1 Қазақ халық және ұлт тілдерінің қалыптасуы


Жалғаулардың қалыптасуындағы тарихи өзгерістер



бет12/36
Дата25.12.2023
өлшемі1,26 Mb.
#199217
түріҚұрамы
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   36
Байланысты:
Бакыт жазган жауаптар (копия)

18.Жалғаулардың қалыптасуындағы тарихи өзгерістер.
Көптік категориясы және көптік жалғаулары. Түркі тілдерінің коне дәуірлеріне қатысты мүралар тілінде де жекелік мәнді білдіретін арнайы аффикстер болмағаны мәлім.
Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының өзінде тасу, жинақтау үғымы жатады. Мысалы, йылқы (жылқы), барым щу іік дуние) тәрізді сөздер қолданылуына қарай жекелік те, топтау 11 ымын да берген. Сонымен бірге, көптік үғым сан есім мен зат •і Імиің тіркесі арқылы да жасалған. Мысалы, алты йегірма йаиі да жинақтау мәнін берген. Сол себептен ол тілді зерттеушілер бұл қосымшаны да көптік жалғаулардың тарихи түрінің бірі деп қарайды .
Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғаулары. Меншіктік пен меншіктелуші арасындағы қатынас, яғни, тәуелділік категориясы түркі тіддері қүрамындағы байырғы қүбылыстардың бірі. Мүңдай түжырымға дәлел — түркі тіддері тарихыңдағы ең көне мүралар тілінде де қазіргі тілдегі тәуелдік категорияеы мен оның көріністері көп өзгеріссіз (қазіргі тілмен салыстырғанда) берілген. Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен (арнаулы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің тіркесі), синтаксистік төсілмен (ілік жалғаулы жіктеу есімдіктері арқылы) берілген. Тәуеддік жалғаулары көне мүралар тілінде мына төмендегідей болып отырады:
Жекеше: I ж. -м, (ым, -им, -ум, -ум, -ам, -ем)ң будун-ым (халқым), қаң-ым (әкем), қут-
ым (қутым, бақытым). II ж. -ң, (-ың, -иң, -уң, -үң, -уң, -аң, -ең): қут-ың (сенің бақытың). III ж. -ы, -сы, (-ы, -и, -сы, -си, -зы, -зи): уйасы (оның уясы, урпагы), қаганы (ханы) айгучысы (уәзірі).


19.Етістіктің шақ, жақ категорияларының қалыптасуы

Қазіргі қазақ тілінде етістіктің бес түрлі райы деп қаралады. Рай деп әдетте етістіктің бес түрлі райы бар деп қаралады.Рай деп әдетте етістіктің моральдық мән беретін тұлғалары аталады. Сондай рай деп аталатын етістік категориялары әрі грамматикалық класс, әрі семантикалық топ құрады. Арнаулы грамматикалық көрсеткіштер райлық топ құрайды. Сондықтан М.Қашқари етістік түбірін көрсетеді, бірақ оны реестр етпей, бар+ды, бар+а+лы+м, бар+ығ+сақ деп етістік тұлғасын сөздігінде көрсетіп отырады.


Етістікті араб атауы фиғыл – деп, есімнен бөліп, заттың әрекеті екенін түсінген ол, оның түрліше құбылыстарына көніл аударады. Мысалы, бар+ды, бар+дым-жекелік, бар+дық, бар+дымыз коллектив, көп адам, барығ-сады орақ әрекет екенін айқын түсініп, тілдегі барды заманына сай етіп көрсете алған.

Етістік категориясының шығу тарихы өте күрделі. Карл Маркс «Адольф Вагнер кітабына сын ескертпе» деген еңбегінде адам баласы активті әрекет етеді, олар әрекетті өндірістен бастайды дей келіп, оның қалай, неге әрекеттен басталады, ол әрекет қайталана келе адамның миына әсер етіп, мида ізі қалатынын айтады. Сыртқы дүниеден адам баласы тәжірибе арқылы бір затты өз қажетіне пайдалана бастауы әрекеттен басталады да, оның қайталауы ізін қалдырып атауын туғызады. Ол заттың жақсы-жаманын, пайдалы-пайдасызын айырады. Сөйтіп, затқа арналған әрекет заттың атауын, санының, істің (әрекеттің) атауларын туғызады.


Бұл атаулар дараланбай тұтас, аралас күйде, құрамдас күйде болсын, әйтеуір аталады.
Етістік түбірі мен есімнің арақатысы. Зат, атау, әрекеттерді-дара, бірінен-бірі бөлінген

және жеке сияқты түсінуіміз-өзіміз тұрған дәуірдегі тілдің дамуынан туған ұғым. Әйтпесе, түркі тілдеріндегі көптеген етістіктер әрі есім, әрі етістік мәнінде дараланбай, көп мәнде қолданылғанын көреміз.


