Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

167
неология познавших истин») деп 
аталатын еңбегі кезінде сопылардың 
қажетті құралына айналған. Дулати 
Мұхаммед Қазиға сопылық жайын-
да сұрақ бергенін, оның қайтарған 
жауабын өз рисаласында баяндап 
кеткен. Мұхаммед Хайдар Дулати өз 
пікірлерінде Мұхаммед Қазидің мем-
лекетті басқарудың он түрлі шарты 
мен он жеті түрлі ауыр күнә болаты-
ны туралы ойын талдаған. Бұдан 
оның дін мәселесінің кейбір пікірта-
лас жақтарын көпшілікке түсіндіру-
ге тырысқаны байқалады.
Сонымен бірге дала ойшылының 
шеиттер мен сунниттер арасындағы 
қайшылыққа көңіл бөлуі де оның 
дін мәселесіне терең зейін қойғанын 
байқатады. Мысалы, «Тарих-и-Ра-
шидидегі» мына бір оқиғаның си-
патталуы көңіл аудартады. Исмаил 
шахтың ғұлама Шаих әл-Исламды 
шейттердің құрамына кірмегені үшін 
азаптап өлтіруін Дулати айтқан діни 
танымдағы қарама-қарсылықтың кө-
рінісі ретінде қарастыруға болады.
Мұхаммед Хайдар Дулати Моғол-
стандағы шеиттер, сунниттердің ді-
ни өмірі мен сопылық ағымның іс-
әрекетін көрсетумен бірге Тибет пен 
Кашмирдегі діни қозғалыстардан 
да мәлімет беріп отырады. Кашмир 
жеріне Ирак елінен келген Шамс ат-
ты ғұламаның діни қағидаларына кө-
ңіл бөліп, мұның суннит пен шеит ді-
ни ағымынан бөлек екенін көрсетеді.
Ғұлама ғалым ел басшысына қажетті 
қасиеттерді былайша тұжырымдайды: 
біріншіден, өзің ойлап тапқан істі 
аяқсыз қалдырмау; екіншіден, анды-
ған арсыздарға өзіңді алдырмау. Бұл 
кісіден үлкен қажыр-қайратты, асқан 
құдіреттілікті қажет етеді, үшіншіден, 
ел басшысы өзінің жарлығы мен 
бұйрығының орындалуын қадағалау-
ға ерекше мән беруі керек.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің пікірін-
ше, қоғамдағы аурудың негізгі көзі 
адамның күнәһарлығына келіп тіре-
леді. Күнәһарлық үйде де, түзде де, 
қоғамда да өте бір келеңсіз, сұрқия 
қасиет. «Күнәһар адамдарға кімдер
жатады?» деген сауалға ғұламаның 
берген жауабы тайға таңба басқан-
дай. Біріншіден, бұлар ата-тегі, 
шыққан діні мен ділінен бейхабар 
адамдар; екіншіден, ар-намысын жо-
ғалтып, әділеттік үшін күресте бас 
сауғалап, бұғып қалғандар; үшінші-
ден, адамдардың тыныс-тіршілігіне 
немқұрайдылықпен қарап, жетім-же-
сірлерді желеп-жебемейтіндер; төр-
тіншіден, көзжұмбайлыққа салынып, 
халық байлығын ысырап етіп, талан-
таражға салатындар; бесіншіден, ата-
анасының бетінен алып, олардың 
ақыл-кеңесін тыңдамайтындар.
Бүкіл Шығыс еліне аты мәлім араб 
ғалымы Әбу-Талип Макки 17 күнәнің 
түрі барын айтқан. Мұхаммед Хай-
дар Дулати осы мәселені қайтадан 
көтеріп, бұларды кеңінен талдауға 
алған. Ғұлама күнәнің 17 түріне си-
паттама береді. Мәселен, күнәһар-
лықтың төртеуі жүрек қызметіне 
байланысты туындайды дей келіп, 
оған көп құдайға табынушылықты 
да жатқызады. Мұсылман адам тек 
бір құдайға табынып, кұдай бір, 
пайғамбар ақ-хақ деп танығаны абзал. 
Өсек-өтірікті судай ағызу, суайттық-
қа салыну, жалған ант беру, жазық-
сыз адамға құр бекер айып тағу, дуа-
лықпен шұғылдану да күнәһарлыққа 
жатады. Қолмен істелетін күнә екеу. 
Бұлар – ұрлықпен айналысу, біреудің 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: