Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

285
бір-бірімен байланысы) заттың түрі, 
түсі, мөлшеріне қарамай-ақ оның 
тұлғасын тануға мүмкіндік береді. 
Қ. – түйсіктегідей бір анализатор-
дың ғана қызметі емес, бірнеше ана-
лизаторлардың бірлесіп қызмет іс-
теуінің нәтижесі. Мәселен, киноны 
көру екі анализатордың (көру, есту) 
өзара байланысып жұмыс істеуінен 
болады. Қ-дың мағыналығы, бұл не-
гізгі айырмашылығын жақсы көр-
сетеді. Объектілердің мазмұнын тү-
сінбейінше, белгілі тұжырымдар мен 
сөз арқылы аталмайынша, ол толық 
қабылданбайды. Қ-да объекттің аты 
сөзбен берілсе, қандай нәрсе болса да
оңай және тез қабылданады. Мәсе-
лен, өзіміз түсінбейтін тілде сөйлеген 
сөздерді мүлде ұқпайтын болсақ, 
азын-аулақ хабарымыз бар тілді ша-
ла-шарпы қабылдаймыз. Адам ана 
тіліндегі сөздерге жақсы, толық түсі-
нетіндіктен ғана оларды толық қа-
былдайды.
Заттар мен құбылыстардың мағына-
сын түсінудің қарапайым түрі – 
та- 
ну
. Нәрсені танымайынша, оны аң-
ғарып, қабылдау қиын. Тану жалпы-
лай және даралап тану болып екіге 
бөлінеді. Жалпылай тану дегеніміз 
талғаусыз қалай болса, солай тану. 
Жалпылай тануда адам нәрселердің 
өздеріне тән қасиеттерін біле бер-
мейді. Объектілерді даралап тану ар-
қылы ғана оларды анық, толық қа-
былдауға мүмкіндік туады. Мәселен, 
көпшілік арасынан таныс адамды 
бірден танудан, көп киімнің ішінен
өз пальтоңды бірден тану оңай.
Қ-дың таңдамалылығы, толып жат-
қан объектілердің ішінен біреуін 
іріктеуіміз (оның қасиетін, сапасын) 
қабылдаудың таңдамалылығы делі-
неді. Мәселен, кітап оқығанда онда-
ғы бірер сөз қате жазылған болса да 
байқамай оқып кете береміз. Егер
кітапта «университет» деген сөз «ун-
верситет» деп қате жазылса да біз
мұны «университет» деп дұрыс оқи-
мыз. Кітап оқығанда оның мазмұ-
нына ерекше көңіл бөлінетіндіктен, 
мұндай қателер көзге түспей қала-
ды. Ал жеке сөздерге, жеке әріптер-
ге шұқшия көз салған жағдайда 
(мәселен, корректорлар) мәтіннің 
мазмұны ұғылмай, күңгірт қалып 
қоятын кездері болады. Қ-да зейін 
аударып, талғаудың зор маңызы бар.
Мұндай жағдайда объекттің назар 
аударылған белгілерін, қасиеттерін, 
керек жақтарын ғана қабылдаймыз. 
Біздің назар аударатынымыздың 
ішіндегі ең бастылары, қазірде іс-
теп жатқан әрекетімізге қажет қызық-
тыратын, қажетімізге жарайтын нәр-
селер болып табылады. Қ-дың таң-
дамалылығы әр түрлі объективтік 
(объектілердің ерекшеліктеріне – 
күші, қозғалысы, қарым-қатынасы 
т.б.) және субъективтік (адамның 
қабылданатын затқа қызығуы, оны 
қажетсінуі, сол кездегі психикалық 
көңіл күйі т.б.) себептерге де байла-
нысты болып келеді. Мұғалім бірне-
ше оқушыдан үй тапсырмасын сұ-
раған кезде оған бір баланың жауа-
бы ерекше ұнайды.
Бұған ол аса зейін қояды. Сонда мұ-
ғалімнің оъектісі сол бала болады да,
қалғандарының жауабы жөнді елен-
бейді. Қ-да ерекше айқын көрініп 
тұрған нәрсе (жоғарыдағы мысалда 
баланың сабақты жақсы айтуы) фигу-
ра делінеді де, қалғандары (осы сұ-
раққа жөндеп жауап бере алмаған 
оқушылар) соның фоны болады. Сөй-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: