1 абай қара сөздеріндегі коммуникативтік емес синтаксистік бірліктер
жүктеу/скачать 0,5 Mb.
|
Айнұр Нұрбекова
| Һәм жалғаулығы. «Бұл – түркі тілінен парсы тіліне ауысқан жалғаулық. Қолданылу орнына қарай һәм жалғаулығы қазіргі тіліміздегі және, және де, тағы да шылаулары мағынасында қолданылады» [2, 56]. «Қазіргі әдеби тілімізде қолданылмайтын, бірақ жазу нұсқаларында өте көне заманнан бері қарай қолданылып келе жатқан, ал Абай қара сөзінде де кездесетін жалғаулық шылаудың тағы бір түрлері жоғарыдағы мысалда келтірілген уә ләкін, ләкін, һәм, уа һәм жалғаулықтары. Абай шығармаларында бұлардың алдыңғы екеуі қайшы мағынада, соңғы екеуі ыңғайластық, мезгілдестік мағыналарда қолданылған» [20, 31-б.]. Қолданылу орны жағынан алдыңғы екеуі мағыналары бір-біріне қайшы келетін салалас құрмалас сөйлем компонеттері арасында, немесе дербес сөйлемдер арасында (өзі құрамына енетін сөйлем басында) қолданылған да, соңғы екеуі салалас сөйлем компоненттері арасында да, бірыңғай мүшелер арасында да, дербес сөйлем басында да қолданылған. Десе де, «Қара сөздердегі» һәм жалғаулығының қолданысы ерекше назар аудартады. Мысалы, 3-сөзде: Әм, ол ескі сөздердің қайсысы заман өзгергендікпенен ескіріп, бұл жаңа заманға келіспейтұғын болса, оның орнына татымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жоқ [22, 14-б.]. 7-сөз. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды [22, 21-б.].
4-сөзде: Уайым-қайғысыздығыңа уайым-қайғы қыл дағы, сол уайым-қайғысыздықтан құтыларлық орынды харекет табу керек һәм қылу керек [22, 15-б.]. Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Жоғарыда келтірілген мысалдардан сөйлемнің басында келген һәм жалғаулығы мен сөйлемнің ортасында келген һәм жалғаулығының мағынасы бірдей дей алмаймыз. 3-сөздегі һәм жалғаулығы сөйлемнің басында келіп тағы да деген мәнді білдіріп тұр. Сөйлемді бажайлап оқыр болсақ, һәм жалғаулығының демеулік мән үстеп тұрғаны айқын аңғарылады. Екінші мысалдағы һәм жалғаулығы сөйлемнің ортасында келіп, табу керек, қылу керек бірыңғай баяндауыштарын өзара тең дәрежеде байланыстырып тұр. «Қара сөздерде» Һәм жалғаулығы бірыңғай мүшелер арасында да, жеке сөзге демеулік мағына үстеу үшін де, сөйлемдер арасын жалғастыру үшін де қолданылған. Соған қарай оның мағынасы да түрлі-түрлі болып отырады. 18-сөзде: Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп, һәм ол киімін былғап, былжыратып кимей, таза кимек - дұрыс іс. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек, не киімі артық болмаса да, көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ - кербездің ісі [22, 41-б.]. 22-сөзде. Әлбәттә, амал жоқ, момындығынан «Ырыс баққан дау бақпас» деген мақалмен боламын деп, бергенінен жаға алмай, жарымын беріп, жарымын тыныштығымен баға алмай, ұры, залым, қуларға жеміт болып жүрген шын момын байларды аямасаң һәм соның тілеуін тілемесең болмайды. Сонан басқаны таба алмадым [22, 47-б.]. 13-сөзде. Бір ақыл қуаты бірлән мұны тоқтатып болмайды. Һәм ақыл, һәм қайрат - екі мықты қуат қосылып тоқтатады. Ол екеуі кімде бар болса, бағанағы екі қуаттың екеуі де аз болса, яки бірі бар, бірі жоқ болса, бағанағы екі қуаттар - бір басы қатты асау ат, жүгенсіз тауға ұра ма, тасқа ұра ма, суға ұра ма, жарға ұра ма - құдай білсін, әйтеуір жолда көрген есті, ақылы дұрыс адамдар әлі де сұрамай да қалады [22, ]. 18-сөздегі және 22-сөздегі һәм жалғаулығы және жалғаулығы мағынасында тұр. Ал 13-сөздегі һәм шылауы бірыңғай мүшелер арасында тұр. Ол өзінің қасындағы ақыл, қайрат деген сөздерге ой екпінін түсіру, көңіл аударту, олардың мәнін күшейте түсу сияқты қызметтер атқарып тұр. Бұлардың мағыналары да және, да, де шылаулары мағыналарымен үндес келеді. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|