Жалғаулардың қалыптасуындағы тарихи өзгерістер

Қазіргі қазақ тілінде етістіктің бес түрлі райы деп қаралады. Рай деп әдетте етістіктің бес түрлі райы бар деп қаралады.Рай деп әдетте етістіктің моральдық мән беретін тұлғалары аталады. Сондай рай деп аталатын етістік категориялары әрі грамматикалық класс, әрі семантикалық топ құрады. Арнаулы грамматикалық көрсеткіштер райлық топ құрайды. Сондықтан М.Қашқари етістік түбірін көрсетеді, бірақ оны реестр етпей, бар+ды, бар+а+лы+м, бар+ығ+сақ деп етістік тұлғасын сөздігінде көрсетіп отырады.

Етістік категориясының шығу тарихы өте күрделі. Карл Маркс «Адольф Вагнер кітабына сын ескертпе» деген еңбегінде адам баласы активті әрекет етеді, олар әрекетті өндірістен бастайды дей келіп, оның қалай, неге әрекеттен басталады, ол әрекет қайталана келе адамның миына әсер етіп, мида ізі қалатынын айтады. Сыртқы дүниеден адам баласы тәжірибе арқылы бір затты өз қажетіне пайдалана бастауы әрекеттен басталады да, оның қайталауы ізін қалдырып атауын туғызады. Ол заттың жақсы-жаманын, пайдалы-пайдасызын айырады. Сөйтіп, затқа арналған әрекет заттың атауын, санының, істің (әрекеттің) атауларын туғызады.

және жеке сияқты түсінуіміз-өзіміз тұрған дәуірдегі тілдің дамуынан туған ұғым. Әйтпесе, түркі тілдеріндегі көптеген етістіктер әрі есім, әрі етістік мәнінде дараланбай, көп мәнде қолданылғанын көреміз.

Айталық, тас М.Қашқари-таш зат есім екен, бұл сөзден тас+та (ташла) етістігі жасалады, тастың өзі болмаса, тас+та етістігі боларма еді? Дейді. Әрине, болмайды. Адамның әрекеті болмаса, ол зат танылып, тас деген атау болмас еді. Ендеше бұлар-бірлікте қаралады. Алғашқы адамдардың сөз қорында мынау-мынасына деп арналған дайын сөз болмаған. Ұлы дана К.Маркс айтқандай, бәрі өндірістен басталған, әрекеттен (әрекет аты қазіргіше етістік) басталған, әрекет құралсыз болмайды десек, бұлардың барлығы қарым-қатыста болады екен. Олардың атаулары да о баста бір болып, бердін келе даму процесінде бір-бірінен ажырап, алуан түрлі аталған. Тіл-тұрақты категория екені рас. Бірақ сол тұрақтылықтың өзі де шартты, өйткені ол біртіндеп, баяу болса да, дамиды өзгереді. Зат пен әрекет бір болған соң екеуі бірге туады. Екеуін бірінен-бірін ажыратып, ілгерінді-кейін жасауға болмайды. Бұл екеуі екі басқа мезгілде тумайды. Қазіргі тілдердің дамуы мен көне замандағы тіл дамуы бір емес екенін әркім-ақ аңғарады. Сондықтан В.М.Жирмунскийдің де, И.А.Батмановтың да-«Етістік түбірдің қосымшасыз зат есім орнына қолданыла беруі-көнеліктің ізі»,-дәулерінде ешбір бөтендік жоқ.

Етістік категориясының орта ғасырдағы дамуы. Көне екерткіштердегі д, д.з дыбыстары орта ғасырларда біраз саралана бастады. Көненің көгі бізге таныс болсада, етістіктің құрамында азды-көпті ғана бізге келіп жеткен.

Сөйтіп, күрделі жалаң түбірлердің біздің тілімізде жоғына көңіл аударсақ, енді барының өзінен тіл тарихына себі тиетініне біраз мысал айталық. Қазіргі тілде сіңу, сүңгіу-екі етістік, екі түбір –сің, сүңгі.Осы етістіктің бұрын болғанына Хожа Ахмет Яссауидің:лашын, құшны, құшлаған дегені, М.Қашқарида:

Чагры беріп құшлату,

Тайған едіп тішлету,

Түлкі доңыз тышлату,

Эрдем біла үклелім.

Қазіргіше: Чегір (лашын) беріп, құс салғызу,

Тайған (тазы) ертіп тістету,

Түлкі, доңызды қуғызу адам рахатын ойлатады.

Жалғыз ғана етістік емес, бұл қағида тілдік категориялардың бәріне де ортақ. М.Қашқарида башлығ йылқы-бос мал, бізде олай делінбейді. Бірақ осы сөз қазақ тілінде қолданыста болғанға ұқсайды. Бассыз, бастақ, бозбалалар дегенді, немесе бей+бастақ сөзін ескерсек, кезеңін айту қиын болса да, тілімізде бұрын болып, кейіннен шығып қалған деуге еріктіміз. Ат ұлдыды-та тағасыз қалды дегенді қазір-аттың тағасы жоқ деп басқаша айтамыз да, ұлдыды етістігін білмейміз. Бұл етістік сөз бүкіл түркі тілдерінде кездеспейді. Сөйтіп, етістіктің бір жағы көрініп, түсініксіз бола тұрғанның өзінде сан жылдық уақытты артқа салып келген М.Қашқари диуандағы етістіктер бүгінгі тілімізбен қабісіп жатады. Бұл тіл өмірінің ұзақтығын көрсетеді.