Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар

А) 3 жақты ;

В) 2 жақты;

С) табиғатқа әсер етумен;

D) кәсіби іс- әрекеттермен;

Е) еңбек құралдарымен.

А)ел экономикасы;

В) техника;

С) әлеуметтік-экономика;

D) табиғат байлығын игеру ауқымы;

Е) еңбек құралдары.

А)үнемділігімен;

В) пайдалылығымен;

С)тазалығымен;

D) табиғат байлығымен;

Е) еңбек құралдарымен.

А)5;

С)20;

Е) 10/

Нарық қатынастарына негізделген экономиканың негізін тауар айналымы құрайды. Бұл жағдайда қоғамдық қарым- қатынасқа қатысатын табиғат ресурстары, оның ішінде табиғи ортаның сыйымдылығы, өндіріске, тіршілікке қолайлығы тауарға айналады. Өткен тақырыптарда, осыған байланысты, табиғат ресурстарын экономикалық бағалауды, оларды қалпына келтіру (жаңғырту) құнын анықтауды, табиғат қорғау, оның байлықтарын сақтау, молайту, қалпына келтіру шығындарын анықтауды, табиғат қорғау шараларының тиімділігін қарастырдық.

Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты оларды ақылы пайдалану екенін аңғардық. Өйткені табиғат ресурстарын пайдалану тегін болса, оларды үнемдеп, ұтымды пайдалануға, табиғатты қорғауға, қорын молайтуға жұмылдыратын экономикалық механизм тудырмайды, мүдде арқылы ынталандырмайды. Ол табиғат ресурстарының ысырабына әкеп соғады.

Жер қойнауы байлықтары /минералдық шикізат/ қорын пайдалану төлемдерінің мөлшерлемелерін анықтау әдістері. Жер, су, орман қорын пайдалану төлемдері

Табиғат ресурстары жалпы халықтық (мемлекеттік) меншікте болып, пайдаланушыларға тегін берідген жағдайда үнемдеу нормалары болуына, олардың мемлекет тарапынан үнемі қадағалуына қарамастан, ысырапшылыққа жол берілді. Мысалы, жалпыхалықтық меншікті қолдайтын бұрынғы Кеңес Одағында жалпы өнімнің бір өлшеміне әлемде ең көп мөлшерде табиғат ресурстары жұмсалды.

Сондықтан, төлемдерді табиғат ресурстарын ұтымды үнемдеп пайдалануға, табиғат қорғауға оның байлықтарын сақтауға, молайтуға жұмылдыратын ең басты экономикалық басқару тетігі деп қарастырамыз. Соған қарамастан, төлемдердің қызметін әр түрлі мағынада түсінушілік кездеседі:

• 
  табиғат пайдалану арендалық (жалақы),дифференциалдық;
  
• 
  табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;
  
• 
  айып төлемдер;
  
• 
  табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциялық рента;
  
• 
  кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар араластырғанда төленетін айып;
  
• 
  пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін штраф;
  
• 
  кендерді өндіру ұқсату технологиясын орындамағанда төленетін айып;
  
• 
  табиғат қорғау шығындарын қайтару;
  
• 
  табиғи ортаны ластағаны үшін төлем;
  
• 
  табиғи ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру.
  

Енді біреулер төлемдерді бюджетке қаржы жинау көзі деп ұғынады. Осындай әр түрлі көзқарастың болуына байланысты төлемдердің мағынасын, атқаратын қызметтерін қарастырып, сұрыптау қажет болады. Табиғат пайдалану төлемдері негізінен табиғат қорғау, тиімді пайдалану мақсаптында экономикалық ынталандыру үшін қолданылатын басқару тетігі болып табылады. Олар табиғат қорғау заңдарының іске асырылуын қамтамасыз етеді және халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға көмегін тигізеді. Ал ең негізгі қызметі табиғат қорғау, тиімді пайдалану шараларына ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.

Табиғат ресурстарының түріне байланысты әмбебат пайдаланатын, арнайы пайдаланатын ресурстарға төлемдер ерекшеленеді. Әмбебап пайдаланатын ресурстарға жер, су, ауа т.б. ресурстар жатады, арнайы пайдаланатындар- орман, биоресурстар, минералдық шикізаттар.

Экономикалық мағынасына,атқаратын қызметіне қарап төлемдерді:

табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;

табиғат ресурстарын пайдалану;

табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру;

табиғат ресурстарын пайдалануды шектегені үшін;

табиғи ортаны қорғау;

табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін төлемдер деп сұрыптауға болады.

Табиғат ресурстарын пайдалану құқығы үшін төлемнің негізі табиғат ресурстарына меншік, иелік құқығы болып табылады. Меншік құқығы осы төлем арқылы көрініс табады. Меншік иесі өзінің құқығын басқа табиғат пайдаланушыларға жалға немесе иелікке беру арқылы олардан төлем ақы алады. Табиғат ресурстары жалпы халықтық иелікке болғанда, иелік құқығын, олардың атынан мемлекет атқарады. Табиғат пайдалану құқығын алшылар мемлекеттік бюджетке ақы төлейді. Төлемдердің бұл түрінің мөлшері шығындарға немесе табысқа онша байланысты емес, негізінен екі жақтың келісімі бойынша анықталады.

(11.1 және 11.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 11.2

А) Табиғатты үнемдеу;

В) Табиғатты пайдалану төлемдері ;

С) Табиғатты пайдалану көлемі;

D) Табиғат байлығы;

Е) Табиғат пайдалану мөлшері.

А) 2;

С) 5;

Е) 8.
3. Табиғи ортаны ластағаны үшін алынатын төлем:

А) бюджеттік төлемдер;

В) Табиғатты пайдалану төлемдері;

С) Табиғатты пайдаланушығын төлемдері;

D) Нормативтік төлемдер;

Е); салықтық төлемдер.
4. Әмбебап пайдаланатын ресурстарға жататындар?

А) тынайтқыштар;

В) минералды шикізаттар;

С) жер, су, ауа;

D) орман;

Е) биоресурстар.

А)табиғи ортаны ластағаны үшін;

В)табиғи ресурстарды артығымен пайдаланғаны үшін;

С) ағаштарды рұқсатсыз кескені үшін;

D)балық аулағаны үшін;

Е) барлығы дұрыс.

Табиғатты пайдалану төлемдері

Табиғатты пайдалану көлемі

Табиғат байлығы

Табиғат пайдалану мөлшері

Нормативтік төлемдер

бюджеттік төлемдер

Биоресурстар

Cалықтық төлемдер
6. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар
1. Табиғатты пайдалану төлемдері - табиғатты қорғауға, оның ресурстарын тиімді пайдалануға жұмылдыратын экономикалық механизмдері қандай?

2. Жер қойнауы байлықтары /минералдық шикізат/ қорын пайдалану төлемдерінің мөлшерлемелерін анықтау әдістері. Жер, су, орман қорын пайдалану төлемдеріне не кіреді?

3.Табиғи ортаны ластағаны үшін алынатын төлемдер: нормативтерді белгілеу, төлем алыну тәртіптері туралы баяндаңыздар.

Тақырып 12

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ РАЦИОНАЛДЫ ТАБИҒАТТЫ ҚОЛДАНУДЫ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕХАНИЗІМІ

1. Тақырып бойынша теориялық материал
Табиғатты қорғау шығындарын қайтару, оның экономикалық тиімділігі

Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлығын тиімді пайдалану, оған барлық халық, жеке кәсіпорындар мен кәсіпкерлер, мемлекеттік органдар мүдделі болғанда ғана ауқымды және нәтижелі болады. Мүдделілікті экономикалық ынталандыру теткітері арқылы басқаруға болады. Экономикалық басқару механизмдерін қолданып табиғатты қорғауға, тиімді пайдалануға жағдай жасалады. Экономикалық жолмен басқарудың ерекшелігі, мұнда ешкімді күшпен зорлап емес, әркімнің өз еркімен табиғатты қорғауға, оның байлығын молайтып, тиімді пайдалануға жұмылдырылады. Табиғи ортаға зиян келтіру, табиғат ресурстарын ысырапқа ұшырату ең бірінші кезекте оған жол бергендердің өзіне тиімсіз болады. Экономикалық мүдде тудырудың басты әдістері: жоспарлау, шаруашылық есеп және экономикалық ынталандыру. Бұл әдістер баға, қаржыландыру, несие, материалдық сыйлық және жауапкершілік, табиғат пайдалану төлемдері, экологиялық нормативтер, т.б. экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.

Жоспарлау басқарудың әкімшілік әдісіне тәе деп есептелгенімен, экономикалық басқару механизмінде де маңызы зор. Тек мұнда жоспарлаудың сипаты түбірімен өзгередіә. Ол жоғарыдан нұсқау, бұлжытпай орындалатын заң сипатын өзгертіп, іс- әрекеттерді ерікті, сапалы басқару сипатына ие болады. Жоспарлау арқылы көптеген жағымсыз құбылыстарды, шығындарды алдын ала болжап, оларды болдырмау шараларын ұйымдастыруға болады. Табиғат пайдалану саласында жоспарлаудың басты мақсаты- табиғи ортаны қорғауды, табиғатты тиімді пайдалануды, оның ресурстарын үнемдеп, мүмкін болғанда молайтуды қамтамасыз ету. Жоспарлаудың мұндай қызметі нарық экономикасы жағдайныда күшейе түседі. Нарық қатынасы бойынша табиғатты арнай пайдалану төлемді, табиғат пайдаланушылар табиғат ресурстарын ақылы пайдаланады, табиғи ортаға келтірген зияндарын жоюға, зиянға ұшырағандардың шығынын қайтаруға міндетті және табиғи ортаны қорғауға, табиғат қорғау заңдарын сақтауға міндетті.

Табиғат пайдалану жоспарларын айқындау үшін экологиялық нормативтер маңызды рөл атқарады. Олар табиғат қорғау, пайдалану ережелеріне, талаптарына, тәртіптеріне сәйкес анықталады және нақты аймақтық табиғи жағдайына байланысты құрылады. Табиғат пайдалану нормалары орындалғанда, жетілдірілген табиғат пайдаланушыларға жеңілдіктер, сыйлықтар беріледі, ал орындалмағанда айып төлем белгіленеді. Табиғат қорғауға, тиімді пайдалануға ынталагдыру мақсатында баға тетігі кеңінен қолданылады. Жалпы баға деңгейі нарық қатынасына сәйкес қалыптасқанымен, оның негізгі құрамды бөлігі- өнімнің өзіндік құны табиғат пайдалану дәрежесіне сәйкес қалыптасады.

Табиғат қорғау шығындары өскенде немесе табиғатқа әсер артқанда, төлемдер өскенде, табиғат ресурставры ысырапқа ұшырағанда, өнімнің өзіндік құны артады, таза пайда кемиді. Нарық жағдайында тауардың бір түріне баға теңеседі. Табиғат қорғау шараларын ынталандыру мақсатында материалдық сыйлықтар жүйесі де қолданылады. Ондай сыйлықтар мынадай жағдайларда берілуі мүмкін:

• 
  ауаға улы газдардың, тағы басқа ластаушы заттардың шығарылуы, суға улы ерітінділердің төгілуі нормада белгіленген шамадан азайтылғанда;
  
• 
  суды пайдалану (тұтыну) шамасы нормадағы мөлшерден (шектен) кемігенде;
  
• 
  кен өндіргенде оның нормалы жоғалтылатын мөлшерін, ысырабын азайтқанда;
  
• 
  табиғат қорғау шараларының нәтижесінде топырақтың құнарлылығы арттырылғанда, орманның құндылығы арттырылғанда,т.б.
  

Ынталандыру мақсатында кейде төлемдерден босату, азайту сияқты жеңілдіктер де қолданылады. Мысалы, жанама, ілеспе өнімдерді, қалдықтарды, өнімділігі аз, қолайсыз орналасқан табиғат ресурытарын пайдаланушыларға жеңілдіктер беріледі:

Төлем алынбайды немесе азайтылады. Табиғат қорғау мақсатында пайдаланған ресурстар үшін төлемдер алынбайды. Табиғат қорғау шараларын төлемдердің есебінен жүргізуге рұқсат етіледі. Төлемдер жеңілдіктерімен қоса, салық, қаржыландыру, несие жеңілдіктері де қолданылады.
2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар

(12.1 және 12.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар)

Кесте 12.2