Сабақ №1 Пән: Жерді қорғау. Тақырып: Топырақты қорғау технологиясы

Тығыздау-себілген тұқымдардың топырақпен жанасуын жақсартады, топырақтың жалпы және капиллярлы емес түтіктерінің санын төмендетеді, оның төменгі қабатынан ылғалдың көтерілуіне қолайлы жағдай жасады. Сонымен бірге топырақты тығыздау, оның өңделетін қабаты тұқым себер кезде шамадан тыс қопсытылған болса, кейін топырақ шөкенде, өсімдіктің тамыр жүйесіне зақым келмеуі үшін де қажет.

Тығыздауды механикалық құрамы ауыр, жақсы құрылымы бар топырақтар бәрінен де жиі қажет етеді. өйткені олар терең өңделгенен кейін, ұзақ уақыт бойы борпылдақ күйінде болуға бейім келеді.

Тығыздалған топырақ қабатынан ылғалдың буланып ұшуының көбеюі, оның тиімді қасиетін төмендетеді. Топырақ бетіндегі ылғалдың азайту үшін катокпен тегістеуден кейін жеңіл тісті тырмалармен топырақ беткейін аздап қопсыту керек.

Мәдени дақылдарды өсіруде қолданылатын агротехникалық шаралардың ең қажетті және шешуші маңызы бар жұмыстардың бірі-топырақты өңдеу.

Ауа және топырақ жағдайларына, агротехникалық талаптар мен орындалатын технологиялық процестерге байланысты топырақты өңдеудің жетекші тәсілдері-жырту,терең қопсыту, саңылауландыру, фрезерлеу, сыдыра жырту, культивациялау, ұялау, тырмалау,катоктау болып табылады.

Жырту. Топырақты терең өндеудің тасілі ретінде мәденн "жыр-
тудын теориялық негізгі мәні: жырту қабатының беткейінің шаңды бөлігі төменгі қабатына түсіріледі де, үстін плугтын бас, корпусының көмегімен ұсақ түйіршіктермен жабады.  

Топырақ өңдейтін машиналарға қойылатын талаптар: 22...23 см терендікте жыртып, қыртысты майдалау және аудару, ендігін толық бойлап, бірдей тереңдікте жырту, өскен шөп пен егін қалдықтарын толық жабу, топырақтың беткі қабатын біріктіру және тегістеу.

Дәнді және техникалық дақылдарға арналған негізгі өңделетін топырақтарда бұл талаптар аудармалы бетті корпусармен жабдыкталған жалпы жұмыска арналған плугтарды қолдану» арқылы орындалады. Мұнда әрбір корпустың алдында топырақтың беткі шымды қабатын тіліп, оны борозданың түбіне аударып жатқызатын шым аударғыш орнатылады.

Өсімдік тамыр жүйесі осы топырақ ұлтанына дейін барып, бүгіліп, қайырылып қалады, ал тамыржемістері әлсіз болып, мол өнім алуды тежейді. Жыртылған танашта топырақ ұлтаны пайда болмас үшін жылмажыл әр түрлі тереңдікте жыртып, немесе топырақ терендеткішті пайдаланған дұрыс.

Корпустың артына қондырылатын топырақ тереңдеткіш топырактың қопсытылатын қабатын 6...15 см тереңдетіп, оны топырак бетіне шығармай қопсытады. Осылайша қопсыту топыраққа ауаның, судың енуін көбейтеді. Өсімдіктің тамыр жүйесінің дамуына қолайлы жағдай жасайды және жыртылу қабатынын төменгі қыртысын байытуға мүмкіндік береді.

Қарашірікті қабаты қалың емес топырақты өндегенде, төменгі құнарсыз қабат үстіне шығарылады да, құнарлы қабаттың сапасын төмендетеді. Сондықтан мұндаій топырақты арнаулы ойықты корпуспен өндеген жөн. Ойық корпус топырақты екі қабатта еңдейді.

Төменгі қабаттың (қалыңдығы 13....15 см) қопсытылған топырағы бетіне шығарылмай, түрен мен қайырма арасындағы ойық арқылы жылжып борозданың ұлтаныніа түседі.

Топырақты мұндай корпустармен: өңдеу мәдени өсімдіктердін тамыр жүйелерінін жақсы дамуын және ауанын үлкен терендіке енетін қамтамасыз етеді. Ылғалдың жиналуына және сақталуына қолайлы жағдай жасайды. Тошырақта қоректік заттардын мөлшері айтарлықтап артады және егістік жердің арамшөптермен ластануы азаяды.

Терең қопсыту үшін пайдаланатын құралдар ҚПГ-250 және КПГ-2—250. Ең жоғарғы сапалы өңдеу, топырақ ылғалдылығы ең аз су сыйымдылығы 55...65 процент болғанда жүргізіледі. Жылжу жылдамдығы сағатына 10 км дейін, өңдеудің тереңдігі 30 см дейін болады.

Саңылаулар баурайға қаран ағатын суды ұстап қалады, судың ағып кетуі мен топырақтың шайылуын азайтады, өсімдіктердің ылғалмен қамтамасыз өтуін және олардың өнімділігін арттырады.

Саңылауларды тілу ушін саңылау тілгіш ШН-2—140 қолданады, ал аралығы 1,4 метрден, тереңдігі 40 см дейін екі саңылау тіледі. чизель-культиваторлар мен чизель-терең қопсыткыштар күшті тығыздалған топырақтарда жұмыс істеуге қабілетті, өңдедетін қабатта тоң кесек болдырмай, уатылуын қамтамасыз етеді.

Фрезерлеу. Фрезерлеу топырақты терең өңдеу тәсілі ретінде өте шымды (қыртысты) шабындықтарды, бұтақты, минералды және шым тезекті топырақтарда қолданылады. Өңдейтін құралы фреза.

Топырақ бетін өңдеу тәсілдері. Топырақтың беткі қыртысың ендеудің тереңдігі 10 см дейін, ал тайыз өңдеудің тереңдігі—20 см дейін жүзеге асырылады.

Топырақтың тек беткі қыртысын өңдейтін (тырмалау, катокгау, сыдыра жырту), сонымен қатар беткі қыртысы үшін қалай болса, пайыз өңдеу үшін де сондай өңдеудің тәсілі мен құралдары қолданылады (культивациялау, ұялау).

Дискілі сыдырғыштардың жартылай аспалы және тіркемелі түрлері бар. Дискілі сыдырғыштардың алым кеңдігі 5...20 м, өңдеу тереңдігі 10 см дейін, қимыл бұрышы 15...35 градус.

Көктем ылғалды жылдары сыдыра жырту неғұрлым пайдалі болып шығуы мүмкін, себебі ол арамшөптерді, әсіресе қара сұлы ны тиімді жояды және аңыздық сеялкалардың жұмыс істеуі үші қолайлы жағдайлар жасайды.

Культивациялау. Ауыл шаруашылық дақылдарын сеуіп жән отырғызу үшін топырақтарды дайындау технологиясы культива торлармен орындалады, онда тұқымның өсіп шығуына қолайлы жағдай жасау, арамшөптерді отау және топырақ қабатын жұм сарту, топырақты тұқым өндірілетін тереңдікте себу алдында қопсыту, құрғақшылық аймақтарда қайта жыртудың орнына жыртылатын терендіктегі қабатты аудармай қопсыту, ылғалды лығы өте төмен аймақтарда отамалы дақылдар үшін жалдар тілініп және қатар аралықтар жасалады (6-сурет).

Топырақты жел эрозиясынан қорғау жүйесіне—көктемде және күзде жазықтілгіш культиваторлармен топырақты өңдеу яғни топырақ бетіндегі аңызды сақтай отырып, 10... 16 см терендікте қопсыту және арамшөнтерді отау да кіреді. Культипациялауға арамшөптерді қырқып, өнделетін қабатты аудармай, қопсыту да жатады. Егінді күтуде катараралықты культивацияла негізгі мәселе болып саналады. Онда арамшөптер кесіліп, олардың тамырсабақтары таралып алынып

Жаңа шығып келе жатқан арамшөптер, осы түптеу кезінде үйілген топырақпен көміліп жойылады, ал күшті екпе дақылдар оған карамай өсе береді.

Өсімдік тамырларын сақтау зонасы топырағының беткі қабатын қопсыту отағыш тамырлармен немесе инелі дискілі айнымалы шотпен орындалады. Отамалы дақылдардың өніп өсуі кезінде қатар аралықтарын өңдеу үшін оларға қоректік зат ретінде минералдық тыңайтқыштарды да енгізуге болады. Қатар аралықтарын өндеуге ылғалдылығы көп аймақтарда дақылдарды түптеу және суармалы егіншілік танаптарындағы суару бороздаларың жасау да жатады.

Егістіктерде (әсіресе 5⁰ ойықтау танаптарда) тұйықталған шұңқырлар қазу үлкен тиімділік береді. Мұндай шұңқырларды (ұяларды) қазу үшін сүдігер немесе пар сияқты өңдеу жүргізілген танаптардың бетінде, ұзындығы 1,3 м, ені 0,5 м және тереңдігі 15...20 см тұйық шұңқыр жасау үшін арналған. Шұңқырдың сыйымдылығы 19...25 л, шұңқырдың әр гектар сайын саны 10,5... 15,0 мың дана. Мұндай шұңқырларды қазу үшін ЛОД-10, ПЛДГ-5, ПЛДГ-10 дискілі шұңқыр қазғыштарды немесе ПРНТ-9000 плуг-тарьша арналған құрылғыларды пайдаланады.

Тісті және шанышпалы тырмалар топырақты қопсытып, тегістейді. Өңдеу тереңдігі 3...4-тен 5...6 см дейін.

Тісті тырмалармен тек жыртылған атыз сабақтары мен өсімдік қалдықтарынан айырылған топырақта жұмыс істейді және ол топырақты түренді құралдармен өңдейтін комплекске енеді. Салмағына қарай ауыр, орташа және жеңіл тырмалар болып бөлінеді.

Егер бір тіске түсетін салмақ 2...3 кг болса ауыр, 1...2 кг болса орташа, 0,5...1,0 кг шамасында болса женіл тырмаларға жатады.

Мелиорация - латынның “жақсарту“ деген мағына беретін сөзінен шыққан. Мелиорация халық шаруашылығының қай саласында болмасын, табиғаттын қолайсыз жағдайларын белгілі өндіріс қажетіне қарай жақсартуға бағытталған жұмыстарды біріктіреді. Бұл жұмыстардын ауыл шаруашылығы өндірісіне қажеттісі ауыл шаруашылығы мелиорациялары болыл табылады.

Мелиорация ғылымының негізін қалаушылардың бірі – А.Н.Костяковтың анықтамасы бойынша, ауыл шаруашылығы мелиорациялары деп - ауыл шаруашылығы дақылдарының жоғары және қалыпты өнімділігін қамтамасыз ету мақсатымен табиғат жағдайларын жақсартуға бағытталған өзара үйлесімді ұжымдык, шаруашылықтық және техникалық жұмыс - әрекеттер мен шаралар жүйесін айтады.

Басқа сөзбен айтқанда, ауыл шаруашылығы мелиорацияларының мақсаты - ауыл шаруашылығы өндірісінің экологиямен үйлесімді, экономикалық жағынан тиімді болуынын негізі. Себебі, ауыл шаруашылығының тиімді түрде дамуына табиғаттың кейбір қолайсыз жағдайлары мүмкіндік бермейді. Олар: құрғақшылық, топырақтың саздануы және сортаңдануы, жел мен су әсерінен болатын эрозия үрдістері (топырақтың ыдырап, шаңға айналуы немесе жуылып кетуі т.б.).

Табиғи жағдайлары ауыл шаруашылығы өндірісіне қолайсыз жерлерде мелиорация шаралары алдын-ала қолданылмаса, ең мақтаулы ғана сорттың да, сапалы орындалған агротехникалық шаралардың, оның ішінде мезгілімен берілген тыңайтқыштың да, тіпті биотехнология нәтижелерінің де мүмкін болатын тиімділіктері іс жүзінде толығымен пайдаланылмай қалады.

Егіншілік өнлірісінің көпжылдык мәліметгеріне Караганда, мелио- рацияланган алыптардьш түсімділігі мелиорация шаралары қолданылмаған жерлерге карағанда 2-10 есе жоғары болады.

Мелиорация шараларының егіншілікке пайдалы әсері 2-3 және одан да көп жылға созылады, ал оларды жүргізуге тек күрделі қаржы қажет. Мұндай каржылардың қайту мерзімі кем дегенде 2-3 жыл, ал көбінесе 8-10 жыл шамасында болады. Мысалы: жерді 30-40 см терең қопсытудың пайдалы әсері 2-4 жылға созылады. Жерді жыртар алдында төгілетін көң және фосфор тыңайтқыштарының да пайдалы әсері 2-4 жыл бойында байқалады. Сондықтан олар агротехиикалық мелиорациялар шаралары қатарына жатады. Суғару жүйесі бірнеше ондаған жылдар бойы топырақтың сулық және басқа мелиоративтік режимдерін (ауалық, қоректік, тұүздық, жылулық және микробиологиялық) жақсартып,дақылдардың жоғары өнімді болуын қамтамасыз етеді. Бұл шара ауыл шаруашылығы мелиорацияларыныңгидротехникалық деп аталатын түріне жатады. Осы шараларды жүзеге асыруға әрине ұзақ мерзімді несие қажет. Ал агротехникалық шаралардың пайдалы әсері бірнеше күннен, тек бір маусымға дейін ғана созылады. Оларға жұмсалған қаржылар жедел немесе жылдық деп аталады және сол бір маусымда ақталуы шарт. Агротехникалық шаралар құрамына жерді 30 см тереңдікке дейін жырту, тырмалау, азот тыңайтқыштарын қолдану сияқты пайдалы әсері бір жылдан аспайтын егіншілікті күтіп баптаудың технологиялық әдістері кіреді.

Ауыл шаруашылығы мелиорацияларының түрлері

Ауыл шаруашылығы мелиорациялары қолдану мақсаттарына және тәсілдеріне қарай төмендегідей негізгі түрлерге бөлінеді (1-сурет):

бұлардың негізгі мақсаты:

-топырақтың сулық, ауалық және басқа мелиоративтік режимдерін (тұздық, қоректік, жылулык т.б.), өсімдіктердің биологилық жағдайларын ескере отырып, сол топырақ ылғалдылығын реттеу, яғни, жақсарту болып табылады. ГМ-дың өзі екі бағытта қолданылады: суғару мелиорациясы (суғару) және құрғату мелиорациясы (кұрғату); - суғару мелиорациясы, жауын-шашын мөлшері дақылдардың өсіп-өніп, кажетті түсім беруіне жеткіліксіз аймақтарда, өсімдік та- мырлары кең тараған топырақ қабатына қосымша су енгізу, яғни, суғару арқылы топырақ ылғалдылығын арттырады;

-кұрғату мелиорациялары жауын-шашын мол аймақтарда дақылдардың өсіп-өнуіне, топырақ кұрамындағы ауа мен жылу 'жетіспеушілігі үнемі байқалатын аймақтарда қолданылады. Осындай аймақгарда артық судан арылту арқылы топырақтың ауа, жылу және басқа режимдерін жақсартады;

1 -химиялық мелиорациялар, бұлардың бірнеше мақсаты болады: біріншісі - ғаныш, әк, күкірт қышкылы, томасшлак және фосфорит ұнын қолдану арқылы топырақтың химиялық қасиеттерін жақсарту. Құрамында натрий катионы басым сортаң топырақтарға ғаныш, күкірт қышқылы және фосфорит ұнын қолданады, ал қышқыл топырақтарды әк көмегімен жақсарту; екіншісі - су тасымалдайтын каналдарарнасының арам шөптерден таза болуын гербицидтер қолдану арқылы қамтамасыз ету; үшіншісі - су қоймаларында және каналдарда болатын фильтрация (судың топырақка сіңіп ысырап болуы) үрдістеріне қарсы 'күресті топырақтың су өткізгіштігін арнайы химиялық полимерлер көмегімен кеміту арқылы жүргізу;

-орман-техникалықмелиорацияларының мақсаты - топырақтың кейбір қасиеттерін және гидрогеалогиялық жағдайларды екпелі ағаш, яғни, орман жолақтарын отырғызу арқылы жақсарту, жер асты суы деңгейін төмендету, эрозияға және кұм көшуі үрдістеріне қарсы күресу,т-б.;

-агротехникалық мелиорацияларға, эрозияны кеміту және топырақты жақсарту мақсатында жерді терең жырту тәсілі, фосфор тыңайтқыштарын қолдану және қар тоқтату негізделген. Олар сырт қарағанда әдеттегі агротехника шараларына ұқсас болғанымен, тиімділіктері екі, үш тіпті төрт-бес жылға дейін созылады, яғни түбегейлі әсерлерімен ерекшелінеді;

-биологиялық мелиорация, яғни фитомелиорация, бұл негізінен уш багытга қолданылады: біріншісі - сортаң топырақгарды, тұзға шыдамды өсімдіктерді іріктеп алып өсіру арқылы жақсарту; екіншісі - топырақ эрозиясын шашақ тамырлы тар қатармен егілетін дақылдар көмегімен кеміту және болдырмау; үшіншісі - шөлейт аймақтарға бейімелген дакылдар өсіру арқылы құм көшуін тоқтату.

-мәдени-техннкалық мелиорация, мұның шаралары - жаңа, қолайсыз, бұрын ауыл шаруашылығына пайдаланылмаған не болмаса пайдаланудан шығып қалған жерлерді игеру. Олардың негізгі екі бағыты бар: игеруге арналған қолайсыз жерлерді тастардан, бұталардан, ағаш түбірлерінен тазалап арылту және сол жерлерді түбегейлі тегісгеуден өткізу.

Мелиорацияныңқосалқы түрі ретінде электрлік мелиорацияны айтуға балады. Ол топырақтың су өткізгіштігін, ондағы тұздыңерігіштігін электр және электромагнит өрістері арқылы жақсартуға негізделген.

Қазір ауыл шаруашылығы мелиорациясының 50-ден астам түрлері бар, ал жоғарыда таныстырылғандары тек ең негізгілері. Мелиорацияның экологияға зардапсыз, экономикалық тйімділігі жоғары болуынын бірінші шарты- олардың түрлері өзара және агротехникалық шаралар мен үйлестіріліп кешенді түрде қолданылуына байланысты. Мысалы: суғару жүйесін (каналдар, арнайы тегістеліп әзірленген танап т.б. жиынтығы) салу үшін алдын ала мәдени-техникалық, қажет болса, химиялық мелиорация шаралары қолданылады. Суғару жүйесін пайдалану барысында қажетінше фитомелиорация, агротехникалық, орман-техникалык және басқа мелиорация түрлерін де қолданған жөн.

Сабақ №3

Нұсқау карта № 1

Сабақтың тақырыбы: Жер қорын топырақтық- мелиоративтік бағалау.

Сабақтың мақсаты: Топырақтың құнарлылығын анықтау, топырақтың құрамындағы азот, фосфор, калий қышқылдарын анықтау.

Тапсырма:

1. 
   Топырақтың құрамындағы азот, фосфор, калий қышқылдарын анықтау.
   
2. 
   Топырақ құрамындағы гумин қышқылын анықтау.
   
3. 
   Топырақ құрамындағы фульво қышқылын анықтау.
   

Оқытушы: Белгілі бір топыраққа –тәжірибе жүгізу. Топырақты бағалу жүргізу. Бағалау барысында топырақтың құрамындағы азот және фосфор қышқылы, калций қышқылдарына байланысты баға беріледі.

1) Топырақты дұрыс өңдеу системасын жүзеге асырудан;

2) Дұрыс ауыспалы егіс жүйесін енгізуден;

3) Органикалық жəне минералды тыңайтқыштарды дұрыс жəне тиімді қолдану шараларынан;

4). Əртүрлі комплексті мелиорациялық жұмыстарды жүзеге асырудан тұрады.

Қара шіріндісі заттары негізінен гумус қышқылдарынан тұрады. Олардың құрамына гумин қышқылдары, фульво қышқылдары жəнегумус кіреді. Бұл топтарға бөліну себебі, гумус қышқылдарын топырақ таналыну жолдарына байланысты. Қарашірінді қышқылдарының ауыспалы ерекше құрамдары.Гумин қышқылдары – сілтілерде жақсы еритін қара шірінді қышқылдарының бір тобы. Олар суда аз ериді, қышқылдарда ерімейді. Топырақтың минералды бөлігіндегі кальций катионыныəсерінен коагуляцияға ұшырап, шөгінді кальций гуматы күйіндетопырақта орнығады. Гумин қышқылдарының молекулалық құрамы өте күрделі. Гумин қышқылдарының көп қасиеттері осы функционалдық топтарға байланысты. Гумин қышқылдарының құрамын ароматикалық құрылымдар (50-60%), көмірсутектер (25-30%), функционалды топтар (10-25%) құрайды.

1. Топыраққа тəн емес органикалык сірке, құмырсқа, лимон, қымыздық қышқылдары мен топыраққа тəн жоғарыда айтылған гумин қышқылдарының сілтілі (Мg) жəне сілтілі-жер металл (Са. катиондарыменқосылғантұздары;

2. Айтылған қышқылдардың көп металл элементтерімен (темір, алюминий, цинк, т.б) қосылған комплексті тұздары;

3. Адсорбцияланған органо-минералдық қосылыстар, яғни алюминий жəне темірлі қарашірінді комплекстері болып үш топқа бөлінеді.

Сілтілі металдар мен алюминийдің гумат жəне фулват тұздарысуда жақсы еритіндіктен, толық қабаттарында оңай жылжиды, ал кальций гуматы суда берік болғандықтан топырақта тұрақты шоғырланады. Топырақтың гумус жағдайлары – органикалық заттардың барлық морфологиялық белгілерінің, жалпы қорларының, қасиеттерінің,олардың түзілу, өзгеру, трансформация жəне топырақ қабаттарында жылжу көрсеткіштерінің жиынтығы.Топырақтың қарашірінді көрсеткіштерінің жүйелерін Л. И. Гришина, Д. С. Орлов (1977) ұсынған. Сол көрсеткіштер арқылы топырақтардың əртүрінің гумус жағдайларына сипаттама береді.Осыған қарап топырақтың құнарлығы туралы айтуға болады.Топырақтың түзілген жағдайларының гумификация процесінежəне оның қарқындылығына əсері.Топырақ шірінділерінің құрамы. Топырақ микрофлорасының əсерінен барлық өсімдіктер мен жануарлар ағзалары өлген соң,ыдырау процесіне ұшырайды, оның соңғы сатысында органикалық заттардың толық минералдарға айналуы пайда болады.Органикалық қалдықтар бірден минералдарға айналмайды, ыдырап, олар өте күрделі жəне ұзақ өзгерістерге ұшырайды.Сондықтан əрбір топырақта органикалық қосылыстардың əртүрлісатыларындағы олардың белгілі бір əр жағдайындағы ыдырауынбайқауға болады.

Топырақтағы органикалық заттардың минералдарға айналуымен қатар гумификация процесі, яғни, гумустың немесе шіріндінің түзілуі жүреді.Ыдыраудың сипаттамасы мен интенсивтілігі жəне топырақтағы органикалық қалдықтардың өзгеріске ұшырауы, ыдырайтын заттардың құрамына, сондай-ақ сыртқы орта жағдайына да байланысты болады.

Оңай сіңірілетін органикалық қосылыстар өте тез ыдырайды.Қант, органикалық қышқылдар, спирттер, содан кейін ақуыздар,аминқышқылдар, майлар, пектиндер, гемицеллюлоза, клетчатка,лигнин өте жай ыдырайтындарға жатады.

Органикалық заттардың ыдырауы нақты дəрежеде ылғалға,ауаның болуы жəне температураға байланысты. Жеткілікті мөлшердегі ылғал мен жылу жəне ауаның еркін келіп тұратын жағдайында топырақтағы органикалық қалдықтардың өзгеріскетүсу процесі өте қарқынды жүреді.Топырақтағы шірінді ыдырауға қарсы мəнді тұрақтылыққа жəнесол қарқынмен топырақта жинақталуға қабілетті.Топырақтағы шірінді 200 жыл бойы зерттелуде. Бірақ, оныңтабиғаты туралы, түзілуі мен қасиеттері туралы сұрақ əлі толықшешілмеген.

Басты қиыншылық тек оның құрамының үлкен күрделі екендігін де ғана емес, сондай-ақ оның топырақтан таза түрінде бөлінуімүмкін емес болуында.

Топырақты шірінді құрамында үш топтың қосылыстары болады:гумин қышқылдары, фульво қышқылдары мен топырақ гуминдері. Онда салыстырмалы түрде үлкен емес көлемде восксмолаларынан, немесе битумдар мен микробты жəне өсімдік тектес табиғатына жақын басқа қосымша заттардан тұрады.Топырақ шіріндісінің осы негізгі топтары көптеген жоғары молекулярлы азот құрамды қышқылдардың компоненттерінен тұрады,олардың элементарлы құрамы топырақ типіне байланысты белгілітүрде варьирленеді.

Топырақ түзуде өте үлкен рөлді гумин қышқылдары мен фульвоқышқылдары атқарады.Гумин қышқылдары қанық боялған заттардан тұрады, олардыңқұрамында 52-62 % жуық көміртегі, 31-39 % оттегі, 2,5-5,8 % сутегіжəне 2,6-5,1%-ға жуық азот болады. Одан басқа, оларда өте азмөлшерде Р, S, Fe, Si, Al жəне басқа элементтер қатыры жатады.Гумин қышқылдары негіздік катондармен жəне сілтілік жер металдарымен өзара əрекеттесіп, гуматамдар деп аталатын тұздартүзеді. Na мен К сілтілік метамдардың гуматтары, сондай-ақ NH4 гуматтары суда жақсы ериді жəне топырақтан атмосфера тұнбалары мен оңай жуылады. Сілтілік жер металдарының гуматтары, ең бастысы,Са суда ерімейді, суға төзімді қосылыстар түзеді жəне топырақта жақсы бекітілмейді.Фульво қышқылдар гумин қышқылдарына қарағанда, құрамындакөміртегі аз жəне оттегі мен сутегі көп болады: олардың құрамында44-50% көміртегі, 42-48% оттегі, 4,5-6% сутегі мен 2,5-5,5 % азотболады. Əлсіз ерітінділерде бұл заттар əлсіз – сары түсті, ал концентрленгенде – қызыл-сары түстес келеді, осыған байланысты олар«фульво қышқылдар атауын алды. (fulvus -сары).

Сабақ №4

Пән: Жерді қорғау.

Тақырып: Құрғату мелиорациясы

Гидротехникалық мелиорация— 1) су мелиорациясы, суармалы жерге су беру режімін реттеу үшін қолданылатын шаралар жүйесі. Белгілі бір уақыт ішінде кеңістікте ылғалды қайта таратып бөлуге мүмкіндік береді. Гидротехникалық мелиорация шараларының қолданылуы арқылы ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол өнім алынып, жер, су қорлары ұтымды пайдаланылады, сонымен катар табиғат жағдайын жақсартуға әсерін тигізеді;

2) ылғалы шамадан тыс мол және қуаң жерлерде және т.б. топырақтың су жүргісін түбегейлі жақсартуға бағытталған шаралар жүйесі. Гидротехникалық мелиорацияға: жерді құрғату, суармалау және суландыру, тасқын су мен қар суын дұрыс пайдалану, сортаң жердің тұзын шаю, топырақ эрозиясына қарсы күрес шаралары жатады. Гидротехникалық мелиорация топырақтың су жүргісін меңгеруге мүмкіндік береді, сөйтіп топырақ қабатының ауа, жылу және қоректік жүргісіне ықпал жасау арқылы оның құнарын едәуір арттыруға болады. Әр аймақтың нақты жағдайына қарай гидротехникалық мелиорацияның: оңтүстік және оңтүстік-шығыс қуаңшылық аудандарда — негізінен суармалау; солтүстік және солтүстік-батыс аудандарда — құрғату; сусыз және су тапшы далалық шөлейтті аудандарда суландыру түрі қолданылады. Ірі қалалар мен халық көп тұратын елді мекендер маңындағы жерлер суармаланады; су шаятын беткейлерде су эрозиясына және т.б. қарсы шаралар жүргізіледі. Гидротехникалық мелиорацияны жүзеге асыру үшін бөгет, бөген, кәріз, канал т.б. салынады. Суландыру үшін шахталы және артезиан құдығы, әуіт пен канал, су құбырлары салынады. Өзен суынреттеуүшінолардыңарнасынтереңдетедіжәнебекітеді, қарсуынысырапсызпайдалануүшінбөгенсалынады.

• 
  құрғату-сорғы станциясы — табиғи ылғалдылығы дақылдардың өсіп-өнуіне зиян келтіретін егіс алқабындағы артық суды азайтып және есепті деңгейден асырмай реттеп отыратын құрылғы;
  

• 
  құрғату-суармалау сорғы станциясы — табиғи ылғалдылығы дақылдардың өніп-өсуіне кейде жетіспей, кейде артылып жататын аймақтағы қосарланған станция;
  

• 
  құрғату-ылғалдандыру сорғы станциясы — табиғи ылғалдылығы дақылдардың өніп-өсуіне зиян келтіретін егіс аймағының су деңгейін төмендетіп, ал ылғалдылығы азайып кеткенде, осы құрғату каналдарына қайта су жіберудің арқасында су деңгейін көтеріп, егіс алқабын ьлғалдандыру про- цесін атқаратын станция. Мысалы, Жамбыл облысы, Жуалы ауданында Тасөткел бөгенін салудың барысында Б.Момышұлы атындағы елді мекенінің грунт суын төмендету мақсатымен салынған сорғы станциясы елді мекенді айналдыра салған ашық канал-кәріздер арқылы жиналған суды әкетуге арналған. Бұл станциядағы сорғы агрегаттары электр энергиясы мен іштен жанатын қозғалтқыштардан қуат алады.
  

Сонымен суғару деп, ағын суды топырақ және атмосфера ылғалдылықтарына айналдыратын шараны немесе топырақ ылғалдылығьш жасанды түрде арттыру әдісін айтады.

Оңтүстік Қазақстан облысында - 411, Жамбыл облысында -206, Алматы-- обылысында -526 және Шығыс Қазақстан облысында -195 мың гектар. Қалған суғармалы жерлер басқа облыстар үлесіне тиеді. Лиманды,яғни суғарунегізінен республиканың солтүстік, орталық және батыс облыстарында қолданылады. Ұдайы суғарылатын жерлер ауданы барлық егіншіліктің 5%протценті ғана бола тұра, ауыл шаруашылығы өнімінің 35% астамын астам береді.

Қазақстанның оңтүстік және шығыс облыстарында (Қызылорда, Жамбыл, Алматы және Шығыс Қазақстан) суғару мелиорациясынсыз ауыл шаруашылығыөндірісі өз мағынасын жоғалтады. Ал солтүстік облыстарда әрбір он жылдың 5-6жылы құрғақ болып келетінін ескерсек, бұл аймақта да суғарудың қажет екенін түсінуге болады. Осы өңірлерде жүргізілген ғылыми жұмыстар дерегіне қарағанда,суғарылған жаздық бидай онімі 2-3 есе артады, яғни әр гектардан алынатын өнім 40центнерге жетеді екен.

Осыны ескере отырып, ертеректе Қазақстанның суғармалы жерлер көлемін 5,5 млн гектарға жеткізу көзделген. Бірақ, бүгінгі күні, қолдағы бар суғармалы жерлер мен суғару жүйелерін, экология жағдайын жақсарта отырып, үқыпты пайдалану арқылыдақылдар өнімділігін арттыру анағүрлым тиімдірек.

• 
  суғармалы жерлер ауданы бүкіл дүние жүзі бойынша XIX ғасырдың басында -8, _ ХХ-ғасырдың басында -40, ХХ-ғасырдың ортасында 100, ал 1980 жылға дейін _ 210 млн гектарға жеткен.
  

Белгілі аймақта анықталған коэффициент мәндері кестеде келтірілгенмәліметтерге жақындаған сайын суғару қажеттілігі азаяды,ал сол коэффициент мәндері төмендеген сайын, суғару қажеттілігі артады.

4. Суды өсімдіктер негізінен тамыр арқылы топырақтан қабылдайды. Өсімдік тамырының су сіңіру күшін шамамен мына теңдеу арқылыкөрсетуге болады:

5. 8=0-Т, атм:

.мұндағы: 8- тамырдың топырақтан су сору күші, атм; 0- клетка ыіырынының осмостың қысымы, атм;Т- клетканың тургорлық қысымы, атм.

Фотосинтез үрдісіне қалыпты жағдай тууы үшін тамырдың сору күшітопырақтың су үстап түру күшінен әрдайым жоғары болуы шарт.Топырақтың тамыр орналасқан қабатында ауа болмаған, яғни топырақшамадан тыс ылғалданып, сазға айналған жағдайда да өсімдіктің су сіңіруі күртнашарлайды, ал кейде мүлдем тоқталады. Себебі, өсімдік тамырының су сіңіруі алмасу адсорбациясы ретінде жүреді. Яғни, тамыр тыныс алғанда қанша көлем көмірқышқыл газ бөлсе шамамен соша көлем суды өзіне сіңіріп алады. Осыныескере отырып, суғару кезінде топырақтың шамадан тыс ылғалдануы зиянды екенінескерген жөн.

Ауыл шаруашылық дақылдары танаптарында транспирация мен қатар,топырақ ылгалының жер бетінен булануы жүреді. Оның мөлшері егіс бітіктігіне, топырақ ылғалдылығына және физикалық қасиеттеріне, суғару тәсілі мен режиміне байланысты. Судың топырақ бетіненшамадан тыс булануы транспирация үлесін кемітіп фотосинтез үрдісін нашарлатады. Сол себептен, агротехника шараларды жоғарғы деңгейде сапалы етіп жүргізе отырып, суғаруды осімдіктің су қажетсінуіне сәйкес жүргізу керек.

Судың өсімдік қабылдаған және транспирацияға жүмсалған мөлшерлері ара қатынасы өсімдіктің су тепе-тендігі деп аталады.

-вегетациядан тыс суғарулар. Оларға вегетациядан тыс мерзімде суғарулар жатады. Мысалы: топырақта мол ылғал қорын жасау, арам шөп тұқымын жер бетіне өндіріп алып жою және топырақ құрамындағы артық тұзды жуып-шаю суғарулары.

Вегетациялық суғарулар мақсатына, яғни не үшін жүргізілетініне қарай мынадай түрлерге бөлінеді:

-бекітуші суғару. Суғарудың бұл түрі көкөніс көшеттерін отырғызу барысында немесе одан кейін, оларды топыраққа ойдағыдай бекітіп, онымен жақсылап үйлесуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Суғару нормасы 50-150 м /га шамасында болады. Себебі шамадан тыс үлкен норма зиян шектіруі мүмкін;

-тұқым өндіруші суғару. Бұл суғару өте құрғақ топыраққа себілген тұқымдардың мезгілімен және біркелкі өніп шығуын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Судың топырақты шайып, себілген тұқымдарды танап сыртына ағызып кетпеуі үшін, суғару норма 300м /га аспауы шарт. Жаңбырлатқыш қолданылған жағдайда суғару нормасының мөлшері 50-150 м /га шамасында болғаны жөн. Ол үшін аз нормамен суды бэсең жаңбыр түрінде жиі-жиі бүркіп тұрады. Мұндай суғаруды түнде және таңертең жүргізген пайдалы;

-ылғалдандырушы суғару. Бұл вегетациялық суғарудың ең негізгі және кең тараған түрі. Оның алғашқы мақсаты - өсімдікті сумен қамтамасыз ету. Ылғалдандырушы суғарудың вегетация кезінде саны дақыл түріне, ауа-райына, суғару тәсіліне және басқа жағдайларға байланысты бір реттен 10-15 ретке дейін жетеді;

-қоректендіруші суғару. Бұл суғарудың негізгі мақсаты өсімдікті өсіп-даму барысында сумен бірге қоректендіру, яғни суғарумен бірге тыңайтқыштарды ерітіп беру;

-дамылдандырушы суғару. Ол ауаның қатты қызып, ылғалдылығы күрт төмендеген мезгілдерде, фотосинтезге қолайлы жағдай туғызу мақсатындажүргізіледі. Осы мақсатта судың жаңбырлату тәсілмен берген тиімдірек;

-үсікке қарсы суғару. Бұл суғару ауаның төменгі қабаты температурасы бірден төмендегенде (0-2°С), температурасы 18-20°С суды түманданып немесе жаңбыр түрінде беру, әдісі өсімдікке зиянды үсік едәуір кемитіндігіне негізделген.

-ылғал қорын молайту үшін суғару. Суғарудың бұл түрі негізінен топырақтың 1-1,5 метр қабатында, өсімдікке қажетті ылғалдың мол қорын жинау мақсатында, күзде жерді жыртар алдында немесе одан кейін жүргізіледі. Топырак, шамадан тыс құрғап кеткен кезде суды жер жыртар алдында 10 күндей бұрын береді. Ол үшін топырақты алдын ала қопсытып алған жөн. Жер жыртар алдында суғару арам шөптердің қаулап өсуін туғызады да, олармен тиімді түрде күресуге мүмкіндік береді.

1. 
   Топырақтың су режимін анықтау.
   
2. 
   Топырақтың су режимін реттеу.
   
3. 
   Топырақтың есепке алынған қабатының кестесін жазу.
   

Оқытушы: Белгілі бір топыраққа – тәжірибе жүгізу. Топырақтың су режимін анықтау. Топырақтың су режимін реттеу жүргізу.

Судың топыраққа сіңуі, одан жұмсалуы және оның өсімдіктің өсу дәуірі кезеңдегі топырақтың бойындағы жалпы мөлшері су режимін бейнелейді. Ылғалдың топырақтағы қоры үздіксіз өзгеріп тұрады. Олар жауын-шашын суымен Р, жер асты суымен С, жер бетімен ағатын сулар мен v₀ , және топырақ дылқылының суға айналуы (конденсация), А арқасында толықтырылып тұрады. Сондай-ақ , олар судың өсімдіктердің жапырақтарының және топырақ бетіне буланып Е, жер асты суының қайтуы О және белгілі жерден жер беті суларының ағып кетуіне жұмсалады. (S) Егерде топырақтағы, жер астындағы және жер үстіндегі судың көбею, немесе азаю мөлшерін w мен белгілесек, онда топырақтың су балансын белгілі есепке алынған мерзім ішінде төмендегі теңдік арқылы көрсетуге болады:

Топырақтағы судың мөлшеріне оның тиiмдi құнарлылығын анықтайтын технологиялық қасиеттерi, химиялық, физикалық-химиялық жəне микробиологиялық процестердi ң қарқындылығы байланысты болады.

Ауыл шарушылығы дақылдарының көпшiлiгi құрғақ зат құрау үшiн судың өте көп мөлшерін жұмсайды. Мысалы, бидай өсімдігі тəулiгiне өзінiң топырақ бетiндегi бөлігінiң массасынан шамамен, 1,3-1,5 есе артық су жұмсайды жəне сi ң iрiлген судың 90-95%-ы транспирацияға кетедi.

И. Г. Мушкинн i ң деректерi бойынша, кейбiр дақылдар үшiн транс-пирация коэффициентi н i ң (ТК) орташа мөлшерлері төмендег iдей: жоңышқа - 858, сұлы - 635, мал азықтық бұршақ - 578, мақта - 562, арпа - 521, бидай - 505, жүгерi - 372, тары - 87, шай жүгерi - 271. Транспирация коэффициентi н i ң бұл көрсеткіштерi топырақ, климат жəне өсімдіктердің өсіп-дамуының басқа жағдайларына байланыс-ты өзгеріп отырады.

Транспирация коэффициентi н тыңайтқыштарды, əсiресе фосфор тыңайтқыштарын пайдалану, су-ауа режимдерi н реттеу жəне басқа шараларды жүргiзiп, өсімдіктердің қоректену жағдайларын жақсарту арқылы төмендетуге болады. Бiрақ, тыңайтқыш пайдаланған жағдайда ТК төмендегенi мен, өнім көбейетi ндiктен жалпы су пайда-лану артады, алайда ылғал ти i мдiрек пайдаланылады. Егер жаздық бидайдың транспирациялық коэффициентi н i ң орташа мөлшерін 500-ге тең деп алсақ, онда 20 ц/га дəн мен 30 ц сабан мен тамыр (құрғақ массаның жалпы өнім i 50 ц/га) алуға 2500 м3 су немесе 250 мм су қабаты керек болады.

Өкінішке орай, бұған қарап, 250 мм жауын-шашын гектарынан 20 ц астық алуға жеткi л iктi деуге болмайды; жауын-шашынның кезеңдерде бiркелкi болмауы; судың ағып кетуi, топырақтан бу-ланып ұшуы, арамшөптердің пайдалануы жəне басқа шығындар түскен ылғалдың 50%-ға дейiн жетуi мүмкiн, сондықтан жылдық жауын-шашынның мөлшері 400 мм-ден аспайтын далалық жағдайда жаздық бидайдан тұрақты жоғары өнім алу үшi н көп күш жəне еңбек

жұмсау керек. Ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-дамуының кез келген кезең iндег i судың жетiспеуi өнімдерінiң төмендеуіне əкелi п соғады. Дегенмен, өсімдіктердің репродуктивтк органда-ры құрылатын кезеңдег i судың тапшылығы бəрi нен де қатты əсер етедi. Өсімдік дамуының нақ осы кезеңi нде топырақта жылжымалы ылғал қоры жеткi л iктi болуы керек. С. С. Сдобниковтың деректерi бойынша, мамырдың соңғы онкүндi г iндег i мен маусымның алғашқы онкүндi г iндег i жауынның əрбiр қосымша 10 мм ылғалы Целиноград облысы Атбасар ауданында өнімді гектарына 2-3 ц-ге арттырады.

Бiр гектар жердег i өсімдіктер пайдалы өнімінің оған жұмсалған ылғалға қатынасы жалпы су пайдалану (ЖСП) жəне су пайдалану коэффициентi (СПК) арқылы сипатталады. Олар 1 т өнім құрауға жұмсалған судың мөлшерін (м3 немесе мм) көрсетеді. И. Г. Муш-кинн i ң деректерi бойынша, бидайдың СПК-1350 м3, жүгерi н iкi -790, картоптi к i - 360, қант қызылшасынi к i - 1450.

Көптеген ауылшаруашылық аймақтарында топырақтың ылғалдылығы қар кеткеннен кейi н (бiрi нш i көктемдег i ең жоғары мөлшері) тез төмендей бастайды жəне тек қыркүйекте (екi нш i, күзг i ең жоғары мөлшері) бiршама көтерi ледi. Өсімдіктердің суды қажетсiнуi көктемнен бастап бiрте-бiрте өседі де, топырақта ылғал ең аз болатын кезеңде өзін i ң ең жоғары шег iне жетедi. Сондықтан өсімдіктер үшi н қиын-қыстау кезеңде судың тапшылығы пайда бо-лады жəне ол танаптың өнімділігіне шешушi əсерi н тиг iзедi.

Далалық аймақтар үшi н оны кезiнде А. А. Измайльский атап көрсеткен болатын. Көктемде ылғалдың тəул iктiк шығыны 2-3 мм, кейде одан да көп болады. Бұл оны сақтаудың арнайы шара-ларын қолданудың керектi г iн көрсетеді. Топырақтағы ылғал өзін i ң қасиеттерi бойынша бiрыңғай емес.

Агрономиялық тұрғыдан алғанда, ылғалдылық мөлшерін i ң топырақ ылғалының жылжу мүмкi ндi г i мен өсімдіктерге сi ң iмдi л i г i шұғыл өзгеретi н деңгейi өте маңызды болып табылады.

14-кесте Жаздық қатты Харьков 46 бидайының су пайдалануы (В. А. Кумаков, 24)

Даму кезеңдерi	Су шығыны, мм/тəулiк
Тұқым себу - түптену	1,22
Түптену - түтiктену	3,69
Түтiктену - масақтану	6,45
Масақтану - дəнн iң толысуының басы	6,62
Дəнн iң толысуының басы - балауызданып пiсу	5,73
Балауызданып пiсу - толық пiсу	2,95

Өсімдіктердің топырақтағы суды алу мүмкi ндi г i тек олардың тұқымдары мен тамырларының сору күшi не ғана емес, топырақтың механикалық құрамына да байланысты болады. Мəдени өсімдіктер механикалық құрамы ауыр топырақ құрғақшылыққа жең iл топыраққа қарағанда төзімдiрек келедi. Ауыр топырақтарда су ұстағыш күштi ң бiрдей жағдайында жең iл топырақтарға қарағанда ылғал көп бола-ды. Сондықтан механикалық құрамы ауыр топырақтарда көктемгі ылғал қорының маңызы жең iл топырақтарға қарағанда жоғары.

Құрғақ топырақтың салмағына пайызбен немесе су қабатына мнллметр есебiмен алынған ең төменг i ылғал сыйымдылығы деп, бiртектi топырақ қабатында салмақ күшi н i ң əсерi не қарсы ұсталынып тұрылуы мүмкi н болатын ең көп мөлшердег i қалқыған суды айтамыз.Басқаша айтқанда, ЕТС судың төменгi қабаттарға еркi н ағу мүмкiндi г i бар жағдайдағы топырақта ұсталуы мүмкiн ең көп мөлшерін көрсетеді. Ең төменгi ылғал сыйымдылығы жағдайында топырақтың ылғалдылығының мөлшеріне топырақ қабатының сулану тереңдi г i əсер етпейтi н i анықталды. ЕТС тепе-теңдiк ылғалдылыққа жатады жəне топырақтың су ұстайтын қабiлетiн сипаттайды.

А. И. Шульгин қар мелиорациясының мына қағидаларын ұстануды ұсынады:

1. 
   Топырақ ылғалдылығын анықтап, сұлбасын салу.
   
2. 
   Топырақтың су режимін реттеуді жүргізу.
   
3. 
   Топырақтағы ылғалдың қорын анықтау.
   

Оқытушы: Белгілі бір топыраққа – тәжірибе жүгізу. Топырақтың су режимін анықтау. Топырақтың су режимін реттеу жүргізу.