Қ. Әбдіхалықова табиғатты пайдалану экономикасынан практикум



бет5/11
Дата23.05.2017
өлшемі1,67 Mb.
#16605
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Кесте 5.2




Әріптік белгілеулер

Сәйкес жауаптар

А

Жер

Ә

тоғайлар өсіру, суландыру, реттеп пайдалану

Б

Топырақты уланудан қорғау

В

микроорганизмдердің қатысуымен

Г

Қазақстан

Ғ

222.3млн. га

Д

Топырақ құнарлығын арттыру

Е

гидромелиоративтік жұмыстар жүргізу, суғару жүйелерін жетілдіру қажет

Ж

агротехникалық шаралар

З

ыстық, суық, жел, ылғал т.б.

И

Жел, су, техникалық

К

Жел эрозиясына

Л

Ағаш, бұталар отырғызу, көп жылдық шөптер егу

М

271.7млн. га


3. Иә/жоқ
Кесте 5.3




Тұжырым

Иә/жоқ

1

2

3

1

Қазіргі адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88%- ін егістік жерлерден, 10%-ін ормандар мен жайылымдардан, 2%-ін мұхит суларынан алады




2

Қазақстан жер ауданы жөнінен әлемдегі тоғызыншы мемлекет




3

Қазақстанның жалпы жер ауданы 222.3млн. га




4

Топырақты эрозиядан қорғау үшін жерді топырақтың түріне, қасиетіне сәйкес өңдеу, тыңайтқыш беру, арам шөптерді отау, зиянкестермен күресу қажет




5

Ғылыми – болжамдар бойынша республикамызда суармалы жерлердің аумағын 2 млн. гектардан 4 млн.гектарға жеткізуге мүмкіндік бар.




Кесте 5.3 жалғасы

1

2

3

6

Топырақтың тұздануы жауын-шашын мөлшері буланатын ылғалдан аз болғанда болды.




7

ҚР ауыл шаруашылық жерлері 271.7млн. га




8

Агротехникалық шаралар - пестицид, гербицид, тыңайтқыштар қолдану мөлшерін реттеу, өндіріс тұрмыс қалдықтарынан қорғау, санитарлық сауықтыру шаралары




9

Есептеулер бойынша жыл сайын 15-16 млн. гектар бүлінген жерлер оңдалуы тиіс




10

Жаңбыр суының жер бетіне көлкіп жатып булануы топырақты сортаңданудан сақтайды




11

Жер қорын қорғаудың басты бағыттары топырақтың құнарлығын арттыру, жерді суландыру, батпақ жерлерді құрғату, сортаң жерлердің тұздылығын азайту, эрозияға жол бермеу, бүлінген жерлерді қалпына келтіру




12

Егістікті, жайылымды суғарудың озық тиімді әдістерін қолдану топырақты сортаңданудан сақтайды




13

Топырақ эрозиясының екі түрі бар




14

Топырақтың құнарлы қабатының қалыптасуына сыртқы ортаның факторлары (ыстық, суық, жел, ылғал, күн т.б.) әсер етеді




15

Жерді ауыр техникамен өңдеу, жылма- жыл бір дақылды егу, техниканың жолсыз жерлермен жүруі топырақ эрозиясын күшейтеді






4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар
1. Қазақстан жер ауданы жөнінен нешінші мемлекет?

А) 5;


В) 9;

С) 10;


D) 7;

Е) 15.


2. Жерді пайдалану бағыттарына қарап бөлінеді:

А) ауыл шаруашылық жерлері;

В) елді мекендер орналасқан жерлер;

С) өндіріс, қатынас, байланыс, қорғаныс;

D) курорттар, қорықтар, тарихи және мәдени маңызы бар жерлер;

Е) барлық жауап дұрыс.


3. Қазақстанның жалпы жер ауданы?

А) 222.3млн. га;

В) 272.5млн. га;

С) 224.7млн. га;

D) 222.5млн. га;

Е) 271.7млн. га.


4. Топырақ эрозиясының неше түрі бар?

А) 5;


В) 2;

С) 3;


D) 4;

Е) 7.
5. Ауыл шаруашылық жерлерінің аумағы қанша?

А) 271.7млн. га;

В) 222.3млн. га;

С) 224.7млн. га;

D) 273.3млн. га;

Е) 271.5млн. га.
5. Ұғымдар мен терминдер
Жер қоры

Топырақ эрозиясы

Топырақ құнарлығын
6. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. ҚР ауылшаруашылық мақсатта пайдаланылатын жерлердің жалпы сипаттамасы: категориясы, қазіргі жағдайы қандай?

2. Жер қорын бағалау әдістері. Жердің абсолютті және салыстырмалы құндылығын сипаттаңыздар

3. Жерді тиімді пайдалану мәселелері. Жер қөрын қорғау, тиімді пайдалану бағыттары қандай?

4. Жердің табиғи және жасанды өнімділігі. Салыстырмалы өнімділік, табыс, пайда, рента және тиімділік көрсеткіштерін атаңыздар
Тақырып 6

СУ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ

1. Тақырып бойынша теориялық материал
Су қорын кешенді, үнемді пайдаланудың экономикалық тиімділігі. Су қорын қорғау, қалпына келтіру, тұтыну шығындарын есептеу

Өндіргіш күштердің дамуының қазіргі кезеңінде су қорын қорғау, сарқылтпай тиімді пайдалану оны ластамау, қоғамдық өндірістің тиімді пайдалану оны ластамау, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың ең маңызды жақтарының бірі. Су қоры ұлттық байлық болып табылады. Сондықтан қатаң есепке алынады. Еілімізде сандық және сапалық сипаттарын анықтау жөнінде жұмыстар жүргізілуде. Суды пайдалану қарқыны артуымен байланысты олардың сапалық өзгерістері зерттеліп, қорғау шаралары, жер бетіндегі, жер астындағы суларды ластамау шаралары белгіленіп, жүзегек асырылуда. Су қорын тиімді пайдалану үшін су шаруашылық кешендерін ұдайы үздіксіз жетілдіріп отыру керек. Су шаруашылық комплексіне : сумен жабдықтау, суды бөлу, гидроэнергетика, су транспорты, суландыру, құрғату, балық шаруашылығы, ағаш тасымалдау, денсаулық сақтау, туризм және т.б.. жатады. Су қорын қорғау және тиімді пайдалану шаралары масштабы және техникалық шешімдері бойынша әр түрлі , оның барлығы кешенді шараларды жүзеге асыруды талап етеді. Суды қорғау жөнінде 4 кешенді шараларды атауға болады:

Озық технологиялар қолдану арқылы су тұтынуды шұғыл азайтатын, лас суларды төгуді қысқартатын айналмалы және тұйық, су жүйелерін пайдалану;

Ластанған ақаба суларды тазарту шаралары, оларды ауыл шаруашылық және техникалық мақсаттарда пайдалану, арнаулы қоймалар, тазартқыштар салу және т.б.

Су көздерінің санитарлық тазалығын қорғау, арттыру, арнаулы биологиялық өндеулерден өткізу.

Суға зиянды әсерлерді азайту, шектеу шаралары. Су жағасына орналасқан өндірістерді азайту, оларды тәртіпке келтіру.



Су көздерінің ластану факторлары және ластануды болдырмау шаралары

Судың ластануынан болатын экономикалық зиянды анықтау және су қорғау шараларының экономикалық тиімділігін есептеу.

Бұл шараларды тікелей су пайдаланушылар мен сумен қамтамасыз етушілер жүргізуі мүмкін. Олар жергілікті, аймақтық, республикалық, мемлекетаралық, тіпті халықаралық болуы мүмкін. Соған қарап әр түрлі деңгейде су қорғау бағдарламалары жасалып жүзеге асырылады.

Бұл шаралардың барлығы суды сарқылтпай, сапасын нашарлатпай пайдалануға жеткізетін қалыпты деңгейдегі су жүйесін қалыптастыруға бағытталады. Су пайдаланудың нормалық жағдайын қалыптастыру қоғамдық өндірістің әлеуметтік- экономикалық тиімділігін арттыруға әкеп соғады.

Су қорғау шараларының әлеуметтік маңыздылығы халықтың қажетін сапалы сумен қамтамасыз ету және су пайдалануға байланысты қолайлы жағдайлар, жан рахатын туғызу. Су пайдаланушылардың осындай қалыпты жағдайын біртіндеп қалыптастыру үшін мүмкіндіктерді ескеріп, экономикалық механизмдерді пайдалану керек. Былайша айтқанда, белгілі мерзімге сәйкес оған сай келетін экономикалық тұрғыдан дәлелді жүзеге асыруға болатын шаралар жеке су бассейндері, олардың құрамдас бөліктері бойынша анықталып, жүзеге асырылып отыруы керек.

Айта кететін жағдай, шаруашылық әрекеттерінің су ресурстарына әсері артқан сайын суға байланысты технологияларға көзқарас, оларды бағалау өзгеріп отырады. Бұл тұрғыдан ең озық технология «сусыз» суды аз қолданатын, су көздерін ластамайтын технология болады. Өнеркәсіпте су үнемдеу мүмкіндіктері өте зор. Мысалы, қара металлургияда, химия өнеркәсібінде су пайдалануды ондаған оңдаған есе азайтатын технологиялар қолданыла бастады. Целлюлозақағаз өнеркәсібінде лас суды төгуді тоқтататын технология өндірістің техника – экономикалық көрсеткіштерін күрт жақсартады.

Су көп қолданылатын өндіріс салаларында суды үнемдеудің тағы бір болашағы зор бағыты- салқындату процестерінде судың орнына ауаны пайдалану. Мұндай жағдайда таза суды қолдану, ластанғансуды төгу азаюмен қатар, өндіріс шығындары кемиді. Суды тиімді пайдаланудың келесі маңызды бағыты- айналымды су жүйесін қолдану. Ондай жүйе қазір мұнай- химия, қара және түсті металлургия кәсіпорындарында қолданылады. Соңғы мәліметтер бойынша елімізде өнеркәсіпте пайдаланылған судың 61 %-і айналымды қолданылады. Айналымды су жүйесінде таза су ысыраптың орнын толтыруға ғана алынады. Сонымен қатар техникалық сумен жабықтауда әлі күнге дейін үнемсіз ашық және кезекті су жүйелері қолданылып келеді. Болашақта нағыз үнемді- тұйық су жүйесі қолданылуы тиіс. Оның айналымды су жүйесінен артықшылығы – мұнда су ысырабы болмайды және таза сумен үнемді толықтырылып отырмайды.

Айналмалы су жүйесі ашық және кезекті жүйелерге қарағанда техникалық су тұтынуды 20-30рет азйатады, бірақ лас су төгуді, таза сумен толықтыруды мүлдем тоқтатпайды. Бүл тұрғыдан ең тиімдісі тұйық су жүйесі. Ол су үнемдеумен қатар басқа су қорғау экологиялық мәселелерін шешеді. Әсіресе, суға тапшы аймақтарда өнеркәсіпте тұйық су жүйесі қолданылуы тиіс. Тұйық су жүйесін қолданудың бірақ техникалық, технологиялық қиындықтары бар екенін айта кеткен жөн және едәуір қаржы жұмсауды талап етеді. Сондықтан экономикалық тиімділігі болғанда және техникалық тұрғыдан қолдану мүмкін болғанда ғана өндіріске енгізіледі.

Суды ең көп пайдаланушы ауыл шаруашылығы болып табылады. Халық шаруашылығында пайдаланған барлық судың 70-75% -іне дейін ауыл шаруашылығының үлесіне тиеді. Суармалы егіншілікте суды дұрыс пайдаланбағанда су айналымының табиғи процесі бұзылады және судың сапасы нашарлайды; тұздылығы артады, тыңайтқыштар, пестицидтер араласады. Сондықтан суды қорғау, үнемдеу шаралары қолданылады. Ең бірінші кезекте, суғару жүйелерін жетілдіру, суғарудың озық үлгілерін қолдану. Тамшылатып суғару су үнемдеуге мүмкіндік береді. Судың ысырабын азайту арқылы пайдаланатын суды үнемдеудің мол мүмкіншілігі бар. Мысалы, Т.С. Хачатуровта келтірілген мәліметтер бойынша егістікті суғарғанда судың 8-9%-і ғана өсімдіктің қоректенуіне кетеді екен. Қазіргі суғару жүйелерінің пайдалы коэффициенттері 0.5- 0.7 –ден аспайды. Судың көп бөлігі каналдарда, арықтарда жоғалтылады, буланады. Суды су кезінен алғаннан бастап тұтынушыға жеткізгенге дейін оның 62%-і ысырап болады екен.

Су ресурстарына арналған төлемдер

Ақаба суларды тазартып егіншілікке қайта пайдалану да біраз су үнемдеуге мүмкіншілік береді. Бірақ оның қазіргі деңгейі әлі мардымсыз. Коммуналдық шаруашылықта да су үнемдеудің өте көп мүмкіншіліктері пайдаланылмай келеді. Мұндай ауыз судан басқасын қайтарымды сумен ауыстыру, судың ысырабына жол бермеу, тұтынуға берілген суды есептеп, бақылап отыру шаралары жүзеге асырылуы тиіс. Су қорын тиімді пайдаланудың маңызды бағыттарының бірі- су қорын ластамау. Өндірістің, коммуналдық шаруашылықтың ақаба суларды тазартудан өткенен кейін ғана табиғи су қорына қосылуы тиіс. Ластанған суды тазалау өте қымбатқа түсетін шара. Тазалау қондырғыларының құны негізгі өндіріс қоры құнының 6-15% -іне жетеді. Соның 90-95%органикалық қосындылардан таазртылады,ал тұздар ерітіндісі іс жүзінде тазартылмайды. Мұндай жағдайларда судың тұздылығын қалыпты жағдайға жеткізу үшін бірнеше есе көп таза сумен араластыруға тура келеді. Сондықтан ақаба суды тазарту әдісін әлі жетілдіру қажет. Қазіргі кезде механикалық, физика- химиялық, биологиялық, тазарту әдістері қолданылады. Биохимиялық тазарту әдісінің болашағы зор. Сатылап тазарту арқылы суды тазарту дәрежесін арттыруға болады. Суды қорғау, үнемдеу, тазарту шаралары кешенді жүргізілгенде нәтижелі болады. Мұндай жағдайда тек қана су үнемделіп немесе оның тазалығы қорғалып қана қоймай, суды пайдаланудың халыққа қолайлылығы, оның денсаулығына пайдалылығы арттырылады. Жоғарыда айтқанымыздай, суды қорғау, тазарту, үнемдеу, тиімді пайдалану шаралары аса көп қаржы талап етеді. Бірақ су қорының ластануынан ысырап болуынан келетін шығындарды есептейтін болсақ, суды қорғау шараларының тиімді екенін байқаймыз және судың ластануынан болған зиянды жоюдан оның алдын алып болдырмау шаралары анағұрлым тиімді болады. Сондықтан су қорының нашарлауын күтпей, су қорғау шараларын перменді жүргізуге тиіспіз. Суды қорғау шараларының көпшілігі суды бағалау, жұмсалатын шығындарды есептеу, тиімділігін анықтау сияқты экономикалық есептеулерге байланысты.



2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(6.1 және 6.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)


Кесте 6.1




Тұжырым

Сәйкес жауаптар

1

Суды қорғау жөнінде кешенді шаралардың қанша түрі бар?




2

Су қорғау шараларының әлеуметтік маңыздылығы




3

суды аз қолданатын, су көздерін ластамайтын технология




4

Мұнай- химия, қара және түсті металлургия кәсіпорындарында қолданылатын суды тиімді пайдаланудың жүйесі




5

Су үнемдеумен қатар басқа су қорғау экологиялық мәселелерін шешетін ең тиімді су жүйесі.




6

Суды ең көп пайдаланушы экономикалық сала




7

Ауыл шаруашылығында судың ысырабын азайту арқылы пайдаланатын суды үнемдеудің жүйесі




8

Қазақстанның ауызсумен қамтамасыз ету секторын сауықтыруға арналған бағдарламасы




9

адамның шаруашылық қызметi нәтижесiнде немесе ластанған аумақта пайда болатын, табиғи немесе жасанды су объектiлерiне немесе жергiлiктi жер рельефiне ағызылатын сулар;




10

құрлық бетiнiң рельефiнде және жер қойнауында шоғырланған, шекаралары, көлемi мен су режимi бар сулар;




11

Сарқынды суларды қоспағанда, сұйық түрдегi кез келген қалдықтар;




12

Суда ластаушы заттарды тұндыруға немесе ерімейтін заттардың затсыз еріген затқа өтуіне әсер ететін, қосындыларды еріту жолымен жүргізілетін тазалау




13

Судың ауру тудырғыш микроорганизмдерден (оба, тырысқақ, іш сүзегі, жұқпалы гепатит т.б.) тазалануы.




14

Су көп қолданылатын өндіріс салаларында суды үнемдеудің тағы бір болашағы зор бағыты- салқындату процестерінде судың орнына нені пайдалану болып табылады



Кесте 6.2




Әріптік белгілеулер

Сәйкес жауаптар

1

2

А

Тамшылатып суғару

Ә

тұйық

Б

Ауыл шаруашылығы

В

«сусыз»

Г

айналымды

Кесте 6.2 жалғасы

1

2

Ғ

төрт

Д

халықтың қажетін сапалы сумен қамтамасыз ету

Е

Химиялық тазалау

Ж

Ақ бұлақ

З

сұйық қалдықтар

И

Суды залалсыздандыру

К

сарқынды сулар

Л

су объектiлерi

М

ауа


3. Иә/жоқ
Кесте 6.3




Тұжырым

Иә/жоқ

1

Су шаруашылық комплексіне : сумен жабдықтау, суды бөлу, гидроэнергетика, су транспорты, суландыру, құрғату, балық шаруашылығы және т.б.жатады.




2

Су пайдаланудың нормалық жағдайын қалыптастыру қоғамдық өндірістің әлеуметтік- экономикалық тиімділігінің кемуіне әкеп соғады.




3

Суды қорғау шараларының көпшілігі суды бағалау, жұмсалатын шығындарды есептеу, тиімділігін анықтау сияқты экономикалық есептеулерге байланысты.




4

Халық шаруашылығында пайдаланған барлық судың 70-75% -іне дейін ауыл шаруашылығының үлесіне тиеді.




5

Су пайдаланудың нормалық жағдайын қалыптастыру қоғамдық өндірістің әлеуметтік- экономикалық тиімділігінің кемуіне және қоғам наразылығына әкеп соғады.




6

Озық технологиялар қолдану арқылы су тұтынуды шұғыл азайтатын, лас суларды төгуді қысқартатын айналмалы және тұйық, су жүйелерін пайдалану Қазақстанда жоғары деңгейде дамыған




7

Соңғы мәліметтер бойынша елімізде өнеркәсіпте пайдаланылған судың 61 %-і айналымды қолданылады.




8

Айналмалы су жүйесі ашық және кезекті жүйелерге қарағанда техникалық су тұтынуды 20-30рет көбейтеді, сонымен бірге лас су төгуді, таза сумен толықтыруды тоқтатады




9

Суды су кезінен алғаннан бастап тұтынушыға жеткізгенге дейін оның 62%-і ысырап болады екен.




10

Сатылап тазарту арқылы суды тазарту дәрежесін арттыруға болады.




11

Су қорын тиімді пайдалану үшін су шаруашылық кешендерін ұдайы үздіксіз жетілдіріп отыру керек.





Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет