Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

58
тілігі субъекттің әлеуметтік ортамен 
адекватты өзара әрекеттесуіне бақы-
лау арқылы алатын мәліметі жеткілік-
сіз болған кезде, оны «толықтыру» 
қажеттілігімен сипатталады. А. – ті-
келей қабылданатын ақпаратты «то-
лықтырудың» негізгі амалы. А. зерт-
теуге ең алғаш Ф.Хайдер (1958) жұ-
мысы бастау болды. 1970 жылдардың 
соңына қарай А. аттитюдтармен қа-
тар, әлеуметтік-психологиялық зерт-
теулердің басым объектілеріне айнал-
ды. Ең алғашында ол каузальдық А-ға 
баланып, тұлғааралық қабылдаудың 
шегінде шоғырланып, адамзаттық мі-
нез-құлықтың себептерін шығару ре-
тінде түсіндірді.
Кейіннен А. ұғымы кең мағынада 
қолданыла бастады. Ол тек мінез-құ-
лық себептерін ғана анықтамай, әлеу-
меттік сипаттамаларды кең көлемде 
түсіндіруге қолданылды. А. тек тұл-
ғаның ғана емес, сонымен қатар, бас-
қа да әлеуметтік объектілердің де си-
паттамаларын білдірді. Ол қабыл-
данатын объектілерді мағыналық жү-
йеде қарастыруға мүмкіндік берді. 
Кеңестік психологияда А. 1970 жыл-
дардың соңына қарай көптеген әлеу-
меттік құбылыстардың механизмі ре-
тінде анықталды. Оның топаралық 
өзара әрекеттестіктер мен отбасылық 
қатынастарды реттеу, өндірістік жә-
не т.б. шиеленістердің тууындағы 
рөлі көрсетіледі. А.(Каузальды) – құ-
былысқа, адамға немесе бір тікелей 
қабылдауға әсері болмайтын қасиетті 
тіркеу. А. – тұлғааралық қатынастар 
жағдайында кісінің басқа адамдар-
дың мінез-құлық себептері мен мотив-
терін түсінуі.
Оны зерттеу мына жағдайларға не-
гізделеді:
1) адамдар бірін-бірі тану кезінде ті-
келей қабылдау процесімен ғана шек-
телмей, олардың мінез-құлқының 
себептері жөнінде өздігінше тұжырым 
жасап, талдайды;
2) адам жөнінде бақылау негізінде 
алынатын ақпарат сенімді қорытын-
ды жасауға жеткіліксіз болатындық-
тан, бақылаушы мүмкін болатын мі-
нез-құлық себептері мен тұлғалық қа-
сиеттерді соған жатқызады;
3) мұндай себептік талдау бақылау-
шының мінез-құлқына әсер етеді. А-ны 
зерттеумен бұрын тек қана әлеумет-
тік психология ғана айналысқан бол-
са, қазіргі кезде оны жалпы психология 
да, педагогикалық психология да, жас-
тық психология да, спорт психология-
сы да өздігінше зерттейді. А. негізін 
салған Ф.Хайдер. Ол бұл мәселенің 
негізгі категориялары мен қағидала-
рын жасап шығарды.
А. эксперименттік зерттеудің маңыз-
ды нәтижелері мен қорытындылары 
мыналарды анықтады:
1) адамның өз мінез-құлқы мен басқа 
адамдардың мінез-құлқын түсіндіру-
дегі айырмашылықтардың болуы;
2) А. процесінің субъективтік – мо-
тивациялық және ақпараттық – фак-
торлардың әсерінен логикалық норма-
лардан ауытқуы;
3) А. адамның мотивациясы мен іс-
әрекетіне ынталандырушы әсер етуі.
Ол бұл іс-әрекеттің сәтсіз нәтижеле-
рін сыртқы факторлардан көруі, ал 
сәтті нәтижелерін – ішкі факторлар-
дан көруі. Осындай эксперименттік 
зерттеулердің нәтижесінде анықтал-
ған заңдылықтардың негізінде адам-
ның эмоциялары, бағдарлары, мотива-
циясы мен іс-әрекет тиімділігіне әсер 
ету мақсатымен, А. пайдаланудың тә-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: