обь аралығына, ағылшындар Обь — Лена аралығына, американдар Лена мен Охот теңiзi аралығына иелiк етуi тиiс едi. Бұл жоспарда Орта Азия аймағы жоқ. Ол заман ағылшындар Үндiстан пен Ауғанстанды тұтымында ұстағаны мәлiм, демек кейiн сөз жүзiнде өзiн өзi дербес басқарады делiнген Тұтас Тұранды (Гросстүркiстан) геосаясат тiлiнде Орталық Азия деп аталған зор аумаққа ағылшын ықпалымен кiргiзу жоспарланғанын көремiз. Ұлыбритания Германияға соғыс жарияламай тұрып, 1939 жылы Герман Геринг фюрерге Англияға «қонақ» болып ұшып барғысы келетiнiн бiлдiредi. Гитлер негiзiнде қарсы болмаған. Бiрақ кейiн Герингтiң орнына Гесс ұшты. Хаусхофер жоспары сонда ғана белгiлi болды. Бiрақ бұл кезде нацистер Англияға басып кiру үшiн жасалған «Теңiз арыстаны» жоспарынан айнып, КСРО-ға шабуыл жасаудың «Барбаросса» жоспарына кiрiсiп кеткен едi. Қайбір тәуелсіз мемлекет өзінің дүниеге келуімен бірге саяси дүниеден өзінің орнын ала отырып, айналасымен қарым-қатынастық ауан дәйектейтіні бар. Саяси айналаны (геосаясатты) дәйектеуде кәзіргі саяси қалыптың біраз ықпалы бар. Шынын айту керек, Қазақстанның ішкі кейпі күрделі болғандықтан, оның геосаясаты да қарапайым бола қоймайды. Сондықтан бұл жайт Қазақстан жағдайында ежіктеліп барып, сомдалатын болар. Жалпы, Қазақстанның болашақ ірі мемлекеттер қатарынан табылатын қайнарын ескере отырып, оның саяси айналасын былайша кейіптеген жөн: - экономика жағынан еброазиялық бөрі, бұған мол байлық пен халықтың аса икемділігі, жастығы кепіл; - географиялық жағынан Дүниежүзілік саяси кіндік, оған батыс-шығыс, оңтұс-солтұс көпірлер торабы болу мүмкіндігі мен географиялық орны куә; - этнодемографиялық жағынан – түркілік қарашаңырақ, оған тарих та, объективтік жағдай да, барлық түркілердің Қазақстанды айнала орналасуы да итермелейді; - діни сенімі жағынан – дүниежүзілік дін тартысының ешбіріне аса жақтаспайтын зайырлы мемлекет. Осы аталған геосаяси жағдайы Қазақ мемлекетінің қазырдан бастап сыртқы ниетінің қалыптасуына негіз етілгені жөн. Қазір саясат әлемінде геосаясат деген ұғымның пайда болғаны белгілі. Бұл саясаттанушылар мен тарихшылар және басқа да ғалымдар үңіле зерттеп, ден қойып отырған ғылыми сала десек те болады. Тақырыптың өзегі өмір-шең және ауқымды. Әлемде болып жатқан түрлі құбылыстар мен оқиғалар өзінің шынайы себеп-салдарының, оның орын алуының мәнісімен жан-жақты зерттеуді және әлем өңірлеріндегі өзіне тән, одан тыс ерекшеліктерді мұқият зерделеп, салыстыра қарап, ой топ¬шылауға жетелеп отыр. Қазақ¬стан¬дық саясаткерлер мен ғалым¬дардың да назарын аударған мәселеде соны ізденістер бар. Қазақстан стратегиялық зерт¬теу¬лер институтының директоры Б.Сұлтанов осы орайда Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Секретариатының жауап¬ты қызметкері, тарих ғылымдары¬ның докторы, профессор Марат Шайхутдиновтің “Геосаясат, жа¬һан¬данушылық және ұлттық қауіп¬сіздіктің теориясы: әдіснамалық және қолданбалы аспектілері”, “Қазақстан және Ресей жаңа гео¬саясат түйістерінде”, “Геосаясат: тарих, теория, тәжірибе. І-том, Батыстың геосаясаты” деп аталатын үш бірдей кітабымен – ғылыми-зерттеу туындысымен және аталмыш институттың бас ғылыми қызметкері, саяси ғы¬лым¬дар докторы Мұрат Лауму¬линнің “Орталық Азия шетелдік сая¬саттану мен әлемдік гео-сая¬сатта. І-том, Орталық Азия мен Қазақстан қазіргі саясаттануда” деген кітабымен таныстырды. М.Шайхутдинов пен М.Лаумулин геосаясат үдерісі жағдайында көп айтылып, көп жазылып жүргенін еске сала келе, Қазақстанның әлемдегі орны, арғы-бергі тарихындағы және бүгінгі күнгі даму кезеңіндегі рөлі жайында шетелдік саясаттану¬шы¬лардың көзқарастарын салғастыра қарау қажеттігін айтты. Бұл ғылыми еңбектерде әлемдік саясаттануды ой көкжиегінің аясында талдау, айқындау және тұжырым жасау тұстары барынша қамтылған. Сондықтан да бұл зерттеу кітаптарының құндылығы бірден көзге шалынды. Орыс тілінде жазылған еңбектердің қазақ оқырмандарына қазақ тілінде жету қажеттілігі де ойға оралды. “Дөңгелек үстелге” қатысушы саясаттанушылар мен ғалымдар бұл ғылыми еңбектердің бағалы жақтарын атап өтіп, қазіргі геосаяси жағдай туралы өз ойларын ортаға салды Геосаясаттың негізінде бірнеше негізгі ұғымдар жатыр, олардың арасында Дәстүрлі түрде "Хартленд" пен "Римленд"ерекше орын алады. Бірінші тұжырымдаманы Британдық зерттеуші Халфорд Джон Макиндер ұсынды. Екіншісін балама ретінде американдық зерттеуші Николас Спикман ұсынған. Бүгін біз "Хартланд" немесе "әлемнің жүрегі"туралы сөйлесетін боламыз. Дәл осы Тұжырымдама негізінде Солтүстік Атлант одағы құрылды Географиялық тұрғыдан "Хартланд" бұл Еуразияның ортасы немесе "әлемдік Арал" (Маккиндер Африка мен Еуразияның Біріккен кеңістігін білдіретін геосаяси термин). Бұл аймақта мұхитқа тікелей жол жоқ, бұл теңіз державаларының оған әсер етуіне кедергі келтіреді, яғни егер біз осы теорияны құру уақытын ескеретін болсақ, Британ Империясы. "Тарихтың географиялық осі" еңбегінде "Хартлендтің" мағынасын Макиндер былай сипаттады: "Шығыс Еуропаны кім басқарады, ол Хартлендті басқарады; Хартлендті кім басқарады, ол әлемдік аралды басқарады; әлемдік аралды кім басқарады, ол бүкіл әлемді басқарады". Хартландтың аумағы теңіз жағалауындағы елдердің жарты айымен қоршалған, олармен өзара іс-қимыл әлемдік тарихты қалыптастырды. Ежелгі уақытта дәл осы жерден көшпенділердің үлкен әскерлері келді, оларды Еуропада да, Азияда да жеңе алмады. Дәл осы жерде адамзат тарихындағы ең қанды соғыстар болды.
Ол Маккиндерді сынады, өйткені Heartland үлкен стратегиялық маңыздылығы оның үлкен көлеміне, орталық географиялық орналасуына және құрлықтағы биліктің теңіз күштерінен артықшылығына байланысты. Ол Heartland Еуропаның әлеуетті орталығына айналмайды деп ұсынды, себебі: Батыс Ресей ол кезде аграрлық қоғам болды
Осылайша, Жүрек жері оған Римлендке қарағанда маңыздырақ болып көрінді 4 Фукуяма бойынша тарихтың соңы қандай? Тарихтың соңы - бұл жапон-америкалық саясаттанушы Фрэнсис Фукуяманың (1952) бірнеше еңбектерінде айтылған философиялық тұжырымдама, дәлірек айтсақ «Тарихтың соңы?» (1989) және «Тарихтың ақыры және соңғы адам» (1992), бұл идея капиталистік-либералдық блоктың жалғыз қарсыласы - социалистік-лениндік немесе коммунистік блоктың біртіндеп жоғалып кетуі жағдайында, батыстық демократиялық жүйе идеологиялық салада жеңімпаз ретінде көрсетілді. 80-ші жылдардан бастап және 90-шы жылдардың басында дәлелденгендей, адамзат капитализм-либерализмге қарсылас болмағандықтан, оны функционалды саяси және экономикалық жүйе ретінде жеңіске жетті деп санауға болатын деңгейге жетті. Осылайша, әлем Фукуяманың соңы деп санайтын жаңа кезеңіне аяқ басты: кейінгі тарих. Қырғи қабақ соғыс (1945-1991) және онымен бірге капитализм мен коммунизм арасындағы күрес аяқталды. Капитализм жеңген кезде, идеологиялық соғыс аяқталды және, мүмкін, қарулы соғыс басталды, енді басқарудың жаңа түрлері және экономиканы басқару туралы ойлаудың қажеті жоқ болды, өйткені бұл ең функционалды болып көрінген және капиталистік либералды демократиялық модель болды. жақында коммунистік халықтар қабылдаған. Фукуяма либералды демократиялық жүйенің әмбебап болғанға дейінгі уақыт мәселесі деп санады. Тарихтың аяқталуы туралы идея қайдан шығады?
Фукуяманың шығармаларында таңқаларлық нәрсе - бұл «тарихтың соңы» деген ұғым. Бұл туралы бұған дейін Карл Маркстің өзі айтқан философиялық тұжырымдамаХХ ғасырдың бүкіл философиялық идеялары кезінде оған маңызды диффузия берді, бірақ іс жүзінде бұл оның емес, Георгий Вильгельм Фридрих Гегельдің идеялары болды. Генгель оны Йена шайқасы болған кезде ойлап тапты, бұл байқауда Наполеон Франция Пруссия монархиясын жеңді. Гегель тарихты кезеңдердің үздіксіз сабақтастығы ретінде қарастырдықоғамды бір дәуірден екінші дәуірге азды-көпті өзгерте отырып, біріншісімен ығыстырған. Тарих бойына қоғамдар өрледі және құлдырады, олардың орнын жаңа экономикалық және саяси модельдер басты. Адамзат таңында біз тайпаларда өмір сүрдік, содан кейін біз құлдық қоғамдарға айналдық, кейінірек феодалдық және теократиялық демократиясыз капитализмге жеткенше және кейінірек капиталистік және либералды негізі бар демократиялық режимдерді құрдық. Фукуяма 80-90 жылдардағы еңбектерінде саясаттағы либералды демократия мен экономикадағы капитализм идеялардың эволюциялық тарихындағы соңғы буын деп санайды. Экономиканы басқарудың және басқарудың бұл формасы ең күрделі болып табылады, өйткені этикалық, экономикалық және саяси тұрғыдан ең тиімді болып табылады, содан кейін ол болмайды. Жаңа экономикалық немесе саяси жүйелер жасалмайтындықтан және оған қарсы тұра алатындар жоқ болғандықтан, тарихи мүмкін емес болғандықтан алға жылжитын емес нүктеге жетті. Либералды және капиталистік демократия өзінің басты коммунистік қарсыласы болмайтындықтан, Батыстың экономикалық және саяси моделін әлемнің басқа елдері қабылдауы уақыт талабы. Бұл барлық елдер автоматты түрде либералды демократия мен капиталистік жүйені қабылдайды дегенді білдірмейді, бірақ әлі де тарихи сатысында тұрған, яғни әлі демократияға енбеген немесе капитализмге ие елдер болады, ал басқа елдер еніп үлгерген Пост-тарихта толық либералды және капиталистік демократия бола отырып. Мұның бәрі әлем мүлдем ештеңе болмайды деген мағынада толық тоқтайды дегенді білдірмейді. Ия, бәрі болады, олардың кейбіреулері жағымды емес, бірақ жаңа әзірлемелердің көпшілігі ғылымға бағытталады. Экономикалық немесе саяси өзгерістердің қажеті жоқ болғандықтан, алға жылжудың барлық күші ғылымға, әсіресе биология мен медицинаға бағытталған, өліммен аяқталатын аурулардың емін іздейді немесе биомедициналық тұрғыдан өмір сүру сапасын жақсартады. 5 жүктеу/скачать 34,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|