Айталық, тас М.Қашқари-таш зат есім екен, бұл сөзден тас+та (ташла) етістігі жасалады, тастың өзі болмаса, тас+та етістігі боларма еді? Дейді. Әрине, болмайды. Адамның әрекеті болмаса, ол зат танылып, тас деген атау болмас еді. Ендеше бұлар-бірлікте қаралады. Алғашқы адамдардың сөз қорында мынау-мынасына деп арналған дайын сөз болмаған. Ұлы дана К.Маркс айтқандай, бәрі өндірістен басталған, әрекеттен (әрекет аты қазіргіше етістік) басталған, әрекет құралсыз болмайды десек, бұлардың барлығы қарым-қатыста болады екен. Олардың атаулары да о баста бір болып, бердін келе даму процесінде бір-бірінен ажырап, алуан түрлі аталған. Тіл-тұрақты категория екені рас. Бірақ сол тұрақтылықтың өзі де шартты, өйткені ол біртіндеп, баяу болса да, дамиды өзгереді. Зат пен әрекет бір болған соң екеуі бірге туады. Екеуін бірінен-бірін ажыратып, ілгерінді-кейін жасауға болмайды. Бұл екеуі екі басқа мезгілде тумайды. Қазіргі тілдердің дамуы мен көне замандағы тіл дамуы бір емес екенін әркім-ақ аңғарады. Сондықтан В.М.Жирмунскийдің де, И.А.Батмановтың да-«Етістік түбірдің қосымшасыз зат есім орнына қолданыла беруі-көнеліктің ізі»,-дәулерінде ешбір бөтендік жоқ.


Етістік категориясының орта ғасырдағы дамуы. Көне екерткіштердегі д, д.з дыбыстары орта ғасырларда біраз саралана бастады. Көненің көгі бізге таныс болсада, етістіктің құрамында азды-көпті ғана бізге келіп жеткен.


Махмұт Қашқари сөздігіне енген аффрикат д арқылы жазылған сөздер ең көпшілігі еді. Сонымен бірге көптеген өлі түбір берілген. Олардың ішінд бізге таныс етістік түбірлері мол берілген. Сөздік жасап ортырған Махмұт потенциялды сөздерді реал деп санадыма? болмаса сол кезде қолданылатын сөздер болып, кейін етстік категориясынан шығып қалдыма екен?! Әйтеуір мынадай түбір етістіктер бар: яусада-жаутаңдады, жаурады-тоңып жаурауемес күшею, қатаю мағынасында, күңерді-көндірді, күседі- көкседі, қплед-мүлдем құрыды (мұны үптеу етістігімен салыстыр) т.б

Сөйтіп, күрделі жалаң түбірлердің біздің тілімізде жоғына көңіл аударсақ, енді барының өзінен тіл тарихына себі тиетініне біраз мысал айталық. Қазіргі тілде сіңу, сүңгіу-екі етістік, екі түбір –сің, сүңгі.Осы етістіктің бұрын болғанына Хожа Ахмет Яссауидің:лашын, құшны, құшлаған дегені, М.Қашқарида:


Чагры беріп құшлату,


Тайған едіп тішлету,


Түлкі доңыз тышлату,


Эрдем біла үклелім.


Қазіргіше: Чегір (лашын) беріп, құс салғызу,


Тайған (тазы) ертіп тістету,


Түлкі, доңызды қуғызу адам рахатын ойлатады.


Етістің өзгерісте болу себептері. Көптеген етістіктер М.Қашқари заманында жиі қолданылса, біздің заманымызда қажет болмағандықтан, сөздіктен шығып қалып, оның орнына басқа етістіктер қолданылады. Мысалы, найзаның бір аты-көне түркілер тілінде, сүңгі. Оның арғы тегі-су-жауынгер, қол (воин). Сөйтіп су, сү+ң, сүң+іш+ті деген етістік көне ескерткіште кездеседі. М.Қашқаридан 3-4 ғасыр бұрын болған көне ескерткіштерде жиі қолданылған екен. Орта ғасырда да сол күйін сақтапты, сөздікке еніпті.
Біздің тілімізде сүңгі сирек болса да айтылады, бірақ сү+ң+іш+ті етістігі орнына сайысу, соғысу дегендер қолданылады. Сүңгінің өзі ұмыт болғасын, оның әрекеті де болмайды.

Жалғыз ғана етістік емес, бұл қағида тілдік категориялардың бәріне де ортақ. М.Қашқарида башлығ йылқы-бос мал, бізде олай делінбейді. Бірақ осы сөз қазақ тілінде қолданыста болғанға ұқсайды. Бассыз, бастақ, бозбалалар дегенді, немесе бей+бастақ сөзін ескерсек, кезеңін айту қиын болса да, тілімізде бұрын болып, кейіннен шығып қалған деуге еріктіміз. Ат ұлдыды-та тағасыз қалды дегенді қазір-аттың тағасы жоқ деп басқаша айтамыз да, ұлдыды етістігін білмейміз. Бұл етістік сөз бүкіл түркі тілдерінде кездеспейді. Сөйтіп, етістіктің бір жағы көрініп, түсініксіз бола тұрғанның өзінде сан жылдық уақытты артқа салып келген М.Қашқари диуандағы етістіктер бүгінгі тілімізбен қабісіп жатады. Бұл тіл өмірінің ұзақтығын көрсетеді.


Мысалы, арбады, айтты, атты, ақсатты, қақсатты, ұқсатты, алдады, алысты, келісті, жүрді, тұрды, ерсінді, өртенді т.б.с айнымай ұқсаса көптеген етістіктер аздаған дыбыс ерекшеліктерімен де жат емес.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   36




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет